Са бақ та кар та мен жұ мыс іс теу дағ ды сы

53
тер ге бө лі не ті нін мең ге ре ді. Жал пы бі лім бе ре тін мек теп тер де 
бі лім ді одан әрі да мы ту жә не те рең де ту та лап еті ле ді. Не гіз гі 
мек теп тер дің ал ғаш қы са ба ғын да оқу шы лар дың кар тог ра фия лық 
еп ті лі гі мен дағ ды ла ры, ең ал ды мен, кар та ның шарт ты бел гі ле рін 
пай да ла на алу, ны сан дар ды бі луі анық та ла ды. Мұ ға лім са бақ ты 
тү сін ді ру ба ры сын да кар та да ғы шарт ты бел гі лер жиыны на оқу-
шы лар дың на за рын ауда ра ды. Та ри хи кар та ны оқу ба ры сын да 
қа быр ға лық кар та жә не үлес тір ме ма те ри ал тү рін де гі оның кі ші-
рейт іл ген кө шір ме сі бір мез гіл де қол да ны ла ды. Та ри хи кар та ны 
пай да ла ну, та ри хи оқи ға лар мен құ бы лыс тар ды ба рын ша те рең 
ұғы ну дың құ ра лы бо луы ке рек. Ол үшін та рих ка би нет те рін де, 
дә ліз де (ко ри дор да) та ри хи кар та ның үне мі бо луы шарт. Са бақ тан 
тыс уа қыт та кар та ны пай да ла на алу мүм кін ді гі оқу шы лар дың он-
да ғы бел гі лер ді игер уіне кө мек те се ді. Са бақ үс тін де мұ ға лім нің 
та қы рып ты әң гі ме леп тү сін ді руі мен та ри хи оқи ға ны су рет теуі 
әр қа шан кар та дан көр се ту мен бір ге жү руі тиіс. Оқу шы лар ға жа ңа 
та ри хи кар та ны та ныс тыр ған да кар та құр лық тың қай бө лі гін қам-
ты ған ды ғын, он да та рих тың қан дай хро но ло гия лық ке зе ңі кө рі ніс 
тап қан ды ғын, ауа райы ның геог ра фия лық ен дік ке тәуел ді лі гін тү-
сін ді ру ке рек. Бір кар та дан екін ші кар та ға ауыс қан да са бақ тас тық 
сақ та луы тиіс. Егер кар та да тү лі ай мақ тар бел гі лен се, олар дың 
ке ңіс тік те гі өза ра бай ла ныс та ры анық та луы тиіс. Одан ке йін ба-
рып кар та лар да ғы та ри хи оқи ға лар дың синх рон ды ғы не ме се әр-
түр лі уа қыт та бол ған ды ғы ай қын да ла ды. Кур са ра лық бай ла ныс 
мін де тін ше шу үшін мы на дай синх рон ды кар та лар пай да ла ну ға 
бо ла ды: «1941-1945 жыл дар да ғы Ұлы Отан со ғы сы», «Моск ва 
тү бін де гі шай қас», «Ста ли нг рад тү бін де гі шай қас». Бір мез гіл де 
бір не ше кар та мен жұ мыс іс теу оқу шы ның та ри хи-геог ра фия лық 
ны сан ды кар та ның кө ле мі, масш та бы жә не қам ты ған аума ғы на 
қа ра мас тан жа ңы лыс пай та бу ға үйре те ді. Са бақ та қы ры бын да 
мем ле кет тің жер ша ры кар та сын да ор на лас қан ор ны мен ке ңіс ті гі 
ту ра лы ба рын ша кең тү сі нік «ұш тас ты ру үшін бірмез гіл де та ри-
хи жә не геог ра фия лық та қы рып тық жә не жал пы кар та лар ды пай-
да ла ну ға бо ла ды. Бір ны сан олар дың әрқай сын да әр түр лі масш-
таб та бел гі ле не ді. Осын дай проб ле ма лық ахуал оқу шы ның ой лау 
қа бі ле тін арт ты ра ды. Оқу шы лар дың ке ңіс тік ту ра лы ұғым да рын 

