Рухани отарлау жолы-миссионерлік

Патшалық Ресей мен оның миссионерлері Қазақ жерінде 1862 жылдан бастап ресми түрде қазақ халқын шоқындыру,сол арқылы біртіндеп орыстандыру саясатын ашық жүргізе бастады.Бұл саясатты патша үкіметінің шенеуніктері Қазақ даласына толық иелік ету сынды,өздерінің түбегейлі мақсаттарына жету үшін жүргізіп отырды.Олар қазақ халқын шоқындыру және орыстандыру үшін сан түрлі айла-тәсілдерді қолданып бақты.Мәселен,Ресей империясы қазақ халқын отарлаудың ең сенімді әдісі «водворение» чғни орыс шаруаларын қазақ халқымен араластыра қоныстандыру саясатын ұстанды.

Сонымен, патша үкіметінің қазақ даласындағы отарлық саясатының басты бағыттарының бірі - жергілікті халықты христиан дініне тарту. Осы арқылы қазақ халқын толық орыстандыру, оны дінінен, тілінен айыру кезек күттірмейтін міндет еді. Бұл саясат Қазақстан Ресей империясы құрамына қосылған кезеңнен бастап жүйелі түрде жүргізілген. Қазақтарды христиан дініне тартуда, үгіттеу, насихаттау, елді мекендерге шіркеу, христиан діні мектептерін салуда, әсіресе, миссионерлік ұйымдар үлкен жұмыстар атқарады. Аталған істің барысын мемлекеттік ұйымдар тарапынан бақылауға алынып, оған нақты көмек пен бағыт беріледі.

Патша үкіметінің миссионерлік саясаты XIX ғасырдың П жартысында, әсіресе Қазақстанның Шығыс өлкесінде кең қарқынмен жүргізіледі. Аталған жұмыс барысы Омбы қаласында шығып тұрған Омбы епархиялық хабаршысында үнемі жарияланып тұрады. Аталған(журналдың 1898-1899 жылдардағы сандарын парақтағанда оның қандай бағытта жүргеніне көз жеткіздік.

Атап айтқанда осы кезеңдегі патша үкіметінің миссионерлік саясаты, негізінен, мынадай бағыттарда жүргізілген.

1. Қазақ-орыс қоныстарына шіркеу және басқа да мінәжат үйлерін салып, осыған жергілікті халықты тарту.

2. Шіркеулік-приходтық мектептер ашып, онда қазақ балаларын оқыту.

3. Жергілікті халық арасында тікелей үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу.

4. Орыс мектептерінде оқитын қазақ балаларына христиан діні негіздерін оқыту және қазақ мектептеріне дін сабақтарын енгізу арқылы христиан дінін насихаттау. Мысалы, Омбы епархиясының 1898 жылдағы есебінде аталған уақытта шіркеу құжаттары бойынша... 402 қазақпен миссионерлік жұмыс жүргізілген.

1890- 1898 жылдары қазақ даласына христиан дінін кеңірек тарату мақсатында үкімет тарапынан Шульба, Александр, Татар, Атбасар елді мекендерінде сиыну үйлері салынады. Ақмола қаласында Константино Елецк шіркеуі пайдалануға беріледі. Атбасар сиыну үйі христиан діңің қабылдаған қазақтарға арнап салынады. Осы қаладағы христиан дінін қабылдаған қазақ балаларының үйін салуға 15000 рубль ақша жұмсалады. Осындай мақсаттарға арналған үйлер Семей қаласы маңайында, Бөкен елді мекендерінде салынып, пайдалануға беріледі.

1899 жылы Семей облысы қазақтары үшін Приобреженск, Тумареты, Ақмола облысының Татар елді мекендерінде христиандық храмдар салынады. Алғашқы екеуінде христиан дінін қабылдаған отырықщы қазақтар түрады. Осындай мақсаттағы шіркеу үйі Болшенарым қонысыңда да жұмыс істейді.

