332
250 2,8 560
0,8
Q
F v
⋅
= ⋅ =
=
3
м / с
мұндағы Q –өзен суының м
3
/с есебімен алынған шығыны, Ғ–өзен
арнасының көлденең қимасының ауданы,
v – өзен
суы ағысының
жылдамдығы.
Топографиялық карталарда жер бедерін жазықтықта
кескіндеу əдістері. Жер бедері– географиялық ортаның ең
маңызды элементтерінің бірі. Ол жылу мен ылғалдың таралуы-
на, химиялық элементтердің қозғалысының сипатына, өсімдіктер
жамылғысының қасиеттеріне белгілі дəрежеде əсер етеді. Жер
бедерінің негізгі ерекшелігін айқындайтын ойлы қырлылығын,
биіктігін, беткейлерінің көлбеулігін жазықтықта кескіндеу өте
күрделі. Жер бедерін жазықтықта кескіндеу барысында өлшеу
жұмыстарын жүргізуге қолайлылық дəрежесі ескеріліп құрылуы
тиіс. Топографиялық картада жер бетінің теңіз деңгейінен
биіктігін есептеудің бастауы болып саналатын жердің беткі
деңгейінен (теңіз деңгейінен) биіктігі бірдей тұйықталған қисық
сызықтармен кескінделеді.
Жер бетіндегі биіктіктері бірдей нүктелерді қосатын мұндай
қисық сызықтар горизонтальдар деп аталады.
Жергілікті жерге тəн нүктелердің абсолют биіктіктері, терең-
дігі, ені сияқты жер бедерінің сандық сипаты жер бедерін жа -
зық тықта горизонтальдармен кескіндеуді толықтырып отырады.
Жер бетіндегі кезкелген нүктенің теңіз деңгейінен алынған
биіктігін абсолют биіктік дейміз.
Қазақстан мен ТМД елдерінде абсолют биіктікті Балтық
теңізінің деңгейінен (Кронштадтағы судың деңгейін өлшеу
қосынынан) есептеу қабылданған. Нүктелердің географиялық
карталардағы санмен көрсетілген нүктелердің метр есебімен
алынған теңіз деңгейінен биіктігі биіктік белгісі деп атала-
ды. Картада биіктік белгісі нүктемен жəне оның жанына сан
жазу арқылы көрсетіледі
255
Δ
. Мұндағы,
Δ
– мемлекеттік
геодезиялық тордың тірек нүктесі,
255 сол нүктенің теңіз деңгейінен алынған биіктігі.
Жергілікті жердегі екі нүктенің бір-бірінен биіктік айырма-
сы салыстырмалы биіктік деп аталады. Оны нүктенің абсолют
биіктігінің айырмасынан да алуға болады.
333
Бір горизонтальдың бойындағы абсолют биіктік бірдей
болғандықтан екі горизонтальдың аралығындағы қима биіктік-
тері де бірдей қашықтықта жүргізіледі [9.3-сурет].
Көршілес жатқан екі горизонтальдың биіктік айырмасы гори-
зонталь аралық қима биіктік деп аталады. Ол латынның һ əріпі
мен белгіленеді.
9.3 сурет. Жер бедерінің горионтальдармен кескінделуі. а- жер бетінде;
ə- жазықтықта
Картаның масштабы кішірейген сайын горизонталь аралық
қима биіктіктің мəні артады. Мысалы, 1:25000 масштабты карта-
да горизонтальдар 5 метрден кейін жүргізілсе, 1:50 000 масштаб-
ты картада 10 метрден кейін жүргізіледі.
Жер бедері топографиялық картада горизонтальдар арқылы
кескіндеудің мəнін жоғарыда көрсетілген суретке талдау жасау
арқылы ашуға болады. Ұсынылып отырған үлгідегі төбе бір-
біріне бағыттас үш көлденең жазықтыққа бөлінген (1,2,3) бірінші
көлденең жазықтық жердің беткі деңгейіне сай келетіндіктен
0
=
h
м. Екінші жазықтықтікі
10
h =
м. Үшінші жазықтықтікі
20
h =
м.Үш жазықтықта бір-бірімен бірдей қашықтықта
жүргізілгендіктен олардың қима биіктігі
10
h =
м тең. Жер бетін
жазықтыққа көшіргенде, қима биіктіктері бірдей тұйықталған
қисық түзіледі.
Бірінші жазықтықты қосатын қисық сызықтың биіктігі ноль
метрге, үлгідегі екінші жазықтықты қосатын сызықтың биіктігі
10 метрге, үшінші жазықты қосатын қисық сызық 10 метрге тең
болады [13.1-кесте].
334
Қисық сызықтармен (горизонтальдармен) кескіндеу арқылы
алынған проекция төбенің жазықтықтағы кескіні болып табылады.
Жер бедерінің дөңес (тау, төбе, жота, белес) жəне иілінген
ойлы (қазан шұңқыр, жылға, ойпаң, сай, мойнақ) пішіндерін бір-
бірінен ажыратып, бағытын жылдам табу үшін горизонтальдарға
беткейдің еңістігінің сырғу бағытын көрсететін қисық сызық
бергштрих пен белгіленді [9.1-кесте].
9.1-кесте.
Ірі жəне орта масштабты карталардағы горизонталь аралық қима
биіктіктерінің мəні
Топографиялық
карталардың
масштабы
Қима биіктіктері метр есебімен
Төбесі тегіс
жазық жерлер
үшін
Таулы жерлер
үшін
Биік таулар үшін
1:25000
5
5
10
1:50000
10
10
20
1:100000
20
20
40
1:200000
20
40
80
Картада төбелерді кескіндеу барысында горизонтальдағы
бергштрих сыртқа қарай, ал шұңқырларда тұйықталған қисық
сызықтардың ішіне бағытталады. Жоталар мен жылғалар кар-
тада ұзыннан созылған горизонтальдармен кескінделіп, бағыты
берегштрихпен көрсетіледі. Мойнақтар қатар жатқан екі горизон-
тальға қарама-қарсы бағытта сызылған берегштрихтармен кес-
кінделеді. Ойыстар тұйықталған горизонтальдардағы бір-біріне
қарама-қарсы бағытта сызылған берегштрихтармен белгіленеді.
Жылғалар бағыттас жатқан горизонтальдардың доғаланып
түйіліскен жерінде төмендеу бағытына қарай бағытталған бе-
регштрихтар жүргізу арқылы бейнеленеді. Картада беткейдің
еңістігі екі горизонтальдың аралығындағы ұзындық арқылы си-
патталады.
Географиялық карталардағы көршілес жатқан екі
горизонтальдың арақашықтығын горизонталь аралық ұзындық
дейміз. Горизонталь аралық ұзындық латынның d əрпімен
белгіленеді. Жазық жерлерге қарағанда тік беткейлердің гори-