54
ұғы ну да оқу кар та ла ры мен кар ти на ла ры бірмез гіл де қол да ны-
ла ды. Кар ти на лар кар та да ғы шарт ты бел гі лер дің мә нін ашып, 
бел гі лі бір жер мен ел ту ра лы нақ ты бір ұғым қа лып тас ты ру ға 
кө мек те се ді. Ма ңыз ды де рек тер дің геог ра фия лық бағ да рын ес-
ке сақ тау ға үйре ту үшін не гіз гі мек теп оқу шы ла ры на фи зи ка-
лық кар та бо йын ша бас ты та ри хи оқи ға лар ды үйре ту ге тап сыр-
ма бреуге бо ла ды. Бұл тә сіл оқу шы лар дың түр лі кар та дан ны-
сан ды жа на ма лай та бу дағ ды сын қа лып тас ты ра ды. Осы жер де 
ма ман дар дың кар та ны ес те сақ тау әді сі мен та ныс ты ру орын ды 
жә не кар та ны ойша шар шы лар ға бө ліп, сол дан оң ға қа рай әр бір 
шар шы ны ой лау дан өт кі зе ді, әсі ре се шар шы лар дың қо сыл ған 
же рі не ерек ше на зар ауда ра ды. Жо ға ры сы нып тар да өз гер ме лі 
жә не тұ рақ ты ұғым дар дың масш та бын ажы ра та бі лу оқу шы-
лар ға бір масш таб, бір ау мақ та бі рақ әр түр лі та ри хи жағ дайда 
бе ріл ген бір не ше та ри хи кар та ны са лыс тыр уына мүм кін дік 
бе ре ді. Оқу шы лар дың та ри хи оқи ға лар ды бей не лейт ін геог-
ра фия лық әдіс-тә сіл де рі нің бо ла тын ды ғы на кө зі же туі ке рек. 
Кар та лар бел гі лі бір адам дар то бы ның не месе тұ тас ха лық тар-
дың та рих қа де ген көз қа ра сын біл ді ре ді. Оқу ны са нын жақ сы 
ес те сақ тап, тез тауып алу үшін ірі жер мас сив те рі нің геог ра-
фия лық өңі рі н ұқ сас бей не лер мен са лыс ты ру тиім ді. Мы са лы, 
Скан ди на вия со зы лып жат қан арыс тан ды, Си ци лия үш бұ рыш, 
Қа зақ стан ше ка ра сы ның кес кі ні ал тын ба лық тың бей не сін 
көз ге елес те те ді.
Оқу шы лар дың ке ңіс тік ту ра лы ұғым да рын да мы ту ба ры сын-
да оқу кар та ла ры мен кар ти на лар қа тар пай да ла ны ла ды. Та ри хи 
оқи ға лар дың мә нін ашу ба ры сын да ғы бұл тап тыр мас әдіс бо лып 
са на ла ды. Ма ңыз ды де рек тер дің геог ра фия лық бағ да рын ес ке 
сақ тау ға үйре ту үшін не гіз гі мек теп оқу шы ла ры на фи зи ка лық 
ка рта лар пай да лан ған тиім ді рек. Оқу шы лар бұл тә сіл бо йын ша 
әр түр лі кар та лар дан та ри хи оқи ға лар ны са нын та бу дағ ды сын 
қа лып тас ты ра ды. Шарт ты-геог ра фия лық көр не кі лік ті ба йып тап 
тү сі ну де геог ра фия лық атау лар дың та ри хи қа лып тас уын бі лу дің 
ма ңы зы зор. Геог ра фия лық атау лар ды тү сін ді ру де оның мә нін тү-
сін дір ген жөн бо ла ды. Мы са лы: Си бирь-сы быр, Са ра тов-Са ры-
тау жә не т.б. 

55
Жал пы бі лім бе ре тін мек теп те та рих пә ні мұ ға лі мі оқу шы-
лар дың масш таб ту ра лы бі лі мін ке ңейтеді. Масш таб кар та да ғы 
өл шем мен бол мыс тың ара қа ты на сы. Ол бөл шек тү рін де бе рі-
ле ді, есеп тік өл шем бір ге тең, он бөл гіш өл шем нің қан ша лық ты 
кі ші рейтіл уін ің дең ге йін біл ді ре ді (1:100 000). Масш таб ту ра лы 
оқу шы лар дың бі лі мін те рең де ту үшін мы на дай ар найы тап сыр ма 
бе ру ге бо ла ды. 
Та қы рып қа сай кар та бол ма са, оның ор ны на бас қа кар та ны 
қол да ну ға бол майды. Өйт ке ні оқу шы лар дың ара сын да та ри хи 
құ бы лыс тар ту ра лы қа те тү сі нік тер қа лып та суы мүм кін. Кар та-
мен жұ мыс жүр гі зу де мұ ға лім оқу шы лар на за рын ауыз ша баян-
даудан кейін тақ та да ғы ка р та ға ауда рып та ри хи оқи ға лар же рін 
көр се те ді. 
Пән ді өту ба ры сын да мұ ға лім кар та мен жұ мыс істеудің не гіз гі 
ере же ле рін сақ тауы тиіс. Мұ ға лім та ри хи оқи ға ны кар та дан көр-
се ту дің ал дын да оқи ға өт кен жер дің геог ра фия лық си пат та ма сын 
баян дай ды. 
Та рих ты оқы ту да ғы ойын дық тап сыр ма лар: та ри хи кар та мен 
жұ мыс істегенде қол да ны ла ды. Мы са лы: кар та дан ны сан ды көр-
се ту, ке ңіс тік те гі бағ дар лар ды ор на лас ты ру, аук ци он ойын да ры 
жә не та ғы бас қа лар. 
Жо ға ры сы нып тар да кар та ның бі лім кө зі ре тін де гі ма ңы зы 
зор. Мы са лы, «1916 жыл ғы ұлт-азат тық кө те рі ліс», оқу шы лар 
кар та дан кө те рі ліс бол ған те рри тор ияны біл ген соң оған қа ты-
су шы лар дың құ ра мын анық тап, әр түр лі ке зең де гі кар та лар ды 
са лыс ты ра оты рып, ау мақ тық өз ге ріс тер ді бел гі леп та ба ды. Бұл 
атал ған ойын дық тап сыр ма лар әр сы нып тағы оқу шы лар жа сын 
ес ке ре оты рып орын да ла ды.
Та ри хи кар та мен жұ мыс іс те ген оқу шы лар мын адай бі лім дер 
мен дағ ды лар ды иге руі тиіс: а) кар та ның атын, оның та қы ры бын 
жә не не гіз гі маз мұ нын біл ді ре тін ді гін, та ри хи кар та бел гі лі бір 
хро но ло гия ке зін де гі шын дық ты бей не лейт ін ді гін, он да әр түр лі 
ке зең де гі оқи ға лар бей не ле нуі мүм кін ді гін, өза ра ауы сып тұ ра тын 
уа қыт бо йын ша жер гі лік ті ке ңіс тік бо йын ша көр ші лес тік пен бір 
кар та да бе рі лу мүм кін ді гін, кар та ның масш та бы бол ған ды ғын; 
шарт ты бел гі лер дің сы ры кар та ның аңы зы бо йын ша ше ші ле тін-

