51
8
-дә ріс
ТА РИХ СА БА ҒЫН ДА КАР ТОГ РА ФИЯ ЛЫҚ
КӨР НЕ КІ ЛІК ҚҰ РАЛ ДАР ДЫ ПАЙ ДА ЛА НУ
Жос па ры:
1. Кар тог ра фиялық көр не кі лік құ рал дар.
2. Са бақ та кар тог ра фия лық көр не кі лік құ рал дар мен жұ мыс іс теу дағ ды сы.
3. Са бақ та оқу кар та сын қол да ну.
Мақ са ты:
сту де нт тер ді тарих сабағында кар тог ра фия лық көр не кі лік құ рал-
дар мен жұ мыс іс теу дағ ды сын қа лып тас ты рып, та рих са ба ғын да оқу
кар та-
сын тиім ді пай да ла ну процесіне үйре ту.
Та ри хи кар та лар ға жал пы си пат та ма.
Та ри хи кар та-
лар геог ра фия лық не гіз де жа са ла ды жә не та ри хи оқи ға не ме се
дәуір дің кі ші рейт іл ген, жи нақ тал ған бей не лі
шарт ты кө рі ні сін
анық тайды. Кар та лар да та ри хи оқи ға лар мен құ бы лыс тар жә не
олар дың бай ла ныс та ры мен ор на ла суы шарт ты түр де бе рі ле ді.
Ең ежел гі кар та лар б.д.д. ІІІ-І мың жыл дық тар да Ва ви лон мен
Еги пет те жа сал ған, ал Ре сей де ХVІІІ ға сыр дың со ңын да ар найы
оқу кар та ла ры жа сал ды. Та ри хи жә не геог ра фия лық кар та лар
бір-бі рі нен ерек ше лік те рі ар қы лы ажы ра ты ла ды.
Геог ра фия лық
кар та да ғы үй рен шік ті түс та ри хи кар та да бас қа ма ғы на бе ре ді.
Та ри хи кар та ның та ғы бір ерек ше лі гі, он да оқи ға лар мен про-
цес тер дің қоз ға лы сы ашы ла ды. Геог ра фия лық
кар та да тұ рақ ты
бо лып кө рін ген ны сан дар та ри хи кар та дан өз гер ме лі си пат ала-
ды, мем лекет тер дің қа лып та суы мен олар дың аума ғы ның өз ге руі,
әс кер дің, сау да ке руен де рі нің қоз ға лыс та ры, т.б. Кар та да та ри хи
қоз ға лыс тар мы надай шарт ты бел гі лермен көрсетіледі: әс ке ри
соқ қы – же бе, шай қас ала ңы – ай қас қан қы лыш, кө те рі ліс ошақ-
та ры – алау. Та ри хи кар та лар ау мақ тар ды қам ту маз мұ ны масш-
та бы бо йын ша ерек ше ле не ді. Жи нақ тау шы кар та да мем ле кет тік
стан дарт пен мем ле кет тік оқу бағ дар ла ма сы бө лі мін де қа рас ты-
рыл ған не гіз гі оқи ға лар мен құ бы лыс тар бел гі лі ор та мен уа қыт
шең бе рін де бей не ле не ді. Жи нақ тау шы кар та лар ды та қы рып тық
52
кар та лар одан бе рі нақ ты лан ды ра тү се ді. Оқу та қы ры бы ның оқи-
ға ла ры мен құ бы лыс та рын
қам ты ған дық тан, ол кар та лар та қы-
рып тық деп ата ла ды. Кар та лар да та қы рып қа қа ты сы жоқ бел гі-
лер бей не лен бейді. Олар да жи нақ тау шы кар та лар дың ма ңыз ды
оқи ға ла ры мен құ бы лыс та ры ның фраг мент те рі ба рын ша ег жей-
тег жейлі, ай қын жә не әсер лі етіп бе рі ле ді.
Та қы рып тық кар та-
лар, мы са лы, «Сы рым Да тұлы бас та ған ұлт-азат тық кө те рі ліс»,
«1812 жы лы Отан со ғы сы» жә не т.б. Әдет те та қы рып тық кар та-
лар жи нақ тау шы кар та лар дың ая сын да қол да ны лып,
бі рін-бі рі
то лық ты рып оты ра ды. Мы са лы, «1812 жы лы Отан со ғы сы та-
қы ры бын да» «ХІХ ға сыр дың ба сы нан 1861 жыл ға де йін гі Ре сей
им пе риясы» жә не «1700 жыл дан 1914 жыл ға де йін гі Ре сей им пе-
риясы аума ғы ның өсуі» ат ты кар та лар ды қо сар лай пай да ла ну ға
бо ла ды. Көп те ген та ри хи оқи ға лар ке ңіс тік ке қа тыс ты шарт тар-
мен бай ла ны сы ар қы лы тү сі нік ті бо ла ды. Оқи ға ны нақ ты ке ңіс-
тік ке те ліп, оның өт кен же рі нің геогра фия лық бей не лен уін оқ-
шаулау деп атай мыз. Мы са лы, ежел гі Ре сей де өзен дер дің қа ты нас
құ ра лы ре тін де гі ма ңы зын оқу шы лар Шы ғыс Еуро па жа зы ғы ну
ор ман, ми бат пақ екен ді гін тү сін ген соң аң ға ра ды. Та ри хи оқи ға-
лар ды оқ шаулап, оқып үйре ну де сұл ба лық құ рал дар – жер гі лік ті
жер дің жос па ры, кар та сұл ба сы, та ри хи кар та сы ке ңі нен қол да-
ны ла ды. Олар дың бә рі та ри хи оқи ға лар дың бай ла ныс та рын мә ні
мен да му қоз ға лы сын анық тау үшін пай да ла ны ла ды. Сұл ба лық
құ рал дар та ри хи бі лім кө зі жә не оны жүйелеу
құ ра лы ре тін де
қол да ны ла ды. Бас қа көр не кі құ рал дар ға, мы са лы,
оқу кар та ла-
ры на қа ра ған да кар та лар оқи ға лар ту ра лы нақ ты көр нек ті ұғым
қа лып тас тыр майды, тек де рек сіз рә міз дер ті лін пай да ла нып, оқи-
ға ның ке ңіс тік ті-уа қыт ты құ ры лы мын жаң ғыр та ды.
Достарыңызбен бөлісу: 
