ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СЕПТІКТЕРДІ ОҚУ ОРЫС ТІЛІНДЕ ЖҮРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ЖАҢАША ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

Әдіс пен тәсіл – бір нәрсе емес, олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Біздің пайымдауымызша,әдіске ортақтық, жалпылық қасиет тән де, ал тәсілге жекелік қасиет тән, басқаша айтқанда, әдістің тынысы кең, ортақтық сипаты бар, қандай пәнді болмасын оқыту үстінде кәдеге жарап отырады. Бірақ мұнда бір ескеретін жайт, жоғарыда аталған әдістер пәннің ерекшелігіне қарамастан талғамсыз қолданыла береді деген пікір тумаса керек, пән ерекшелігін негізге ала отырып, ретіне қарай саралап, талғап қолдану мұғалімнің ақыл-ой парасаты мен тапқырлығына, шеберлігі мен алғырлығына тікелей байланысты.

Сонымен, оқыту әдістері дегеніміз – барлық пәндерге ортақ оқу мен оқытудың жолдары да, ал оқытудың тәсілдері дегеніміз - белгілі бір пәннің немесе тақырыптың жеке мәселелерін тереңірек игерту үшін қолданылатын айла- амалдар.

Әдіс пен тәсіл осындай белгілері арқылы бірінен- бірі ерекшелінеді, бірақ бұған қарап, бұлардың арасында ешқандай байланыс жоқ деген тұжырым жасауға болмайды. Тарихи тұрғыдан алып қарайтын болсақ, қазіргі кезде танымал болған әдістеріміздің бірқатары тәсілдердің негізінде қалыптасқан. Білімі мол, тәжірибесі жеткілікті алғыр мұғалімдердің ой елегінен өтіп, тәжірибеде оң қолданыс тапқан болашағы мол тәсілдер сол қалпында қалмай, жекелік қасиеттен жалпылық, ортақтық қасиетке ие болып, әдістер мазмұнына сай деңгейге көтеріліп отырған. Қысқасы, сапалы, мәнді, оңтайлы тәсілдер кейіннен барлық пәнге ортақ әдіске айналып отыруы- заңды құбылыс.Өз пәнін терең, жан-жақты білетін және оны шексіз сүйе білетін мұғалім оқыту тәсілдерінің алуан түрлерін кеңінен қолдана алады. Қазақ тілі, оның ішінде оқу орыс тілінде жүретін сыныптардағы қазақ тілі, сабағының сапалы өтуі де мұғалімнің орынды қолданылған тәсілдеріне тікелей байланысты. Мәселен, қазақ тіліндегі септік жалғауын оқу орыс тілінде жүретін сыныптарда оқыту барысында сабақтың мазмұнын жетілдіріп, оқыту желісін түрлендіріп отыратын мынадай тәсілдің түрлерін тәжірибеде тексеріп, оның пайдалылығына көзіміз жетті: сұраққа жауап жазу; берілген сөздерді өзара тіркестіру; сөйлем құрастыру; көп нүктенің орнына тиісті септік жалғауларын қоя білу; олқы сөйлемдерді толықтыру; септік жалғауларын негізге ала отырып сөйлемдер құрау; дайын мәтіннен септік жалғауларын таба білу, олардың түрлерін ажырату; септік жалғауларының жалғану тәртібін айқындау; әңгіме құрастырып жазу; кім көп біледі деген мақсатта мақал-мәтелдер жарысын ұйымдастыру; өлең, мәтіндер жарысын ұйымдастыру; жұмбақтар жарысын ұйымдастыру; мәтіннен септік жалғауларын тауып, олардың үндестік заңына, жалпы ықпал заңдарына үйлесімділік қасиеттерін айқындау; телефонмен сөйлесу ойыны; мәнерлеп оқу жарысы; бір-бірінің баяндау жұмысын сынау, бір-бірінің жазу жұмыстарын сынау, бағалау; қазақ тіліндегі септік пен орыс тіліндегі септіктің ара қатынасын айқындау, мысал жазу, толықтыру; сөздерді мағыналық жағынан қарама-қарсы қоя білу; сөздікпен жұмыс; сұрақ қоя білу; пікір айту; хормен оқу; өздері күнделікті көріп, біліп жүрген оқиғаларды баяндау; мәтіннен табыс септігімен тіркесіп тұрған сабақты етістіктерді таба білу; барыс,шығыс септіктерімен тіркесіп тұрған қозғалыс әрекетін білдіретін етістіктерді таба білу; өздігінен табыс септікті сөйлемдер құрау; барыс септікті сөйлемдер құрау; шығыс септікті сөйлемдер құрау; ілік септікті сөйлемдер құрау;сондай-ақ жатыс, көмектес септікті сөйлемдер құрау; қимыл- әрекетті пайдалана отырып түсіндіру тәсілі, сурет бойынша сөйлемдер құрау;шағын мазмұндама жазу; әр септіктің және қимыл-әрекеттің иесі болып рөлдер ыңғайында сөйлемдер құрау, т.б. Осы аталған тәсілдердің қандай түрі болмасын қазақ тіліндегі септік жалғауларын игеруге бағытталып отыруы қажет.