56
ді гін білуі тиіс; ә) кар та да бел гі лен ген геог ра фия лық ке ңіс тік ті 
та нып жә не атай алуы, кар та да бел гі лен ген ақи қат ты дұ рыс оқып, 
сөз бен айт ып бе руі, кар та маз мұ нын кес кінде ме лік құ рал дар мен 
бе ре бі луі, кар та да ғы об лыс тар ды, ау мақ тар дың кө ле мін са лыс-
ты ра алуы, ша ғын кар та да бел гі лен ген ау мақ ты үл кен ке ңіс тік ті 
қам ты ған кар та дан та ба бі луі, кар та ның мә лі мет те рін са лыс ты-
рып, жүйе лей алуы, әр түр лі масш таб та ғы бір не ше кар та лар мен 
жос пар лар ды са лыс ты ра алуы тиіс. Кар та сұл ба лар оқы ты ла тын 
оқи ға лар мен құ бы лыс тар дың іш кі бай ла ныс та рын бі лу ге кө мек-
те се ді. Мы са лы, мек теп оқу лық та рын да ғы «Аңы ра қай шай қа сы» 
ат ты та ри хи сұл ба лар ды қол да ну ға бо ла ды. Та ри хи өл ке та ну са-
бақ та рын да да бұл әдіс ті қол да ну тиімді. Онда жер гі лік ті жер дің 
жос па ры, маз мұ ны жа ғы нан кар та сұлба пайдаланылады. Жос-
пар дың не гі зі не ар найы ел ді ме кен нің кар та сы алы на ды. Жос пар-
ды плен ка ға кө ші ріп, ко дос коп кө ме гі мен көр се ту тиім ді. Кес кін 
кар та лар бі лім ді бе кі ту ге, та ри хи кар та мен жұ мыс іс теудің жа ңа 
дағ ды ла рын жи нас ты ру ға мүм кін дік бе ре ді. Бұл – та рих ты оқы ту-
да оқу шы лар дың та ным дық әре ке тін да мы ту дың ма ңыз ды прак-
ти ка лық құ ра лы. Кес кін кар та мен жұ мыс мақ сат ты жә не жүйелі 
түр де жүр гі зіл ген де ға на нә ти же лі бо ла ды. Мұ ға лім кес кін кар та-
ны та ныс тыр ған да та ри хи кар та ны тү сін дір ген де гі сияқ ты он да 
бей не лен ген хор но ло гиялық ке зең ге мән бе ре ді. Оқы ту бір не ше 
тә сіл ден тұ ра ды. Оқу шы лар, ал ды мен, ша ғын кар та кө ме гі мен 
кес кін кар та ны тол ты ра ды, ке йін қа быр ға кар та сын қол да на ды. 
Мұ ға лім нің ма те ри алы ба қы лау бо йын ша шарт ты бел гі лер ді тү-
сі руге үл кен да йын дық ты та лап ете ді. Оқы ту ең қа ра пайым тап-
сыр ма лар дан бас та ла ды, мем ле кет тің ше ка ра сын бел гі леу, атын 
жа зу, қа ла лар ды бел гі леу, не гіз гі де рек тер дің кө ле мін көр се ту. 
Оқу шы лар ке йін гі соң ғы ке зек те кес кін кар та лар ды са лыс ты-
рып, кар та ның масш та бы на қа ра мас тан, құр лық пен те ңіз дер дің 
кө лем де рін ажы ра ту ды мең ге ре ді. Ес кі кар та лар дың не гі зін де 
да йын дал ған шаб лон дар кар тог ра фия лық кө мек ші құ рал дар дың 
ор нын тол ты ра ала ды, үл гі лер бо йын ша оқу шы лар дың кар тог ра-
фия лық бі лім і мен дағ ды ла рын тек се ру ге бо ла ды.

жүктеу 10,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: