Та ри хи құ жат тар ды са бақ та пай да ла ну

74
дер бес жұ мыс істеу үшін құ жат бар лық оқу шы ға жет кі лік ті бо-
луы ке рек.
Құ жат тар мен жұ мыс жүр гі зу мы на дай дағ ды лар да мең ге ру ді 
та лап ете ді, құ жат ты оқып әң гі ме леу жә не ол бо йын ша жос пар 
құ ру, құ жат ты дер бес тал дап, ол бо йын ша сұ рақ тар ға жа уап бе ру, 
бі рін-бі рі то лық ты ра тын ұқ сас құ жат тар ды са лыс ты ра тал дау, құ-
жат қа сы ни ба ға бе ру. 
Осы дағ ды лар ба ры сын да оқу шы лар ға құ жат та ғы қи сын дық 
тү йін ді, не гіз гі идеяны анық тап, бел гі лі-бір ере же лер ге дә лел та-
уып үйре не ді. 
Мұ ға лім оқу шы лар ға «бұл ту ра лы құ жат та не жа зыл ға нын 
оқыңыз дар», «құ жат мә ті ні не гі зін де дә лел де», «өз пі кі рің ді құ-
жат не гі зін де тия нақ та» де ген маз мұн да тап сыр ма бе ре ді. 
Жо ғар ғы сы нып оқу шы ла ры ның құ жат тар мен жүр гі зе тін жұ-
мысы күр де ле не тү се ді. Олар ға ен ді гі ке зек те күр де лі тап сыр ма-
лар ды орын дау ға ту ра ке ле ді. Ол тап сыр ма лар маз мұн ды бо луы 
мүм кін: 
– құ жат маз мұ ны ның бас ты сын таң даңыз; 
– өз таң дауың ызды не гіз деңіз; оқып үйре те тін, үйре не тін оқи-
ға ның се бе бін, қай ке зең ге тән екен ді гін анық таңыз; 
– оқи ға ның іс ке ас уына қан дай та ри хи ал ғы шарт не ме се идея 
бас та ма бо ла ды? 
– жағ дай лар ды са лыс тырыңыз; қа жет ті де рек кө зі нен мә лі-
мет тер ді таң дап алыңыз; 
– саяси жә не мем ле кет тік қай рат кер лер ге мі нез де ме беріңіз; 
түпде рек бо йын ша ха бар ла ма да йын даңыз; 
– оқып үй рен ген құ жат тар қа зір гі қо ғам дық құ бы лыс ты та ни 
бі лу ге қа лай кө мек тес ке нін ой лап көріңіз. 
Мұ ға лім нің түпде рек ті са бақ қа пай да ла нар ал дын да оны ал-
дын ала сүз гі ден өт кі зіп, пе да го ги ка лық ек шеу жа сай ды. Ол қа-
был дау оңай лай тү се ді. Пе да го ги ка лық ек шеу де ге ні міз – са бақ қа 
пай да ла на тын құ жат тың маз мұ нын таң дау де ген ді біл ді ре ді. Қа-
жет бол ған жағ дайда мұ ға лім құ жат ав то ры ның сти лін өз ге рт пей-
ақ, құ жат ты ер кін пай да ла нуы мүм кін. Одан әрі мұ ға лім оқу шы-
лар үшін жа ңа тер мин дер мен ұғым дар ды тү сін ді ріп, құ жат пен 
жұ мыс іс теудің тап сыр ма ла рын анық тайды. 

75
Жи нақ тал ған өл ке та ну ма те ри ал да рын жүйелі түр де қол да ну 
мақ са тын іс ке асы ру үшін мұ ға лім тө мен де гі жүйе лен ген кестені 
қол дан уына бо ла ды.
Са бақ тың 
та қы ры бы, 
рет са ны 
Жер гі лік ті 
ма те ри ал ды 
қол да ну 
мақ са ты 
Жер гі лік ті 
ма те ри ал дың 
қыс қа ша 
маз мұ ны 
Жер гі лік ті ма-
те ри ал ды пай-
да ла ну тә сі лі 
Оқу шы лар ға 
ар нал ған әде-
биет тер 
Ор та ға сыр-
лық
Та раз қа ла сы
ның та ри хы 
Қа ла лар-
дың рө лі нің 
артуын нақ-
ты лау, өл ке та-
ну де ре гі мен 
бе кі ту 
Та раз қа ла-
сы ның сау да, 
қо лө нер ор та-
лық тан кө пес-
тер қа ла сы
ор та лы ғы на 
айналуына тү-
сі нік бе ру 
Оқу шы ның 
қа ла ту ра лы 
бук лет, ха бар-
ла ма, баян да-
ма да йын дауы
Та раз қа ла сы-
ның та ри хы 
мен мә де-
ниеті. 
– Та раз, 2000. 
Мұ ға лім са бақ ба ры сын да құ жат ты қол да нар ал дын да оған 
қыс қа ша си пат та ма бе ре ді: Құ жат қай да? Қа шан және қан дай 
мақ сат та жазылды? Құжатты кім жаз ды? Бұл құ жат тан оқу шы лар 
не бі ле ді? 
Са бақ ба ры сын да мұ ға лім «Же ті жар ғы» ту ра лы әң гі ме лей 
оты рып, оның ал дын да заң дар жи на ғы бол ған ды ғын ха бар лап, ол 
заң дар да мен шік түр і, қыл мыс дең гейі, олар ға са на ла тын құн өл-
шем і жа зыл ға нын баян дай ды. Оқу шы лар одан әрі «Же ті жар ғы-
ның» мә ті нін тал дау ға кі рі се ді. 
1) мә тін бо йын ша дә лел деу;
2) құн өл шем де рін анық тау;
3) құ жат тың же ке ле ген тар мақ тар ын бө ліп алу;
4) құ жат тың маз мұ нын анық тау ға кө мек те се тін сұ рақ тар тү зу.
Оқу шы лар құ жат ты же ке бө лік тер бо йын ша оқи ды, ал мұ ға лім 
же ке лен ген сөй лем дер ді тү сін ді ріп, құ жат маз мұ нын қан ша лық-
ты мең гер ген ді гін анық тау үшін үзін ді де не ту ра лы айт ыл ғанын
сұрайды. Со дан соң ба рып құ жат ты қайталап оқып, же ке лен ген 
бө лік тер бо йын ша тал дау ға кі рі се ді. 
Оқу шы лар дың жауабы то лық жә не дәл бо лып, тұ жы рым дар 
құ жат қа сіл те ме жа сау ар қы лы не гіз де луі тиіс. Ор та буын оқу-
шы ла ры мен өт кі зіл ген са бақ тар да құ жат та та ри хи де рек пен 
әде би шы ғар ма ның ара сын да ғы айыр ма шы лық ту ра лы ұғым дар 