Сөйлей білуге машықтандыратын ұтымды жолдардың бірі – жаттығу жұмысы. Жаттығулардың тиімділігі – оқушылардың сөйлей білу дағдыларын қалыптастыруға пәрменді ықпал жасайды. Психологтардың айтуына сүйенетін болсақ, дағды мақсатты, саналы қайталаудың негізінде қалыптасады. Осы тұрғыдан алғанда, сабақта пайдаланылатын оқу материалдары тартымды, оқушылардың таным қабілетін арттыратындай, ойлау дәрежесін жетілдіретіндей болуы қажет.

Оқу орыс тілінде жүретін мектептерде оқитын балаларға қазақ тілін игеру жеке сөздерді септетіп жаттату ыңғайында болмай, кішігірім, келе-келе күрделі сөйлемдерден сұрақтарды, сондай-ақ септіктерге тән тұлғалық көрсеткіштерді тірек ету ыңғайында меңгерту қажет.

Мұндай жолмен игерту қиынға соға бермейді, өйткені септік жалғауларын сұрақтар қою арқылы тапқызу әрі оқыту төменгі сыныптардан басталады. Жоғарыда айтқандай, оқу орыс тілінде жүретін мектептерде оқитын балаларға қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты- оқушыларды сөйлей білуге, өз пікірін өзгеге жеткізе білуге, тілдік қорын дамытып, қазақ тілін қатынас құралы ретінде жұмсай білуге үйрету. Міне, осы тұрғыдан келгенде қазақ тілін оқу орыс тілінде жүретін мектептерде оқытудың тиімді жолдарын төмендегіше саралауға болады:

1.Оқыту әдістері:түсіндіру, сұрақ-жауап, иллюстрация-демонстрациялау, мәтін бойынша оқыту, тексеру, бағалау.

2.Оқу әдісі: аударма, сөйлем және сөзді толықтыру, қайталау, жаттығу, бақылау, дағдыны қалыптастыру.

Әдіскер-ғалымдар оқыту әдістерін топтастырғанда, негізінен, үш түрлі белгіні негізге алады. Олардың бірқатары оқытушы мен оқушының іс-әрекетін негізге алса, енді бірқатары оқу материалының мазмұнын негізге алған, ал енді басқалары мұғалімнің шығармашылық зерттеу әдістерін тірек еткен. Біз оқыту әдістерін топтастыруда осылардың ішінен оқытушы мен оқушының іс-әрекетін негізге алу ұстанымын орынды деп білеміз, өйткені оқыту ісіндегі негізгі мақсат – таным- білімді игеру және игерту, бұл – оқытушы мен оқушының іс-әрекетінен тұрады.

Септік жалғауларының екі түрлі қызметі бар, біріншісі – өзі жалғанған сөзді тұлғалық жағынан түрлендіру, екіншісі – сөз бен сөзді байланысқа түсіру.Мұның екінші қызметі біріншіден жоғары тұрады, өйткені түрлендірудің өзі сөз бен сөзді байланысқа түсіруден туындайды. Демек, септік жалғаулы сөздер сөз бен сөзді байланысқа түсіреді дейтін болсақ, ілік септігін қоспағанда, өзге септіктер, негізінен, етістіктермен байланысқа түседі.Бірақ мұнда бір ескеретін жайт, септік жалғаулы сөздер кез- келген етістіктермен емес, мағыналық жағынан үйлесімі бар етістіктермен ғана тіркеседі. Міне, осындай мағыналық байланысы бар етістіктерді тауып, тіркестіруге бағытталған жаттығуларды молынан жүргізу керек. Бұл әдіс, біріншіден, оқушылардың сөйлеу тілін дамытуға мүмкіндік жасайтын болса, екіншіден, грамматикалық материалды игеруге жағдай жасайды.