Жергілікті халықтың христиан дінін қабылдаушы жекелеген қазақтармен қатынасын мынадай оқиғадан көруге болады. Зайсан үйезіндегі Федоров кен орнындағы қазақ жұмысшылары бақылаушы, шоқынған қазақ Мойсей Петровті өздерінің нағыз жауы ретінде қабылдайды. Жергілікті үкімет пен кен әкімшілігіне сүйенген М. Петров өз қандастарына болымсыз күнәсі үшін қатаң шара қолданады. Бүған жауап ретінде қазақ жұмысшылары оны дереу бақылаушылықтан босатуды, егер бұл талап орындалмайтын болса, оны өлтіретіндіктерін мәлімдейді. Кен әкімшілігі жұмысшылар талабын орындамаған соң, олар ереуілге шығып, М. Петровті сабайды. Ереуілді басуға келген полиция уряднигі Калеевтің талабына жұмысшылар «Шошқа Мойсейді кен өндірісінен әкетпейінше, олар жұмысқа шықпайтындықтарын» мәлімдейді[30.26]. Қазақтар ар-ождан және иман тазалығы үшін осылай күреседі.

Жалпы,қазақ балалары жастайынан аралас мектепте оқыса,оның дүниетанымы,мінез-құлқының қалыптасуы шоқындыруға бейім,өз халқының рухани тамырынан қол үзіп,ұлт тағдырына селқос қарайтын делқұлы жандар шығатынын миссионерлер көрегендікпен болжай білді.Сондай-ақ,миссионерлер мен патша шенеуніктері қазақ қыздарын оқытуға шешуші мән беріп,оларды ана ретінде келешек ұрпақты миссионерлік мақсат тұрғысынан тәрбиелеуші бесік иесі деп қараған.Ал бүгінгі таңдағы Қазақстандағы аралас мектептердің арғы-төркіні осы миссионерлік мақсаттан туғаннан көбіміз біле бермейміз.Дәл осы күні таза қазақ мектебі мен орыс –қазақ аралас мектебіндегі қазақ сыныптарындағы оқитын балалардың рухани байлығын салыстыратын болсақ,аралас мектептердегі қазақ балаларының рухани мешеулігі ешкімге жасырын емес.

1893 жылы Тобыл епархиясының архиепископтары «Краткий очерк миссионерства Тобольской»деген очерк жазған.Осы очерктің 4-ші тарауы «Миссия противомусульманская-киргизская»-деп аталады.Бұл тарауда қазақтарды христиан дініне кіргізудің небір айла-шарғылары айтылады:

1.Қазақтар өздерінің билерін,үлкендерін керемет сыйлайды.Сондықтан,бірінші кезекте қазақтардың билерін,үлкендерін христиан дініне кіргізу үшін миссионерлер бар мүмкіндікті пайдаланып жұмыс істеу керек.Егер қазақтың билері христиан дініне кірді деген сөз,сол ауылдың тұрғындары түгелімен христиан дінін қабылдады деген сөз.

2.Қазақтарды христиан дініне көптеп кіргізу үшін,алдымен оларға арақ ішкізуді үйрету керек.Арақты қазақтар өздігінен ішпейді.Сондықтан,қазақ жігіттерін орыс қыздарына үйлендіру қажет.Сонда орыс қыздары қазақ жігіттеріне арақты қолдан қалай жасайтынын үйретіп,әрі ішуді де үйретеді.

Бұлардан туған бала христиан дінін еш қиындықсыз қабылдайды.Бұл үшін миссионерлер бар ынтасымен жұмыс істеп,екі жақты да ақшалай сыйлықтармен қамтамасыз етіп отыру керек.

Бұл жерде Тобыл архипископының екі қоянды бір оқпен атып алғысы келгендігі байқалса,екіншіден архипископтың ойлаған ойының бүгінгі күні қазақ жастарының арасынан айна қатесіз орын ала қалғанына қайран қаласыз.

