қалыптастыруда оқутүрлерін қолдану әдістемесі

Жоспары 

Мәтінді толыҕ оҕу;

Мәтінді бӛлімдерге бӛліп оҕу;

Мәтінді дайын жоспар бойынша оҕу; 

Мәтін бойынша жоспар ҕұру; 

абзац бойынша оҕу; 

мәтінді жартылай дауыстап оҕу; 

мәтінді рольге бӛліп оҕу;

мәтінді оҕып, мазмұндау; 

мәтінді ҕысҕартып оҕу; 

мәтіннің негізгі ойын білдіретін бӛлікті тауып оҕу 

ертегілерден ҕиял мен шындыҕты бейнелейтін үзіндіні түсініп оҕу. 

«Рӛлге бӛліп оҕу әдісі» дауыс ырғағы, кейіпкер мінездемесі,
 (музыкалық 
қойылым, театр образдарын жасау) ерекшелігін талдап көрсет. 


Бастауыш сынып оҕушыларын дұрыс оҕуға үйрету үшін ҕойылатын талаптың бірі - 
мәнерлеп оҕу. Дауыс интонациясын саҕтап оҕығанда ғана бала дұрыс оҕиды әрі 
оҕығанын түсінеді. Бұдан шығатын ҕорытынды: оҕудың сапалары бірімен-бірі 
тығыз байланысты, бірін-бірі толыҕтырып отырады. Түсініп оҕу үшін дұрыс оҕу 
керек. Мәнерлеп оҕу үшін оҕып отырғанын түсіну керек. Мәнерлі оҕылмаса, дұрыс 
оҕыды дей алмаймыз. Еңдеше бастауыш сыныпта мәнерлеп оҕуға үйрету сауат ашу 
кезеңінен басталады. Сауат ашу кезеңінің дайындыҕ сатысынан бастап сӛйлеуге 
үйретеміз. Ал оның басты үлгісі - мұғалімнің ӛзінің дауыс интонациясы. Мәнерлеп 
оҕу дегеніміз - дұрыс оҕу, сонымен бірге дауыс интонациясы арҕылы сӛйлем не 
мәтіндегі негізгі ойды жеткізу, мазмұндыҕ ой екпінін ҕоя білу, кейіпкер кӛңіл-
күйін сезіне оҕу. Екінші сӛзбен айтҕанда, ҕарапайым сӛйлеу тіліне жаҕын, еркін 
оҕу, дауысты ҕұбылтып, тындаушысына әсерлі етіп жеткізу. 

Баланы мәнерлеп оҕуға үйрету үшін мұғалімнің ӛзі мәнерлеп оҕу техникасын жетік 
біліп, оның оҕушыларына меңгерте алатындай дәрежеде болуы керек. 

Кӛркем шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оҕу үшін ең алдымен дыбыстау 
мүшелерінің ҕызметіне, әр дыбыстың жасалуына, естілуіне, оҕылуына баса назар 
аударып, түрлі жаттығулар жасатып отырған жӛн. Оҕудың, сӛйлеудің мәнерлі 
болуы дұрыс, еркін дем алуға байланысты. Оҕу процесінде ауаны керегінше 
жұтып, сыртҕа бірден сарҕып шығармай, ерікті түрде дем алып, орынды пайдалана 
білсек, бұл мәнерлі оҕудың негізгі ҕұралы болмаҕ. 

Мәнерлі оҕуда дауыстың маңызы зор. Дауыс сӛйлеу мүшелері мен ауаныҕ бір-
біріне соҕтығысуымен жасалады. Соның ішінде дауыстың ажыратылуы дауыс 
шымылдырығына тікелей байланысты. Дауыс шымылдырығында пайдйболған үн 
ҕуыс мүшелері арҕылы ӛткенде әр түрлі реңге ие болады. Сӛйлеу мүшелерінің 
физиологиялыҕ ҕұрылысында кемшіліктер болмаса, дауыс таза, күшті шығады. Ал 
сӛйлеу мүшелерін күтпей, суыҕҕа шалдырса, дауыс ҕырылдап, дауыс шыҕпай 
немесе міңгірлеп, түсініксіз болуы мүмкін. 

Әр адамның ӛз дауысы болады, ӛйткені әр адамның ӛзінше анатомиялыҕ, 
физиологиялыҕ ерекшеліктері бар. 

Дауыстың ӛзіндік сапасы болады, олар: дауыс күші, ҕарҕыны, тембр. 

Сӛйлеу, не оҕу кезінде дауыс күші бірде жоғары, бірде тӛмен болады. Мысалы: 
Ҕұмырсҕа мен ҕара ҕоңыз бір сыныпта оҕып жүр. 

Ҕұмырсҕа күн сайын бес алып, ҕоңыздың күнделігі екіге тола берді деген 
сӛйлемдерде кӛтеріңкі дауыспен оҕылатын сӛздер - бір сыныпта, күн сайын, екіге, 
ал жай, тӛмендеп оҕылатын сӛздер - оҕып жүрді, алып, тола берді, артынша бір 

ҕалыпта оҕылатын сӛздер - ҕұмырсҕа мен ҕара ҕоңыз, ҕұмырсҕа бес, ҕоңыздың 
күнделігі. 

Осы сӛздерді оҕудағы дауыс ҕарҕыны /темпі/ орташа болып келеді. Бұл 
сӛйлемдерді тез оҕуға болмайды. 

Ал дауыстың тембрі /ҕұбылуы/ тыңдаушыға әсер ететіндей болуы керек. Ҕұбылта 
оҕу шығарманыҕ мазмұнын дұрыс түсінгенде ғана іске аспаҕ. 

Дауыстың ҕұбылуын, әсіресе мысал жанрында берілген Кӛркем шығармаларды 
оҕығанда аныҕ байҕауға болады. Мәнерлеп оҕуда дикцияның мәні зор. Дикция 
сӛйлеудің тазалығы мен ашыҕтығы. Бастауыш сынып мұғалімдерінің, дикциясы 
ашыҕ, таза болуы керек, сӛйлеу тілінде мүкіс болмауы керек. Ол үшін мұғалім 
дыбыстардың жасалуының артикуляциясын жаҕсы біліп, сӛйлеу барысындаоны 
дұрыс ҕолданып, оҕушыларынан да соны талап етіп, түрлі артикуляциялыҕ 
жаттығулар жасап отырғаны жӛн. Мәнерлеп оҕуда дауыс ырғағы-интонацияның 
орны бӛлек. Кӛркем сӛз оҕушы адамның шығармадағы кейіпкерлердің кӛңіл-күйі, 
ішкі сезімін, жандүниесін тыңдаушыға сан алуан дауыс сазы арҕылы жеткізуін 
интонация дейміз. Интонация дұрыс болу үшін оның элементтерін дұрыс (дауыс 
күші, тембрі, екпін, пауза түрлері, сӛйлеу /мелодия/ нормативтік дауыс ырғағы, бір-
бірімен ұштастыра пайдалануымыз керек. 

Дауыстың күші, темпі /ҕарҕын/, /тембрі/ туралы жоғарыда түсінік беріліп кетті. 
Енді ҕалған элементтеріне ҕысңаша түсінік берелік. Интонацияны саҕтауда кіді-
рістерді дұрыс пайдаланудың маңызы зор. Кідірістер /пауза/ логикалыҕ, 
психологиялыҕ, грамматикалыҕ болып 3-ке бӛлінеді. Әрбір сӛйлемде айтылатын 
ойға ҕазыҕ болатын жеке сӛз, не сӛз тіркестері болады. Бұл сӛздер сӛйлемдегі 
басҕа сӛздер мен сӛз тіркестерінен кӛтеріңкі оҕылып, тыңдаушының назарын ӛзіне 
аударады. Мұндай сӛйлем ішіндегі мағына жағынан мәні басым сӛздерге 
логикалыҕ екпін түсіріліп, логикалыҕ кідіріс жасалып, мәнерлі оҕылуы керек. 
Мысалы, Сүлеймен деген патша кірпі мен ҕарғаға былай деп бүйрыҕ береді: 

- Сен, ҕарға, бір күнде жер дүниені аралап, жаҕсы сайрайтын ҕұс тап. /Ҕазаҕтың 
халыҕ ертегісінен/. 

Бұл сӛйлемде логикалыҕ кідіріс "Сүлеймен деген патша", "сен, ҕарға", "бір күнде" 
деген сӛз тіркестерінен соң жасалады. Ӛйткені, ой екпіні осы тіркестерге түсіп тұр. 


жүктеу 449,14 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: