ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕГІ ӘДЕБИЕТ ПӘНІ БАҒДАРЛАМАЛАРЫ: ҚҰНДЫЛЫҚ ПЕН ҚҰЗЫРЛЫЛЫҚ

Осыдан біраз бұрын Ресей телеарналары мен баспасөздерінде көркем шығарма оқуға оқушы ынта-ықыласының төмендеуі, оның себеп-салдарлары мәселе ретінде көтеріліп, дебат, жарыссөз, конференцияларда қозғалды.

Бұндай құбылыстың себебін терең зерделеу үшін әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, саяси, мәдени, рухани мәселелерді саралауға тура келеді. Нарықтық экономика халықтың санасына өз таңбасын түсіре бастады. Адамдардың өмірге деген көзқарастарының қалай қалыптаса бастағанын іс-әрекеттерінен де тануға болады. Көп ата-ана балаларын болашақта табыс көзі болатын мамандықтарға бейімдейді. Мектептерде кәсіби-бағдар жұмысын жүргізгенде оқушылардың көбінің таңдаған мамандықтары да ойымызды бекіте түседі. Халықтың мұндай талғамын жазғыруға да болмас. Себебі заманның өзі осы таңдауды ұсынып тұрғаны белгілі.

Әлеуметтік-экономикалық хал-ахуал өз кезегінде саяси, мәдени, рухани мәселелерді де туындатады. Халықтың ғасырлар бойғы қалыптасқан менталитеті өзгере бастайды. Ол адамдардың көзқарастары мен ұстанымдарына ықпал етеді. Ендігі жерде басты құндылық ақшаға саяды. Осылайша бірте-бірте халықтың психологиясына өзгеріс енеді. Ол қоғамдық сананы қалыптастырады. Өнер, мәдениетке деген көзқарасқа да селкем түсе бастайды.

Қазақ әдебиетінің тәуелсіздік кезеңін зерделеген көрнекті ғалым Ш.Елеукенов көркем әдебиеттің бүгінгі таңдағы таралымының азайып кеткенін айта келе: «Әдебиеттің арғы-бергі қозғаған әңгімесін бүгінгі ұрпақ білмей өссе, «адамның адамшылығын түзеу», «дүние сырына қанығу» /М.Әуезов/ мектебінен өтпесе, ана тілінің мәйегінен татпаса, құлағыңның бітелгені, рухыңның суалғаны, кеудеңнің кереңденгені, әнеки сол емес пе? Осыны әбден біле, сезе тұра, әдебиеттің оқушысын құртып жатқанымыз қалай? Көркем дүниедей сұлулық күнін өшіргенде табатынымыз не? Қай мұратқа жетпекпіз?» деп қынжылады /1, 343/.

Бұрынғы кеңес кезеңіндегі он мыңдаған тиражбен таралатын көркем әдеби кітаптар, газет, журналдар, ғылыми басылымдардың бүгінгі таралымы тартылып, кейбір басылымдар жабылып та қалғаны рас. Нарықтық қоғам, әсіресе, руханият әлеміне сырт берді. Қажетіңді өзің тауып, өзіңді-өзің қаржыландырсаң, бұл нарық тасқынында аман қаласың дегенді танытты.

Бұрынғы қалыпты тірлігінен жаңылып қалып, енді тәй-тәй тұра бастаған қазақ басаламдарына өзінен сан мәрте күшті бәсекелес шықты. Ол – теледидар, интернет әлемі. Айналасы бір сағат ішінде көруге болатын көркем фильмдегіні сағаттап оқудың қажеттілігі қаншалықты? Сондай-ақ сабылып іздейтін дүниеңді иегіңнің астынан-ақ интернетті түрткілеп отырып тауап алатын болсаң, кітаптың, газет, журналдың керегі қанша? Міне, өкінішке орай, бүгінгі жастар арасында осындай жаңсақ көзқарас қалыптаса бастады.

Біздің айтпағымыз мемлекеттік басылымдар немесе халықтың әлеуметтік жайы емес. Халықтың әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, саяси, мәдени дамуына маниторинг жасау үшін бірнеше сала өкілдері мен ғылыми институттардың көмегіне жүгіну қажет болар. Қарапайым халық көзімен қарағанда байқалатын өзгерістер кімге болса да жасырын емес. Тоқталмағымыз өнертану пәні, адамтану пәні, адамның рухани болмысын қалыптастырушы, ой-санасын дамытушы қуат көзі ретінде әдебиет пәнінің бүгінгі оқытылу жайы болмақ. Бүгінгідей өркениет заманында арнаулы пән ретінде арнайы оқытылып отырған тұста оқушыларымыздың көркем әдебиеттен сырттауына жол жоқ сияқтанады. Кезінде халқымыз «дала мектебін» құраған «отбасы мектебінде-ақ» ертегілерді айту арқылы оқушы қиялын шыңдап, жұмбақтар арқылы ойын дамытып, жаңылтпаш арқылы тіл ұстартып, дастандар, батырлар жыры арқылы отаншылдық рухын бекітіп, халық поэзиясы, айтыстар арқылы эстетикалық талғамы мен образды ойын дамытып келгені белгілі. Соның жарқын көрінісі болар, халық ақындар, көрнекті талант иелерінен тапшылық көрген емес. Ал бүгінде мемлекет қаржы бөліп, жалпы білім беретін мектептептерде арнаулы пән ретінде әдебиет 5-сыныптан 11 сыныпқа дейін оқытылып отырғанның өзінде оқушыларымыздың күн санап әдебиетке қызығушылығы бәсеңдеп, оқырман қауымның өз мәнінде қалыптаспауы кімді болса да ойландырмай қоймас.

Оның себебін алыстан сабылып іздемей-ақ әдебиет пәнінің айналасынан қарастыру керек болар. Зерделей, байыптай келгенде оқырман қалыптастыруда елеулі рөл атқаратын әдебиет пәні және әдебиет пәнінің бағдарламаларына тірелеміз. Яғни, мемлекеттік стандарт бойынша әдебиетке қаншалықты көңіл бөлініп отыр, жалпы білім беретін мектептерімізде әдебиет пәні қалай оқытылып отыр деген сауалдар туындайды.

Қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламасы 1932 алғашқы пән ретінде оқытылған кезден бері сан түрленіп, сан түледі. 1960-90 жылдар аралығында қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламасы біршама тұрақталып пәннің ауқымды аясын жүйелеген, бір ізге түскен болатын. Бағдарламаларының сапалы жасалуында Ш.Кәрібаев, Ә.Қоңыратбаев, Ш.Аманов, С.Тілешова, Ә.Дайырова қатарлы белгілі педагог ғалымдардың сіңірген еңбегі зор. Ол бағдарламалар өткен күннің еншісінде қалып, еліміз тәуелсіздік алғаннан бері де жаңа бағдарлама жасауға кіріскен едік.

Жаңа бағдарламаларда кеңес кезеңіндегі қалыптасқан жүйеден алшақ кеткеніміз жоқ. Тәуелсіздік алғаннан бергіде әдебиеттану ғылымының жаңа тынысы ашылып, әдебиетіміз көрнекті тұлғалармен толықты. Халқымен қайта қауышқан арыстар мұрасы мектеп бағдарламаларынан орын алды. Бағдарламадағы бір жаңалық: орта буын болып етептелетін 5-9 сыныптар екі салаға жіктеліп, алғашқысы әдебиеттік оқу бағытында болса, 8-9 сыныптар әдебиеттің бастапқы тарихи курсы енгізілді. Ал, әдебиеттің біршама көлемді тарихи курсы 10-11 сыныптарға ұсынылды. Бағдарламадағы бұл өзгерістің сапалы білім қалыптастыруға қаншалықты үлес қосқаны туралы пікір білдіру қиын. Әйтсе де, көзге ерекше көрінетін кейбір олқылықтарға жол берілгендігін айтпаса болмас. Мәселен, орта мектеп бағдарламасында бұрыннан әдебиеттің қысқаша тарихи курсы оқытылатын. 9-11 сыныптарға топтастырылған тарихи курс аясында ауыз әдебиеті, кейбір хандық дәуір әдебиетінің өкілдері, ХІХ ғасыр, Кеңес кезеңіндегі әдебиет, сол кезеңдердегі тарихи, шығармашылық тұлғалар қамтылатын. Жалпы білім беретін мектептер үшін лайықты әдеби білім қоры қалыптастырылатын. Ал жаңа бағдарлама бойынша мектепте оқытылатын тарихи курс екіге жіктеліп барлық тұтас курс 8,9,10,11сыныптар, жалпы алғанда төрт сынып бойы оқытылады. Былай алып қарағанда университет қабырғасында бір пән бойынша белгілі бір мамандық алуға берілетін бакалаврлық білім мөлшері болып шығады. Егер оқушылар аталмыш бағдарлама арқылы филологиялық терең білім алып шығар болса, төрт жылдық тарихи курсқа еш сынымыз болмас еді. Өкініштісі сол керісінше кейінгі жылдары мәтін оқымайтын, бірде бір шығарма кейіпкерін танымайтын оқушыларымыз көбейіп отыр. Бағдарламада бойынша мектеп қабырғасында оқылатын әдебиеттің тарихи курсына енгізілген авторлар мен олардың шығармаларын санамалап айтар болсақ қанша томдық кітап сөресі шығары белгісіз. Әсіресе 9-сынып оқушыларының арқалаған жүгі ауыр. Сонау ІҮ ғасырдағы Орхон-Енесей жазбаларынан бастап ХХІ ғасырдағы ақын, жазушыларымызға дейін қамтылған. Әрі әр авторға ең көбі 2-3 сағат қана берілген. Аталмыш сынып оқушылары тіпті М.Әуезовтің «Абай жолын» 2 сағат көлемінде оқып өте шығады екен. Бір сынып көлемінде осынша оқу материалын қамтыған бағдарламамен қалай білім қалыптастыруға болатынын авторларымыз ойланды ма екен?!

Жасыратыны жоқ, әдебиет пәнінің бағдарламасы бойынша көп сыныпта оқу ақпараты мөлшерден тыс көп. Кейінгі кезде «білім» деген түсініктің өзі «ақпарат» деген ұғыммен астастырыла, алмастырыла қолданылып жүр. Сондықтан да болар ҰБТ бойынша ЖОО- на есінде оқу ақпаратын көбірек сақтайтын оқушылар жолдама алып жатады. Психолог мамандардың пікірі бойынша есте сақтау қабілетінің кей балада жоғары, кей балада төмен болуы заңды құбылыс. Ал білімділік баланың есте сақтау қабілетінің жоғары болуына түбегейлі тәуелді емес. Яғни білім меңгерудің түрлі қызметі бары белгілі. Өкініштісі алынған оқу ақпаратын өз қажетіне қолдана алу, өз санасында қорытып, пайымдай білу (интерпретациялау) деген білім, білікке, машыққа көңіл бөлінбеуге айналды. Сонда білімнің көрсеткіші «қай жылы», «қашан», «қандай шығармалары бар?» деген жалаң сауалдардың жауабы ғана болғаны ма?! Себебі ұлттық тесті көбінде осы тектес сауалдардан құралып жүр.

«Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану» атты оқу құралында А. Әлімов бүгінгі ақпарат туралы мынадай мәлімет келтіреді: «Білімнің жылдан жылға дамып, өсіп отырғандығында дау туғызбайтын аксиома. Мәселен, адамзаттық бар білетіні 1800-1900 жылдар аралығынды (жүз жылды) екі есе өскен деген есеп келтіреді ғалымдар. Ал білімнің келесі екі есе өсуі енді елу жылда (1901-1950) орын алыпты. Осыдан кейінгі еселену жиырма жылда (1951-1970) содан соң он бес жылда (1971-1985) болған екен. Ал қазіргі кезде білім әр бір төрт жыл сайын екі есе ұлайып отыр дейді ғалымдар. Білім тура осы қарқында үдей беретін болса, аз уақыттан кейін адамзаттың бар білетіні әрбір 76 күнде екі есе өсіп отыратын көрінеді...

Қазірге заман - ақпарат заманы, ол жан-жақтан әртүрлі формада (кітап, ғазет-журнал, теледидар, радио, қарым-қатынас, интернет, жарнама т.б.) орасан зор көлемде ағыл-тегіл келіп түсуде. Алайда адам өзінің шектеулі миымен барлық ақпаратты есте сақтап, игере алмайды, оған уақыты, тіпті өмірі жетпейді... Сонымен, білім-ақпатар» формуласы бүгінгі күні ескірген, білім ақпарат емес деп ұйғаруға әбден болады»- деген ойға қонымды пікір білдіреді/2, 16/.

Мектеп бағдарламаларына көп оқу материалын, көптеген авторларды ендіре беруге тырысу орынсыз. Біздің пікірімізше көркем ойдың көгіне көтерілген классикалық шығармалар арқылы, көрнекті ақын, жазушыларымыздың таңдаулы туындылары арқылы әдеби білім мазмұнын қалыптастыруға күш салынуы қажет деп білеміз. Оның есесіне мейлінше көркем шығармағаның өзіне, оны талдауға, практикалық сағаттарға, өзіндік білім мен шығармашылыққа көбірек көңіл бөлініп, оқушылардың таным әрекеті мен эстетикалық талғамын, оқырмандық ынтасын көтерсе, бағдарламаға енбеген шығарманың өзін, тіпті барлық көркем әдебиетті оқуға деген ықылас артқан болар еді.

Қазақ әдебиеті пәнінің бағдарламаларына қараған қазіргі күйіміз «кілті жоқ сандық толы қазынаға қол жеткізе алмаған жанның немесе теңізде отырып шөлдеген адамның кебін кигенмен бірдей». Олай дейтініміз педагогикалық практика кезінде бірталай мектеп мұғалімдерінің сабақтарын бақылай жүріп біршама жайтқа қанықтық. Бағдарлама бойынша әдебиеттің тарихи курсын оқитын сыныптарда белгілі бір автор ұсынылады да оның бірнеше шығармасы көрсетіледі. Ал оған бар жоғы екі сағат қана біріледі. Жоғарыда атап өткен 9-сыныпқа сабақ беретін әр мұғалімнің академиялық білімі болуы қажет-ау деген ойға тірелесіз. Себебі ІҮ-ХХ ғасырларды қамтыған бағдарлама бойынша өз мәнінде дәріс даярлау үшін терең білім қажет-ақ. Ал бүгінде сырттай білім алып, мектептерде жұмыс істеп жатқан мұғалімдеріміз жоқ деп есептегеннің өзінде жоғары оқу орнын үздікке бітірген, білікті ұстаздармен әбден қаруланған болуымыз қажет болар. Себебі санаулы сағаттарда өткізілетін сабақ дәстүрлі шолу лекциясы деп білсек, сол лекцияның өзі өте сапалы даярлануы керек. Жалпы жартымсыз сағатқа үйіп-төгіп берген оқу материалын оқытудың жаңа бір тәсілдерін іздестіру керек болар. 2011 жылы шыққан Қоғамдық-гуманитарлық жалпы білім беретін мектептердің «Әдебиет бағдарламасы» бойынша (Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық ғылым академиясынан 2010 жылы даярланған) 11 сыныптарда барлық шығармашылық тұлға 1 сағат, нақтырақ айтсақ, 45 минутта оқытылады-мыс. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Торайғыров, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, І.Жансүгіров, Ж.Жабаев, С.Мұқанов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов сияқты ірі тұлғаларымыздың шығармашылығын 1-сағат көлемінде қалай оқытуға болады? Сол бір сағат ішінде авторларымыздың әрқайсысының түрлі жанрдағы шығармалары қарастырылады. Поэзиясы, драмасы, шағын, орта, кең көлемді прозасын да қамту көзделген. Шығармаларына шолу жасаудың өзі елеулі уақытты қажет етеді. Белгіленген уақыт көлемінде осынша материалды қамту мүмкіндігі қаншалықты?

Педагогикалық практика кезінде бақылаған сабақтарымызда көңіл тұшытатын дүние көре алмайсыз. Ең таңдаулы сабақ дегендердің өзі тек оқу ақпаратына сүйенеді. Яғни интер активті тақтадан көрсетілетін әр түрлі материалдар мен сызбалар, үнтаспа т.б. техикалық құралдарға сүйене айтылатын мұғалімнің біршама сәтті дайындалған шолу дәрісі болып шығады.

Осындай оқу бағдарламасы мектептегі әдебиет сабағының мазмұнына елеулі ықпал етіп отыр. Мұғалімдер де жеңіл жолын тапқан. Көбіне хранологиялық кесте жасату, сол бойынша автордың қысқаша шығармашылық картасына сүйеніп қай шығармасы, қашан, қай баспада жарық көрген т.б. анықтамалық ақпаратты алумен шектелетін болған. Себебі тестің сұранысы да осы ақпараттар. Сонымен әдебиет сабағымыз статистикалық ақпаратқа толы жалаң мәліметтер жиынтығы болып шыға келеді.

Оқушылардың мәтін оқудан шеттетілгені соншалықты, тіпті М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясын әдіскерлеріміздің мәтін оқудан безінген оқушыларға бейімдеп қысқартып бір кітап етіп жинағанын да көз көрді. Төрт кітаптан қысқартылып шағындалып ұсынылған «Абай жолын» да оқыту оңайға соқпаған сияқты. Себебі әдіскерлеріміз сол алғашқы тәжірибесімен шектелді. Кейін басқа авторларымызға мұндай «тәжірибе» жасай қойған жоқ. Әдебиет сабағы рухани өмір сабағына айналу үшін жалаң ақпаратты сырып қойып, шығарманың өн бойына еркін көсілу керек емес пе?! Белгілі әдіскер Е.Н.Ильиннің шығарма талқылау арқылы өткізетін тіл өнері сабақтарындағы «өмірге ену», «тіректер іздестіру», «тіл табысу өнері», «қарсы қадам» т.б. ұстанымдары арқылы оқушы санасынан жүрегіне жол салатын әдіс-тәсілдері әдебиет сабағы үшін аса маңызды/3, 4/. Ал тиімді әдіс-тәсілдер мен технологияны пайдалана алатын мүмкіндікті бағдарлама жасаудан бұрын есепке алған орынды болар. Әдебиет – қалықтың теңдессіз мұрасы, рухани қазынасы, рухани құндылығымыз. Басты құндылығымызды оқушы бойына дарытарлық мүмкіндік жасамасақ, том-том кітіптар жазу мен бағдарламалар түзудің қандай қажеттілігі бар деген заңды сұрақ туындайды.
ӘДЕБИЕТТЕР

1 Елеукенов Ш.Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде А.: Алатау, 2006.

2 Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Алматы: 2009.

3 Ильин Е.Н. Путь к ученику. М.: Просвещение, 1988.

4 Ильин Е.Н. Рождение урока.М.: Педагогика, 1986.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада жалпы білім беретін мектептерге арналған әдебиет пәні бағдарламалары қарастырылған. Әдеби білім мазмұнын қалыптастыруда оқу бағдарламаларының құзырлылық мәселесі қозғалған.

В статье рассматриваются содержание учебных программ по литературе в общеобразовательных школах и проблема их компетентности в формировании содержания литературного образования.

Полилог тікелей қатысымдық актінің көрінісі екендігіне ешқандай дау жоқ. Солай болғанда сөйлесім синтаксисіндегі көрінісін тема-ремалық жікке бөлу арқылы байқап көруге болады.

Жағдаятқа байланысты полилогта (жамырай сөйлеуде) бірнеше сөйлеуші қатысқандықтан кімнің сөзі екені нақтыланбайды, яғни «баяншылар» мен «қабылдаушылар» белгісіз бола отырып, қатысым жүзеге асады. Мысалы:

• 
  Мырзалар, – пристав екі құлағын басып біраз тұрды да, қолын жоғары көтерді, – шуламай тәртіппен айтыңдар, не керек сендерге?
  
• 
  Уа, нан бер, нан!..
  
• 
  Ажарды босат түрмеден!..
  
• 
  Мүгедек солдатты босатып бер!
  
• 
  Баланияз жазаға тартылсын!..
  
• 
  Асқарды емдетсін!
  
• 
  Жұмыстан қуылғандар қайтадан алынсын!
  
• 
  Онысыз жұмыс істемейміз...
  
• 
  Мырзалар, – пристав басын изеп күлді, – тыңдасаңдаршы бір. Біз осы айтқандарыңыздың бәрін зерттейміз...( Ә. Сәрсенбаев).
  

Сөйлесімде (мәтінде) реманың орны маңызды. Себебі алдыңғы сөйленімдердегі жаңа ақпараттар арқылы қарым-қатынас өрбіп отырады. Бұны С.М. Аташев «ой сабақтастығы», «информация тәртібі» /3/ деп атайды.

Жамырай сөйлеуде әрбір сөйлеуші белгілі бір жағдаятқа байланысты жадыдағы ақпараттарды толықтырып, жаңғыртады. Мысалы:

Көптің аты көп. Ұзақ ойланып, талай амалды жөнсіз долбарлағандардың ішінен бір жас жігіт тосын ақыл айтты:

• 
  Жәке, осы былтыр қайтқан Ожан серіні ту-ту Қожа жасауы дей ме, соның зиратына апарып жерлепті ғой. Марқұмның сүйегін қалай иістендірмей, бүлдірмей жеткізді екен?
  
• 
  Әлгі сері Ожан ба?
  
• 
  Сол, сол! Өзі де, марқұм, қасиетті адам екен-ау. Көзінің тірісінде жоқ-жітікке малын таратып беріпті дейді. Сонда көп малды таратып бергенше, ылғи күн батып, қас қарайып кете берсе керек. Сонда, жұрт: «Ожанның малы таратуға жеткенде, құдайдың күні қарай тұруға жетпеді» дейтін көрінеді! Сонау әулиелердің қасына апарса апарғандай-ақ сері ғой!
  
• 
  Ойпырм-ай, мен де естіп ем, өзі кемі айшылық жер шығар-ау!
  
• 
  Оу, Қожа жасауы дегенің қай жасау, қай қожа?
  
• 
  Қай қожа екенін қайдан білейін, көп қожаның бірі шығар.
  
• 
  Ә-әй, мұның айтып тұрғаны Түркістандағы Хожа Жассауғи зираты да!
  
• 
  Е, солай демейсің бе?
  
• 
  Оны Әулие Әзірет Сұлтан Зираты дейтіндері қайда?
  
• 
  Е, онда Абылай мен Қаз дауысты Қазыбектің де сүйектері жатыр, – десіп, әркім шала-шарпы естіген, білгендерін сөз қыла бастап еді:
  
• 
  Иә, сөзіңнің жаны бар, – деп, Жаңбыршы кеу-кеулеп кеткен жұртты басты. – Ол Ожанды жылқының терісіне қаптап апарды деседі, өзім естігенім болмаса, көрмеген ісім.
  
• 
  Апыр-ай, қаптағанда қалай, тұлып қып тігетін шығар-ау!
  
• 
  Иә, сүйтетін көрінеді. Ол үшін жаңа сойған жылқы терісі керек. Соған орап, ауа кірмейтіндей етіп таспамен бітеу тігіп, сыртын қара маймен майлап тастайтын көрінеді.
  
• 
  Онда жылқының есебін қалай табамыз, соғым кезі де емес.
  
• 
  Жылқыны бірдеме етерміз-ау ортамыздан шығарсақ та, – деп Жаңбыршы соңғы кесімін айтты. Не де болса бүгінгі түн асықпайық. Муфтақты алдырайық, көпті көрген қария, әрі мұсылмандық рәсімді білетін адам (С. Жүнісов. Ақан Сері).
  

Жамырай сөйлеу қатысымды жеңілдетіп, сөйлеушілердің алдына қойған сөйлесім мақсатының, түпкі ойдың жүзеге асуына ықпалы күшті болады. Бұл сөйлесім актісінде барлық сөйлеушілердің араласуымен ортақ мақсат шешіліп, жадыдағы сақталған тілдік ақпараттар жаңғырып қана қоймай, жаңа хабарлармен де толысқанын көруге болады. Жамырай сөйлеуде сөйлесушілерге тақырып ортақтығының болуы маңызды. Тақырыптың ортақтығы тема мен реманың өрілуінің көзі болып саналады.

Көрші-қолаң, бала-шаға мені қоршап алды.

• 
  Кәне, қарағым, көзіңді көрсетші.
  
• 
  Операцияны қай жеріңе жасады?
  
• 
  Әй, өзі бұрынғыдан үлкейіп, әдеміленіп кетіпті, былай қара!
  
• 
  Батыр-ау, өзінің тіккен орны да білінбейді ғой, – десе, енді бірі:
  
• 
  Ой, тұра тұршы. Бәрінен бұрын операция қалай болады екен, соны айтшы, – дейді ( С. Жүнісов. Ақан Сері ).
  

Жамырай сөйлеуде тақырыптан ауытқу қалыпты жағдай. Мәселен, сөйлеушілер бір нәрсе туралы айтып келе жатып келесі бір тақырыпқа ауысып кетеді. Біраз уақыттан соң сол тақырыпқа қайта оралулары да немесе оралмаулары да мүмкін. Мұндай жағдайда тема мен реманың да актуалдануы бірқалыпты болмайды. Оны көбіне ауызекі сөйлесім тілінен жақсы байқауға болады.

Жамырай сөйлеудің бір ерекшелігі – теманы ремаға тарқатып беруі. Оны мына мысалдан байқап көруге болады:

Ақан сері де Көбен бидің көлденең ойын дәл түсінгендей жатақтарға айнала шолып қарап алды да:

• 
  Ал, ағайын, кім де-кім әкейден дүние-зат, ол-пұл алып қарыздар болса, кешірімді! – деп Мұхаммет кеткен жаққа қарады. Мұхаметтің қасында Рамазан да тұр екен. Екеуінің де өңі келмей, долырып, күйіп тұр екен. Ағалары қарағанда ұнатпай, сырт айналып, ағаш арасына қарай сүңги беріп еді, Ақан Рамазанды тоқтатып алды. – Әй, Рамазан тұра тұр. Сіздерге бұл қарызды кешіруші мен емес. Мен бар болғаны әке аманатын орындаушымын. Әлгі Мұхаммет жоқ еді (Ақан оны ұялтайын деп әдейі арашалады). Рамазан болатын. Солай емес пе, Рамазан! (Рамазан салғырт қана басын изеп, жыларманға келіп бұрылып кетті). Әкем марқұм өлерінен бір ай бұрын бізге енші бөліп, әлгі қарыздарды ешкімнен алмаңдар, өздеріне айтыңдар, бәрін кештім деп еді.
  

• 
  Жарықтық-ай!
  
• 
  Топырағы торқа болсын!
  
• 
  Апырм-ай, қаншама пұлды кешкені-ау!
  
• 
  Түһ, мына бір арқаны кеңітер жақсылық болды-ау! Жатқан жерің кең болғыр!
  
• 
  Ой, жарықтық о дүниеде жұмақтың төрінен кетпе!
  
• 
  Қашан өлгенше бетімнен отым шығып жүруші ем.
  
• 
  Оу, мен үш рет қарыз алдым-ау.
  
• 
  Не деген кең адам еді, топырағың торқа болғыр!
  
• 
  Құдай да жақсыны қоя ма, – дескен Қорамса атына жаудырған алғыстар қалың нөпірдің әр тұсынан естіле беріп араның ұясынша гуілдеп, ұзақ уақытқа дейін бір-бірімен бас шұлғыса сөйлесіп кетті (С. Жүнісов. Ақан сері).
  

Сурет 1 – Полилогтағы сөйленімнің актуалдану схемасы

Бір қарағанда сырт тұлғасы екеуара сөйлесуге ұқсайтын жамырай сөйлеу түрлері де бар. Ол сөйлесушілердің қойған сауалдарының жауабының болуынан көрінеді.

....Аттанар жақ қара санына басқан көмескі көз таңбаға тесіле қарап, бұл жалпы арғындардың таңбасы екенін ажыратқанмен әркім өзінше әр жорамал айтып, қай елдің меншікті малы екенін тап басып танитын ешкім шықпады. Айыл-тұрманы берік, жеңіл қозықұйрық ерден бір белгі тауып айыру қиын.

• 
  Бұл маңның жылқысына ұқсамайды.
  
• 
  Тегі алыс жақтан жүрген жолаушы болса керек.
  
• 
  Әлде көкпар тартысып жүріп жығылды ма екен бейбақ?!
  
• 
  Қой, онда басқа көкпаршылар соншама көз жазып қалмаса керек еді ғой.
  
• 
  Қасқыр қуып келе жатып жазым болды ма?
  
• 
  Мына қара қатқақта кім қасқыр қуушы еді, ессіз біреу болмаса...
  
• 
  Е, кім біледі, жолда кездесіп қалса...
  
• 
  Не де болса бұл тегін адам емес. Мұнда бір гәп бар: аттан құлайтын адамның сиқы көрінбейді, – дескеннен басқа, дөп басып сәуегейлік айта қоюға ешкімнің батылы бармайтын секілді (С. Жүнісов. Ақан Сері ).
  

ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1969. – 606 с.
   
2. 
   Сыдықовтың Т. Қазақ тарихи романының көркемдік тіні. – Алматы, 1998. – 164 б.
   
3. 
   Аташев С.М. Қазіргі қазақ тіліндегі сөйлемнің актуальді мүшеленуі. – Филол. ғылымд. канд. дисс. – Алматы, 1995. – 143 б.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада диолог, полилог қатысымдық тұрғыдан қарастырылады. Полилогты мәтіндердің өзіндік ерекшеліктері қарастырылады.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются полилог и его особенности с коммуникативного отношения.