Шоқындырудың тағы бір тәсілі-ата-ананың азан шақырып қойған аты-жөнін өзгертіп,орысша қойылуда.Кешегі бетке ұстар ағамыз Әліби Жангелдиннің бір кезде «Степанов»болғанын, қазіргі кездегі қазақ қыздарының өз аттары бола тұра,Гуля,Света,Оля,Надя немесе тәп-тәуір аттарын бұрмалап,Нурик,Жорик атанып жүруінде де кешегі шоқындыру саясатының ұшқыны жатыр.Патша шенеуніктері керек кезінде қылмыс жасаған қазақтарды қорқыту,зорлау арқылы да христиан дініне кіргізіп,Ресей азаматтықтарын қабылдатып отырған.Егер қылмыс жасаған қазақ христиан дініне кіріп,Ресей азаматтығын қабылдаса,1848 жылғы реформаның 78-тармағы бойынша жеңілдетілген жаза ретінде әскерге және Сібірге жер аударылды.Осындай жеңілдетілген жазаға ілігу үшін түрмедегі көптеген қазақтар 1848 жылғы 1 қарашада Орынбор шекара комиссиясының азаматтық сотына өздерінің христиан дініне кіруге және Ресей азаматтығына қабылдауға рұқсат етуіне арыз берген.

Аталған кезеңдегі патша үкіметінің миссионерлік саясатына Ы. Алтынсарин де қарсы шыққан. Ол қазақ халқын оқуға, білімге тарту ісіне белсене араласқанымен, қазақ мектептерінде христиан діни сабақтарын оқытуға батыл наразылық білдірген. Торғай облысынын оқу инспекторы қызметінде жүргенде ол Орынбор оқу округінің татар, башқұрт, қазақ мектептері жөніндегі инспекторы В. Катаринскийге жазған хатында Ор қаласындағы мүғалімдер мектебін басқарушы әрі оқытушы А. Бессоновтың миссионерлік жат пікірі жөнінде «Сізге өте бір қайғылы хабар білдіруге тура келіп отыр... Бақсам, олар мүғалімдер мектебінің 3 және 4 кластарына бір ай бойы інжіл және оның парыздарын уағыздай бастапты. Тіпті ол өз шәкірттерін залым деу сияқты сөздерге дейін барыпты» деп, бұған асқан сорақылық деп қарайды. Бұдан әрі Ы. Алтынсарин мүғалімдер мектебінде дін сабағын оқытуды мүлдем тоқтату жөнінде төтенше бұйрық шығарылсын, ондай болмаса, орыс, қазақ мектептерінде дін сабағы-бөлініп оқытылсын-дейді. Ал Бессоновты мүғалімдіктен босатып, қатаң шара қолдануды Орынбор оқу округінен талап етеді.

Ы. Алтынсарин дүниеден қайтқанша миссионерлік саясатпен ашық күресіп келген. Мысалы: ол «Красноуфимскідегі ауылшарушылығы мектебінде қазақ балаларына шошқа бақтыру, шошқа етін беру, орыс оқушыларымен бірге ғибадат еткізу оқиғаларын» естіп, қатты наразылық білдіріп, тікелей барып шара қолданатындығын жазады.

«Мешіттерді, медреселерді, сиыну үйлерін жабу, діни кітаптарды жою, қазақ тілінде жазылған Евангелия, христиан дінін қабылдамаушыларды Сібірге жер аударумен қорқыту, миссионер мүғалімдер арқылы орысша оқыту, қазақтарды ант қабылдауға мәжбүр ету,... қазақ балаларын миссионерлік үйлерде еріксіз ұстау, оларды шоқыншы деп жариялау, христиан дінін қабылдамағандығы үшін қазақ қызының басын арқанмен қысу, қазақ тілінде кешірім мен өтініш жазуға тыйым салу, болыстың басқарма-дағы іс қағаздарын орысша жүргізу, т. б. адамдардың арын аяққа басу мен қорлау, күш көрсету, т. б. 19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдьщ басында ұмыт қалған алыстағы шет аймақта осы уақытқа дейін іске асып келеді, - деп көрсетті М. Тынышбаев. - Мұның барлығын қалай ұлы Ресей державасының теократиялық, бюрократиялық үкіметінің шет аймақ ұлттарына қарсы крест жорықтары деп атамасқа»