Септіктерді меңгертуде сөздерді жеке алып септеуден, осымен шектелуден аулақ болу керек, өйткені бұл таза қазақ мектептері үшін болмаса, оқу орыс тілінде жүретін мектептері үшін жарамсыз, себебі сөзді жеке алып септеу ұзаққа бармайды, ұмытылып қалады және өзара байланыссыз алынған дербес сөздер еш уақытта қатынас құралы міндетін өтей алмайды.

Септіктерді оқытуда, әсіресе қайталау сабағында, сұрақ-жауап әдісі арқылы диалогты сөйлемдер құрау оқушы дағдысын қалыптастыруда жетекші қызмет атқарады. Өйткені мұндай жолмен орыс тілді оқушылардың сөйлеу тілі жетіледі, тіл байлығы артады.

Оқыту жүйесінде мұғалім – ең басты тұлға, Оны еш нәрсе де алмастыра алмайды. Педагогика, әдістеме ілімінің соңғы жаңалықтарымен қаруланған ұстаз шәкірттерінің алдында, сондай-ақ бүкіл халықтың алдында әр уақытта абыройлы.

1. Сатбекова А.А. Қазақ тіліндегі септіктерді орыс мектебінің 6-класында оқыту. – Алматы, «Мектеп», 1998.

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада қазақ тіліндегі септіктерді оқу орыс тілінде жүретін мектептерде жаңаша оқытудың әдіс-тәсілдері туралы кеңінен сөз болады.

В данной статье речь идет о новых методах и приёмах преподавания падежной категории казахского языка в школах с русским языком обучения.

Яғни, мәтін дегеніміз – дыбыстап қайта айтуға немесе зерттеуге болатын өнім. Бұл өнім семантикалық және потенциалды мағыналық қозғалыстан тұратын, қоршаған ортасын әрекетке шақыратын үздіксіз үрдіс.

1-кесте

салыстыру сапа кепілі

қабылдау асыру

Бұл кестеден мәтінді аударудағы әрекеттердің кезеңдерге бөлініп тұрғанын, әр кезеңнің бір-бірімен байланыста екендігін көруге болады.

• 
  Бірінші кезең тапсырыс мәтінді тану, мәтін түрін анықтау немесе түпнұсқа мәтінді (ТМ, мәтін 1) ұғып, мәлімет алу
  
• 
  Екінші кезең ТМ ді талдау, оның түзілімі мен құрылымын саралау,
  
• 
  Үшінші кезең аударма тәсілдерін қолдана отырып, тілдік бірліктерді таңдау, синтаксистік құрылымдарды сол мақсатқа бағындыру,
  

• 
  Төртінші, мәтін бөлімдерінің мағынасын сақтай отырып, оны тұтас бірлік деп қарау, аударма тілдегі (АТ ) қажетті тілдік бірліктерді таңдап, жаңа мәтін (мәтін 2) құрастыру болып есептеледі.
  

Себебі жай (қарапайым ) Қабылдаушы немесе Рецептор /4, 327/ басқа тілдегі мәтінді көргенде, оның мазмұнын жобалап қана түсінуге құқылы болса, аудармашы оны анық, жете түсінуі және екінші тіл арқылы ТМ-нің мазмұнын жеткізуі керек. Аудармашы түпнұсқаның синтаксистік құрылымын да анық түсініп, мәтін мазмұны жайлы нақты шешімге келеді.

Тапсырыс мәтін аударылған соң шығыс мәтін аудармасы кіріс мәтін нұсқасымен салыстырылады. Бұл әрекет аударма нұсқаларының функционалдық сәйкестігіне көз жеткізу үшін жасалынады.

Аудармашы түпнұсқа мәтіннің мағынасы мен мазмұнына, оның түріне қарай отырып тәржіма тәсілдерінің біріне таңдау жасайды.

Аударма кезеңдерін сәтті пайдаланып, дәлме-дәл тәржіманы жүзеге асыру мақсатымен, болашақ маманға аудармашылық құзырлығын дамыту қажет. Бұл құзырлық мынадай алғышарттардан тұрады:

1. 
   Аударма барысында ол барлық жинақтаған білімін, күш - жігерін қолдана білуі;
   
2. 
   Алынған ақпаратпен жұмыс істей алу, тапсырыс мәтінді ұғынып, жаңа мәтін құрастыра білу біліктілігі.
   