76
қам ты луы керек. Мы са лы, түр кі ха лық та ры ның миф те рі ту ра лы 
әң гі ме ле ген де олар дың қай сы сы рас, қай сы сы ой дан шы ға рыл-
ған ды ғын тү сін ді ре ді. Са бақ ба ры сын да та рих кур сы мен хро но-
ло гия лық бай ла ныс ты, та қы рып қа қа тыс ты оқу шы лар дың от ба-
сы та ри хы ның құ жат та ры ре тін де от ба сы мү ше ле рі нің жаз ба ла-
рын, фо то су рет те рін де қол да ну тиім ді. Бұ ған қа тыс ты мы на дай 
та қы рып тар ды атау ға бо ла ды: «Ме нің от ба сым XXІ ға сыр да»,
«Біз дің от ба сы мыздың ең бек те гі жә не со ғыс та ғы наг ра да ла ры». 
Құ жат тың көр не кі лі гі оның маз мұ нын көр не кі лік қа ғи да сы мен 
ұш тас тыр ған да тиім ді бо ла тү се ді. Құ жат ты тал дау нә ти же сін де 
оқу шы лар дың са на сын да та ри хи ұғым дар қа лып та са бас тайды. 
Ол ұғым дар да йын бі лім тү рін де емес, оқу шы лар дың ой лау қыз-
ме ті нің ба ры сын да қам ты луы тиіс. Құ жат тар ды оқу ма те ри ал-
да рын да орын ал ған қай шы лық тар ды ше шу ге де тиім ді қол да-
ну ға бо ла ды: оған бай ла ныс ты құ жат тар мен жұ мыс жүр гі зу ге 
бе рі ле тін тап сыр ма лар оқу шы лар дың та ным дық мүм кін ді гін 
ес ке ріп бе рі ле ді. 
Құ жат тар ды оқып үйре ну ге бай ла ныс ты тап сыр ма ның сұл ба-
сы мы на дай: құ жат ты тал дау, де рек те рін те ріп алу, олар ды ауыз-
ша әң гі ме, рөл дік ойын , жаз ба ша шы ғар ма тү рін де баян дау. Бұл 
жер де құ жат тар ды баян дау мен кар та; заң ды лық құ жат пен күн-
де лік жаз ба сы; же ке тұл ға ның ес те лі гі, хат та ры мен порт ре ті деп 
жұп та ған орын ды.Оқу шы лар құ жат бо йын ша сұ рақ тар да йын-
дап, сөз жұм бақ құ рас ты ра ды, оқи ға ны баян дап, мә тін дер да йын-
дай ды. Тал қы лап, тал дап, то лық тыр ған нан соң мә тін оқу лық тың 
та қы ры бы на қо сы ла ды. Мә тін оқу шы лар ға мей лін ше тү сі нік ті, 
өйт ке ні мә тін ді өз де рі құ рас тыр ды. Та ри хи ұғым осын дай жол-
мен құ рас ты рыл са, ба рын ша тұ рақ ты бо ла ды. 
Мұ ға лім нің құ жат тар ды таң да уына мек теп тік хрес то ма тияның 
сеп ті гі мол. Өйт ке ні хрес то ма тияның кей бі рі құ жат тар ды тек бі-
рік тір се, ал ен ді бі рі құ жат тар дан тұ ра ды, олар тү сін дір ме лер, ғы-
лы ми көп ші лік әде биет тер дің үзін ді ле рін құ рай ды, ал үшін ші ле рі 
әде би жә не көр кем шы ғар ма лар дан тұ ра ды. Са бақ тың мақ са ты на 
қа рай мұ ға лім жо ға ры да көр се тіл ген хрес то ма тиялар дың бі рін 
таң дайды. 

77

жүктеу 10,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: