Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету – тіл дамытудың басты міндеті

8 

 

олардың бірі А.М.Бородич:  ”Байланыстырып сөйлеу – адамдар-

дың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін мағыналы сөздердің сөй-

лемдегі жүйесі“ десе,  Ф.А.Сохина: “Байланыстырып сөйлеу де-

геніміз  – белгілі бір ойды жүйелі, анық, грамматикалық тұрғы-

дан алғанда дұрыс және бейнелі түрде жеткізу болып табылады” 

деп  қарастырады.  Сонымен  байланыстырып  сөйлеу  –  отба-

сында және балабақшада іске асатын бала тілі  дамуының тиім-

ділігінің көрсеткіші.  

Қоршаған орта арқылы баланың ойы, қабылдауы, сезінуі 

қалыптасып,  тіл  байлығы  жетіледі  деп  қарастырады.  Балалар-

дың  тілінің  дамуы,  байланыстырып  сөйлеулері  туралы  мәселе-

лерге психологтардың әрқайсысының өзіндік пікірі, өзінше тал-

дауы бар. А.А.Люблинская табиғаттағы заттар мен құбылыстар 

арасындағы  байланыстардың  да  сөзбен  белгіленетінін  тұжы-

рымдаса, Л.С.Выготский ”Сөз – ойлау мен тілдің негізгі жиын-

тығы“ деп көрсетеді. 

Психологтар  /Е.Суфиев,  Т.Тәжібаев,  Қ.Жарықбаев  және 

т.б./  балалардың  байланыстырып  сөйлеуінің  қалыптасуын  қор-

шаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың сыртқы көрінісі мен 

құрылысына  қарай  бір-бірімен  байланыстыра  қабылдайды,  ой-

лайды. Сол арқылы танып-біліп, баяндай білетіндігін белгілейді 

деп тұжырымдаған. 

Демек,  жоғарыда  аталған  ғылыми  пікірлер  балалардың 

байланыстырып  сөйлеуін  қалыптастыруда  негізгі  қағидалар  ре-

тінде есепке алынады. 

Психологиялық еңбектерге жасалған талдау негізінде ба-

лалардың  байланыстырып  сөйлеуін  қалыптастырудың  ерекше-

ліктері анықталды: 

- қоршаған дүниені танып-білуі арқылы сөздік қоры мо-

лайып,  сөзбен  әрекет  жасау  үрдісінде  ана  тілінің  заңдылықта-

рын меңгереді; 

-  бала  өз  ойын  байланыстырып,  логикалық  түрде  жет-

кізуге  жаттығады,  талқылаулары  интеллектуалдық  тапсырма-

ларды шешу амалдарына айналады; 

9 

 

-  қоршаған  дүние  туралы  шығармашылық  әңгіме  құ-

растыруда  практикалық  және  интеллектуалдық  (тапсырмалар-

ды) 

орындауда тілдің жоспарлаушылық функциясы

 қалыптасады; 

-  байланыстырып  сөйлеуде  саналы  қарым-қатынас  қа-

лыптасады, ол іс-әрекеттің ерекше түрі болып табылады; 

-  тіл  нақтылы  педагогикалық  жағдаяттардан  жан-жақты 

күнделікті  қарым-қатынас  құралына  айналып,  баланың  байла-

ныстырып сөйлеуі дамиды. 

Бірқатар  педагог-ғалымдар  /Е.И.Тихеева,  А.П.Усова, 

Н.И.Кузина,  Т.И.Алиева,  А.А.Зрожевская,  Б.Баймұратова, 

Х.Қожахметова,  С.Ғаббасов  т.б./  баланың  таным  белсенділігін 

арттырып,  байланыстырып  сөйлеуін  қалыптастыруда  жыл  мез-

гілдерінің ауысуына байланысты болатын ауа-райының өзгеріс-

тері: боран мен үскірік, жел соғуы, найзағай отының жарқылда-

уы, жер бетін тұман басуы, өзендерде сеңнің жүруі сияқты таби-

ғат  құбылыстарын  бір-бірімен  байланыстыра  түсіндіруді  қажет 

деп көрсетеді. 

 

Студенттерге берілетін тапсырма 

1. Байланыстырып сөйлеу дегеніміз не? 

2. Балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың  

ерекшеліктері. 

3.  Байланыстырып  сөйлеуге  байланысты  педагог-ғалымдардың 

еңбектерінен эссе жазу. 

 

 

 

Балаларды байланыстырып сөйлеуге   үйретудің 

түрлері, олардың ерекшеліктері 

 

Байланыстырып  сөйлеу  адамдардың  өзара  түсінісуін 

қамтамасыз ететін мағыналы сөздердің сөйлемдегі жүйесі болып 

табылады  немесе  ойды  жинақы  түрде  грамматикалық  жағынан 

дұрыс, дәл, анық мазмұндау болып табылады. Сондықтан байла-

ныстырып  сөйлеуге  үйрету  балабақшадағы  тіл  дамыту  жұмы-

сының ең негізі басты бөлігі болып саналады. Жалпы байланыс-

10 

 

тырып  сөйлеу  ойлаумен  біртұтас  болып  саналады.  Яғни  сөздің 

сөйлеудің  жиынтығы  ойлаудың  жиынтығы.  Байланыстырып 

сөйлеу  баланың  ойлауын,  көрген-білгенін  қорытып  айта  білу 

шеберліктерін анықтауға негіз болады. Бала өз ойын қаншалық-

ты дәрежеде жеткізе білсе, оның сөйлеу тілінің қалай дамыған-

дығын солай байқауға болады. 

Балалар  ересектердің  байланыстыра  айтылған  сөздерін, 

алдымен  дыбыстарды,  жекелеген  буындарды,  сөздерді  меңгеру 

арқылы  түсіне  бастайды.  2,5-3  айда  сәбилер  үлкен  адамдардың 

сөздеріне,  ойыншықтардың  дыбыстарына  елеңдей  бастайды.  3 

айдан  5-6  айға  дейін  сәбидің  дыбысты  айыру  және  оған  көңіл 

қоятындай  қабілеті  дамиды.  Яғни  бала  өзіне  таныс  қимылды 

білдіретін сөздерді түсінеді (мысалы, қолыңды бер т.б.). 

1,5-2  жасқа  дейін  бала  үлкендердің  айтқан  ойыншықты 

әкел,  орнына  қой,  маған  бер  деген  тапсырмаларын  түсіне  бас-

тайды. Жалпы баланың бұл кездегі сөйлеуі тұрмыстық қатынас 

кезінде, яғни, тамақтану, киіндіру, бірге серуендеу, ойын кезін-

дегі  үлкендердің  олармен  сөйлеп  отырулары  арқылы  қалыпта-

сады. Балалар осы кезде өздері жиі еститін сөздерді ұғып алады, 

бірақ ол баламен сөйлескен кезде сәби үлкендердің айтқан әрбір 

сөзін, заттардың шартты белгісі ретінде қабылдайтындай етіп әр 

сөзді анық, сөйлемдерді, сөз тіркестерін қысқа түрде айту керек. 

Балалардың  сөйлеу  дағдыларын  дамытуға  мүмкіндіктеріне  қа-

рай  сол  нәрселердің,  ойыншықтардың  өзін  қолдарына  көрсетіп 

ұстату және көрсету кезінде, бұл не нәрсе, көлемі қандай, бояуы 

қандай деген сұрақтар арқылы балаларды сөзге тарта білу керек. 

Бала  үш  жасқа  келгенде  пассивті  сөздік  қоры  көбейіп, 

бала тілінің грамматикалық құрамына көңіл бөлуі қажет. 

4  жаста  бала  сол  сәтте  болып  жатқан  іс-әрекетке  емес 

өтіп кеткен іс-әрекет жайында да үйренуі керек. Осымен байла-

нысты балада байқағыштық өз ойын жеткізе білуі қалыптасады. 

Және осы жастағы балалар әңгіме айтуға, тәрбиеші оқып берген, 

баяндаған мәтіндерді қайтадан өз сөздерімен айтып беруге, қыс-

қа тақпақтарды жатқа айтуға төселеді. 

5 жаста балалар тек қана тыңдаған шығарманың мазмұ-

нын түсініп қоймай, ондағы кейіпкерлердің ерекшеліктерін жа-