3. 
   Коммуникативті-функционалды теңбе тең балама мәтін құрастыра алу біліктілігі
   

Салыстыру барысында ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың белгілі «Наурыз айы туғанда» /5, 276 / өлеңін К. Нордтың кестесін пайдалана отырып, талдап көрелік:

салыстыру

сапа

шешім

жасау іске

шешім асыру асыру

Қазақтың ұлы ақыны Мұқағали Мақатаев аударма саласына да өзінің үлкен үлесін қосқан адам. Ақын Х. Ерғалиев Шекспир сонеттерінің 154-ін орыс тілінен қазақ тіліне аударған болса, Мақатаев У. Шекспирдің 1-46 сонеттерін аударған.

Мұқағали Мақатаевтың үш аударма кітабы, У. Уитменнен аударған «Шөп жапырақтары», У. Шекспир «Сонеттері», А. Дантенің Құдіретті комедиясынан «Тамұқ» бөлімі болды. Мұқағали шығармалары кез-келген қазақтың жүрегін тебірентіп, асқақтықты, табиғат пен сұлулықты сүюге жетелейді. Наурыз мейрамы – қазақ халқының ұлы мерекесі, «Ұлыстың – ұлы күні». Қыстан аман-есен шыққан елге көктемнің шуақты күндері келетін мезгіл. Шығарма қуаныш пен шаттыққа толы. Шаттық өрілген өлеңнің қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылған нұсқасын ұсынамыз:
Наурыз айы туғанда Thus here comes Nauryz

Наурыз айы туғанда, When here comes month Nauryz

Той болушы еді бұл маңда. There is party, there is feast

Сақталушы еді сыбаға, Mothers saving special treats

Сапарға кеткен ұлдарға, For their sons who on trips,

Наурыз айы туғанда. Prepare them meals as surprise.

Күні игі жердің – түрі игі. Welcome happy holiday!

Бауыры жылып науат қар, Slowly melts sugar – snow,

Бабымен ғана жібиді. Warming steadily terra- clay.

Шашалып ырыс шанақтан, Neighbors calling for the guest,

Шақырып бір үй бір үйді, Proudly greet each on the feast.

Шаттанушы еді бір игі. Oh, such delight with different treat!
Осынау игі кең жерге, Thus approaches month Nauryz,

Наурыз айы келгенде. To this sacred, spacious place

Наурыз тойын бергенде, Faces full of pride and joy,

Көрмегендер де арманда, Wish, you’ve seen this merry toi

Арманда оны көрген де. I was born then dear mate,

Келіп ем өмір-орманға, On this blissful Nauryz date

Наурыз айы келгенде. Being holy is my fate!
Аударма сәтті шықты ма, шықпады ма, оған баға беруші оқырман. Себебі, поэзия – экспрессивті мәтін, ол тілдің функционалдық қызметімен бірге, шығармашылық шеберлік қызметін атқарады. Экспрессивті мәтін – эстетикалық міндет атқарады, осыған орай тәржіма оқырманға әсер етсе, онда аудармашының міндетінің орындалғаны.

Қорыта айтқанда, Норд кестесі болашақ маман аудармашыларды оқыту барысында, тәржіме тәсілдерін дұрыс пайдалануға, алған білімдері мен құзіреттіліктерін дамытуға, аудармашылық құзырлықтарын қалыптастыруға септігін тигізеді деген сенімдеміз.

1. 
   Абдрахимова Г.Б. Языковая компетенция как основа формирования переводческой компетенции. Қазақстан республикасында шетел тілінде білім беру философиясы және тілдік саясат. Ғылыми-тәжірибелік конференция. Мақала. – Алматы, 2008. – 280-282 б.
   
2. 
   Christiane Nord. Textanalyse und Ubersetzen. – Heidelberg:Groos,1995 Halliday, MAK & Hasan R. Language, Context and Text. Melbourne. Deakin University Press, 1989. – 10б б.
   
3. 
   В.Н. Комиссаров. Современное переводоведение. – Москва, 2004. – 327 б.
   
4. 
   Мұқағали. Шығармалары. 3 том. – Алматы: Жалын, 2008. – 276 б.
   

РЕЗЮМЕ

Мақалада болашақ қазақ-ағылшын тілді аудармашылардың мәтіндік құзырлығын қалыптастырудың жолдары қарастырылады.