ХІХ ғасырдағы қазақ даласындағы Ресей миссионерлерінің іс-әрекеті осындай еді.

Бақылау сұрағы:

1.Облыстағы оқу –ағарту ісі облыста қалай ұйымдастырылды.

2.Рухани отарлау жолы-миссионерлерлердің қызметі қандай болды.

Әдебиет.

1.Черныш П.М. Очерки истории Костанайской области. Костанай. 1995.

2. Костанай: вчера, сегодня, завтра. Алматы: 1979.

3. Мехонцев Н.И. Костанайская область. Челябинск. 1955.

4. Батищев – Тарасов С.Д. Большой Тургай. М. 1959.

№ 8. Тақырыбы: ХХ ғ бас Қостанай уезіндегі қоғамдық-демократиялық қозғалыстар.

Мақсаты: Қазақ интеллегенциясының қызметіне тоқталу, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың себептерін ,барысын ашып көрсету.

Жоспары:

1.Қазақ интеллегенциясының қызметі.

2.1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс.

3. Азамат соғысы жылдарындағыҚостанай.

1.Демократиялық-ревалюциялық қозғалыстар

XIX-XX ғасырларда Тобыл өзенінің бойында ең бірінші орыс қоныс аударушылары қоныстанғанда Қостанай қаласы пайда болды.1895 жылы шыққан энцоклопедиялық сөздікте бұлай жазылды. «Қостанай Американдық үлгідегі сияқты ерекше қарқынмен өсті делінді». ХХ ғасырлардағы Қостанайдың қоғамдық өмірін жазған газеттерде оны Орыс-Қазақ чикагасы деп атады.Бұл эпитеттің астында қоғамдық өмірдің үлгілері жер іздеп қиналған шаруалар өз шаруашылығын қалағысы келген адамдар айтылды.

Патша Үкіметі Ресейден Қазақстанға шаруаларды қоныстандыру арқылы аграрлық ретсіз нәтижелерді және ревалюциялық қозғалыстарды басқысы келді. Бұл қозғалыстар ХIХ ғасырдың аяғында үлкен мәнге ие болды.

Сонымен қатар Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру арқылы үкімет қазақ халқымен күрес үшін колонизациялар қойғысы келді. Елде аграрлық қозғалыстың өсуіне байланысты шаруалардың ,үкімет шаруаларды басу үшін басқа да әдістер қолданды. Солардың бірі аграрлық көтерілістің қатысушыларын империяның басқа райондарына жөнелерттіру болды.

1904-жылғы 29-қаңтардағы патша үкіметінің жарлығы бойынша тыңдалмаған шаруалар үшін жергілікті жерлерге қоныс аудартты. Сол бұйрық бойынша Торғай облысынан шаруалар Домск, Бессарабск, Волинск және т.б жерлерге қоныс аудартылды. 1913-жылғы Торғай облысының Қостанай және Ақтөбе уездері Қазақстандағы шаруалар үшін алдыңғы қатарда болды. 1904-1907 жылдары аталған губерниялардан облысқа 565 отбасы, 1907-1909 жылдары 538 отбасы қоныс аударды.

Қостанай уезінен қоныс аударған отбасыла: 1911-384, 1912ж-573 және 1913ж-580. Торғай облысынан сонымен қатар жұмысшы қозғалыстары да қоныс аударды. Мұндай жұмысшылар саны 1912 жылы облыс бойынша 226 адам болды.

ХХ ғасыр басында уезд Ресей экономикасына қосыла бастады. Жер және мал шаруашылық өнімдері өсті. Сауда және шикізет өнімдерінің өсуі аймақта ревалюциялық ойлардың өсуіне алып келді. Уездегі жұмысшы отрядтарының жағдайы қиын болды. ХХ ғасыр басында Қостанай қаласы тек әкімшілік-іскерлік орталығы ғана болған емес, мұнда мұғалімдер мен жұмысшылардың саны көп болды. Қаланың қоғамдық саяси өміріне ең бірінші ықпалын тигізген қала және ауыл мұғалімдері болды. 1905 жылы 9 қаңтарда Петербургте бейбітшілік демонстрациясы солдаттармен атылды.

. Соның нәтижесінде 5000-нан астам адам өлтірілді. Елде ревалюция басталды. Бұл оқиғаның салдарынан Қостанай қаласының тұрғындары да үлкен зардап шекті. Январлық оқиғалар Қостанай қаласының тұрғындарына қатты әсер етті.

Осы жылдары Мұхаммеджан Сералин әдеби дарынға ие бола отырып, осы жылдары патша үкіметін сынайтын шығармалар жазды.

Бұл шығармалар қазақ даласында кең тарады және ол шығармалардың көбі С. Ужгиннің аудармасымен орыс мектеп мұғалімдеріне де таныс болды.

1905 жылдары әр түрлі саяси ағымдар қаланың қоғамдық әсеріне әсер етті. Социал демократияны жақтаушылар большевиктер мен меньшевиктер болды.Большевиктер қатарында с.Ужгин, З.Толстых, Д.Пустовалов болды. 1906 жылы қалада «Союз-Русского народа» атты реакциялық ұйым ұйымдастырылды.

1905 жылы Ресейде мемлекеттік дума құрылды. Қостанайда белсенді сайлаушылар либералдар мен эссерлер болды.Қостанайда сайлаушылар атынан бірінші мемлекеттік думаның депутаты болып Федоровск селосынан Д.Некифор және қазақ халқының ішінен юрист Ахмет Беремжанов болды.

1906 жылы жаз айында Қостанай қаласының қоғамдық өмірінде үлкен өзгеріс болды. Ол уақытша көтерілістер қарақшылық,әрекеттер және өрт туралы өсек-аяңдар болды. Жергілікті большевиктер мұны жергілікті полициялардың ойлары деп ойлады.

6 тамызда қала шетінде Тобыл өзенінің бойында большевиктер митингтер өткізді. Митингті басуға келген полицилерді митингке қатысушылар ревалюциялық әнмен қарсы алды. Бір апта өткен соң Қостанай қаласында полицейлердің ісін әшкерелейтін жарнама парақтары таратылды.

Бұл парақтарды тарату үкімет жиналысының болуымен байланыстыруға болады. 1906 жылы желтоқсан айында департамент полициясының директоры, Торғай облысының губернаторына саяси-қуғын сүргінді ұйымдастыру туралы мәліметпен келді. 1907 жылдың басында екінші мемлекеттік думаға сайлау басталды. «Торғай газетінің» тағы бір санында айтылғандай Қостанай да бұл сайлаулар 1906 жылдың күз айында басталды.

Екінші мемлекеттік думаның тағдыры ұзаққа созылған жоқ. 1907 жылы 3 маусымда патша манифесі бойынша екінші дума таратылды.

2.Қазақ интеллегенциясының қызметі.

ХIХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан Ресей құрамына толығымен қосылды. 1867-1968 жылдары басталған әкімшілік соттық реформа Қазақстанда империя құрамында жаңа саяси құқықтық статустың қалыптасуына алып келді. Осы үлкен колонниалдық аппаратты басқару үшін көптеген шенеуніктер қажет болды. Елде капиталистік қатынастардың дамуы қазақ қоғамындағы білімнің қажеттілігіне алып келді.

Бұл білімдерді жақын аймақта орналасқан Ресей қалаларындағы білім мекемелерінен алуға болатын болды. Осындай тарихи жағдайда қазақ интелегенциясының қалыптасуы басталды.

ХIХ ғасырдың ортасында Торғай облысындағы кадрларды дайындайтын патшалық әкімшілік орталығы Омск және Оренбург қалалары болды.

Бұл қалаларда негізгі әскери типтегі оқу орындары- кадет корпустары болды. Орыстар мен қатар мұнда қазақ білгірлері-би, сұлтандардың балалары оқыды. Омск қаласындағы Сібір кадет корпусын бітірген әйгілі ғалым-шығыстанушы Ш.Уалиханов болды. Ол Аманқарағай аймағының сұлтаны-билеушісінің ұлы еді.

ХIХ ғасырдың 50 жылдары Ш.Уалихановпен қатар Неплюв кадет корпусын Қостанай уезінен шыққан ағйынды Сидалиндер- Альмуханбет және Тілеу аяқтады. Бұл оқу орнын аяқтаған Аристократтың балалары болашаққа еш қиындықсыз қарады.

Мыс: А.Сидалин Иргизде уездік судья болып жұмыс істеді. Т.Сидалин Қостанай уезінің басшысының бірінші көмекшісі болды.

ХIХ ғасырдың 70 жылдары Оренбург және Троицк гимназиясының толық курсын бітірген Торғай облысының жастарына империяның жоғарғы оқу орындарына есік ашық болды.

Бұл оқу орнының ең бірінші студенттері болып қазақ бюрократиясының балалары болды. Гимназияда оқыту қазақ тұрғындарына жиналған ақша арқылы жүргізілді.

Осы қаражат арқылы Казань, Санк-Петербург, Москва қалаларының жоғарғы оқу орындарына шәкіртақылар дайындалды.

Бірақ мұнда оқитындар саны болды және бұл оқу орнындағы курсты толық аяқтау бәріне бірдей мүмкін болған жоқ. Орыс тілін жетік білмеу, қаражаттағы қиындықтар және басқа да себептер оқуларын аяқтамауына үлкен әсер етті.

1867 жылғы Ресей империясының бірінші санағы бойынша Торғай облысындағы Қазақ тұрғындарының ішінен 63 адам ғана жоғары білімді болды. Бұл жоғары оқу орындарын аяқтаған адамдар негізінен соттар, сот тергеушісі және ауыл мектептерінде мұғалім болды.

1905 жылдың соңында Бөкейханов пен Қаратаевтың ұсынысы бойынша ұлттық саяси партия құрылды. Желтоқсан айында Қазақстан бойынша бес облыста мындай партиялар болды. Слонымен қатар татар газет «Факер» Орал қаласында шығатын қазақ кадеттерінің пронграммасы көрсетілді.

1913 жылы қарашада Торғай губернаторының Қостанай қаласында жер туралы мәселе қаралды.Қазақ прессасының қызметі Оренбург әскери губернаторының бақылауында болды.

Өзінің ұсыныстары арқылы ол «Айқап» және «Қазақ» газетіне Ресей империясын тигізген кесірі үшін ақшалай айыппұл салып отырды. «Айқап» «журналы» қазақ халқының тарихында үлкен роль атқарды.

Көтеріліске шыққан халық ұлт-азаттық қозғалысының басшысы Кеңесары Қасымовтың ең жақын серіктерінің бірі, Нияз бидің руласы, атақты Иман батырдың немересі Амангелдіні — еңбекшілер мүддесін қорғауда сыннан өткен әрі батыр, өрі шешенді өздерінің сардарбегі — қолбасшысы етіп тағайындады.

Торғайдағы көтеріліс ошағы биліктің орталықтандырылуымен, көтерілісшілер қозғалысын басқарудың тәртіпке келтірілген жүйесімен ерекше болды. Әскери оқу мәселелеріне Әскери Кеңес баса назар аударып отырды. "Кеңес, — деп еске түсірді Ә. Т. Жангелдин, — көтерілісшілерді қарумен жөне оқ-дәрімен жабдықтау мәселелерімен жанын сала айналысты. Біз бірнеше ұстахана ұйымдастырдық. Онда біздің ұсталар өскерге алынудан Атбасардан, Ақмоладан, тіпті Семейден де қашып келген жұмысшылармен бірге бытыралы мылтықтарды, аңшылық және ескі білтелі мылтықтарды қайтадан қалпына келтіріп жөндеді, пышақтар, балталар, семсерлер соқты... Біз өзіміз оқ-дәрі жасап, бытыра құйдық, ер-тұрман дайындадық".

1916 жылғы қыркүйекте Торғай уезінде Амангелді көтерілісшілердің үлкен отрядын құрып, қару өндіруді ұйымдастырды және көтерілісшілерді әскер өнеріне өзі үйретті. Осы уақтқа қарай олардың жалпы саны 20 мыңга дейін жеткен еді. Көтерілісшілер қатарын Ырғыздан, Қостанайдан, Ақтөбеден, Байқоңыр кенішінен, Шоқпаркөл таскөмір кеніштерінен, Орынбор-Ташкент темір жолынан келген жұмысшылар толықтырды. Қазан айында Торғай және Ырғыз уездерінде көтерілісшілердің 20 шақты отрядтары болды. Торғайдың әскери губернаторы ішкі істер министрлігіне телеграфпен былай деп хабарлады: "Торғайдың өзінен бір апта мерзімде жетуге болатын Шоқпаркөл таскөмір кенішінде елеулі тәртіпсіздіктер жасалып, күш колданылды, мүлік талауға салынып, барлық қырғыз (қазақ) жұмысшылары қашып кетті".

А. Иманов Торғай, Қостанай, Ырғыз, Ақтөбе уездерінің, ішінара Сырдария, Ақмола жөне Семей облыстарының көтеріліске шыкқан қазақтарының басын біріктірді. Қазақ әскери округі Бас штабының бастығы генерал Сандецкийдің 1916 жылғы 26 қарашадағы деректеріне карағанда, Торғайдағы кетерілісшілердің саны 50 мың әскерге дейін жеткен.

Көтерілістің сардарбегі А. Иманов халық даналығы мен қаһармандығының үлгі-өнегесін бойына жинағанын іс жүзінде дәлелдеді. Ол ұрыс жүргізудің өзіндік тактикасын ойлап тапты: мергендерден ерекше отрядтар құрып, оларды шағын құмдардың арасына орналастырды, жазалау отрядтарының коммуникациясына тез қимылдайтын атты әскер жіберіп отырды. Жазалаушылар Торғай көтерілісшілерінің "әскери сап құратынын, колоннамен лек-лек болып жүріп, бірден лап қоятынын; тынығу кезінде тосқауыл қойып қорғанып, 25 шақырымнан астам жерге шолғыншылар жіберіп отыратынын"¹ мойындауға мәжбүр болды.

Қазан айының аяғында Амангелді бастаған 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Оларды талқандау үшін патша үкіметі генерал Лаврентьев басқарған тоғыз мың адамдық жазалаушы экспедициялық корпус жіберді.

Торғайға беттеген жолында жазалаушылар отряды қазақ ауылдарын шапты. Сол жылдардағы оқиғаларды көзімен көріп, куә болған публицист В. Бегман кейіннен былай деп жазды: "Ауылдар өртенді, ал дүние-мүлікпен бірге оған қуып тығылған тірі адамдар да жалынға оранды. Азаппен өлуден құтылу үшін қырғыз әйелдері биік шыңнан төменге басымен құлады".

Торғайды ала алмайтын болғандыктан көтерілісшілер қоршауды тоқтатып, қарашаның орта шенінде Түнқойма почта станциясының маңында Торғайға жакындап келген патша отрядына шабуыл жасады.

Көтерілісшілердің негізгі бөлігі Батпаққара жазығы мен Аққұм құмының маңына ірге теуіп, партизандық күрес әдісіне көшті. Шағын отрядтарға бөлінген олар кенеттен шабуыл жасап, жазалаушы әскерлерге елеулі соққы беріп отырды. Сардарбек Амангелдінің серігі, атақты мерген Кейкі батыр отрядының ер жүрек жігіттерінің құйындай ұйтқытып жасаған шабуылдары жазалаушылардың зәресін ұшырды. Амангелді сарбаздары жазалаушылар отрядтарына Татыр, Шошқалы қопа, Күйік қопа, Доғал-үрпек түбіндегі шайқастарда, Торғайды қоршаған кезде табан тіресе қарсылық көрсетті.

Қозғалыстың сипаты, жеңілу себептері және тарихи маңызы

1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдыққа, империализмге қарсы сипатта болды. Ол Шығысты қамтыған революциялық дағдарыстың маңызды элементтерінің бірі болған еді.

Қазақтардың ата қоныстарына Ресей мұжықтарын қоныстандыру арқылы жүргізілген отарлау саясаты қарқын алған сайын көптеген орыс-украин поселкелері мен қазақ станицалары пайда болған аймақтардағы қозғалыс орыстарға қарсы айқын аңғарылған сипат алды. Атап айтқанда, Жетісу облысында осылай болды, онда қоныстанушылардың 94 селосы көтерілісшілердің шабуылына ұшырады. Ұлтаралық кақтығыстардың салдарынан орыстар мен украиндардан 1905 адам еліп, 684 адам жараланды, Жазалау отрядтары не бары 171 адамын жоғалтты.

Отаршылдық психологиямен уланып, патшалық генералитет пен отаршыл әкімшілік айдап салған патша чиновниктері, қоныстанушы шаруалар, қазақтар империялық саясат жүргізді. Олар жауынгерлік жасақтарға, жазалау отрядтарына, қазақ ауылдары мен қырғыз ауылдарын ойрандауға қатысты. Осындай жағдайда IV Мемлекеттік думаның кадет және эсер фракциясы көтерілісшілерді жақтап, орыс демократиясының ар-намысын корғады.

Халық-азаттық соғысының жеңіліс табуының ең басты себептері оның бытыраңқылығы, аймақ ауқымында "ұйымшылдықтың жеткілікті болмауы еді. Патша үкіметі қалыптасқан жағдайды бағалап, халық қозғалысына қарсы шүғыл шаралар қолданды. Оның үстіне күш те соның жағында болды. Ол қоныстандыру козғалысы жеделдете жүргізіліп жатқан аймақтарда орыс, украин шаруалары, қазақтар және қазақ, қырғыз шаруалары, дүнген, ұйғыр, өзбек диқандары арасындағы қайшылықтарды пайдалана білді. Саны аз жергілікті пролетариат оқиғалардың барысына өлімде азды-көпті елеулі ықпал жасай алмады. Қозғалыстың біртұтас басшылығы және ұйымдық орталығы болмады. Патша әкімшілігі қазақтардың ру аралық тартыстарын шебер пайдалана білді.

Ұлттық демократиялық зиялылар қатарында бірлік болмады. Біреулері әскерге қызметке баруға шақырды, екіншілері патша үкіметімен келіссөз жүргізді. Даланың бетке ұстарлары (батырлар, хандар, қазылар) көптеген реттерде қозғалыс басына келгеннен кейін дөйектілік, батылдық көрсетпеді. Бірқатар жағдайларда кейбір бай-феодалдар, хандар көтерілісшілердің мүдделерін сатып кетіп отырды.

2.1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың басталу себебі, барысын талдау.