Лекциялық материалдың мазмұны

1.ҮІ-ХІІ ғғ Тобыл аймағы сипаттама беру

2.ХІІІ-ХҮІІ ғғ өлкенің саяси өмірін талдау.

3.Көшпенділердің шаруашылығы және тұрмысы қандай болды?

1.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы. Ғылым. 1995

2.Востров В.В. Родоплеменной состав и расселение казахов на территории Тургайской области. 1992.

3.Костанай. вчера, сегодня, завтра.Алматы. 1979.

1.Өлкенің әкімшілік-территориялық өзгерісі.

2.Патшалық Ресейдің отарлық саясаты.

3.Қоныстандыру саясаты .

Қазақстанның Ресейге қосылу процесі мемлекетте капитализмнің дамуына әкелген 1861 жылғы және кейінгі реформалармен қатар жүрді. Дамыған Ресей өнеркәсібінде Қазақстан тұтыну нарығы мен шикізаттың қайнар көзі рөлін атқарды. Жаңа жерлерді меңгеру, аймақ байлықтарын Ресей экономикасының мүдделері үшін пайдалану мақсатымен патша үкіметі кең Қазақстан территориясында өз билігін нығайту қажеттігін түсінді.

Аймақтың отарлауын тездету мақсатымен патша үкіметі Қазақстанға әкімшілік басқару жүйесін енгізді. Сол мақсатпен, 1868 жылы 21 қазанда Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлығының Дала облыстарын басқаратын «Уақытша ереже» бекітілді. «Ережеде» айтылғандай, реформаның негізгі маақсаты: «Ресейге бағынатын барлық халықтарды біріктіру, жергілікті ақсүйектер билігін жою және қырғыз даласын Ресейдің басқа да аймақтарымен біріктіру.Жаңа аймақты толық меңгеру үшін оны патшалық әкімшілік қол астына енгізу керек болатын. Қазақстан территориясы үш генерал – губернаторлыққа бөлінді : Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір. Олардың әрқайсысы облыстардан, ал облыстар уездерге бөлінді.

Солтүстік Қазақстан, соның ішінде қазіргі Қостанай облысының территориясында жаңа әкімшілік құрылымын орнатқан реформаның бөліміне тоқталайық.

«Уақытша ереже» бойынша 4 облыс құрылды: Орал, Торғай, Ақмола және Семей. Торғай облысына бұрынғы «Орынбор қырғыздары облысының» көп бөлігі кірді, әкімшілік орталығы Орынбор қаласында қалды, бірақ ол Торғай облысының құрамына кірген жоқ. Облыс басында әскери губернатор және оған бағынатын облыс басқармасы тұрды.

Торғай облысында жергілікті уездік және болыстық басқармаларды ұйымдастыру жөнінде 4 комиссия құрылды. Комиссия төрағаларына - уезд басшылары тағайындалды. Ал мүшелері сырттан келген өкілдер болды. Торғай уезінің басшысы Я.П.Яковлев , ал оның көмекшісі болып капитан Добрынин сайланды. Сонымен қатар уездік сот және хат жүргізуші тағайындалды. Бұл қызметті Орынбор казак әскерінің әскери старшинасы Корин және бұрынғы сот тергеушісі және коллеждік хатшы Андреев басқарды. Торғай уезін басқаруды ұйымдастыру жөніндегі комиссияның мүшелігіне поручик князь Шервашидзе енді. Уезді басқаруды ұйымдастыру жұмыстары осылай басталды.

Торғай уезінің ұйымдастыру жөніндегі комиссияның 20 ақпанның № 140 баянатының рапортының жеткізуі бойынша, Торғай уезінің ұйымдастырылуы 1869 ж 11 ақпанда аяқталды, ал 14 ақпанда комиссия бекініске қайтып келіп толық есеп жасауға кірісті, одан кейін оны Оренбург қаласына поручик Шервашидзе жеткізген болатын.Атап өтетін жағдай, Николаев және Торғай уездерінің ұйымдастыру жөніндегі комиссияның жұмысы 1869 ж. наурыз айында сәтті аяқталды.

Сонымен Тобыл-Торғай жазығы Орынбор-генерал-губернаторлығының құрамына енді. Торғай облысы 4 уезге бөлінді:

Торғай -5 аудан, 23 ауыл, Николаев - 8 аудан, 51 ауыл, Ырғыз– 7 аудан, 30 ауыл және Елек - 8 аудан, 40 ауылБұл көрсеткіштерден Торғай уезі басқа уездерге қарағанда аз қамтылғанын көрстеді. Әйтсе де Торғай аймағы айтарлықтай үлкен еді. Торғай облысының көлемі 418. 138 шақырым болса, көп бөлігін Торғай мен Николайев уездері алып жатты. Аймақтың солтүстік бөлігі - Николаев уезі болып құрылды, ал оңтүстігі - Торғай уезі.

Торғай уезінің орталығы - Торғайда, Ырғыз уезінің орталығы - Ырғызда, Елек уезінің орталығы - Илецкая Защита, Николаев уезінің орталығы-Троицкіде орналасты. Алғашқыда Николаев уезінің басқарылуы Орынбор казак әскерінің Николаев станицасында орналасса, кейін Троицк қаласына көшірілді Уездер болса, болыстар басқаратын болыстарға бөлінді.

Әкімшілік тұрғыдан Торғай уезі бес ауданнан тұрады, ал аудандар ауылдардан құрылған (уезде олардың саны 23-ке жеткен).Ауылдарда сол уақытта үйлер саны 11564 болған, 1869 жылдың аяғында 11597-ге жеткен. Торғай уезінің тұрғындар саны 69582 болды, бұл Ырғыз уезіне қарағанда әлдеқайда аз болатын (14163 үйге – 84978 адам).Халық мұндай санақ жүйесіне қарсылық білдіргендіктен, олардың санын бір баспада 6 адам бар деп жобалап, есептеуге боладыУездердегі халық саны территория кеңістігіне сәйкес әр адам басына :

Торғай уезінде – 222 десятина жер

Ырғыз уезінде – 140 десятина жер

Николаев уезінде – 115 десятина жер (далалық аймақ)

Ауданда (көшіп-қону)– 47 десятина жер

Илецк уезінде – 66 десятина жер тиесілі болатын.

Әрине бұл көрсеткіштер тек қыс кезіндегі болжалап жүргізілген санақ көрсеткіші еді.Жазда бұл аймаққа Сырдария қазақтары көшіп келді, олардың көбісі Орал мен Ақмола облыстарынан болатын.Сөйтіп, халық саны өсе берді.

2. Патша үкіметінің қазақтар орналасқан жерлердегі аграрлық саясаты бірте-бірте жүргізілді, мемлекеттің заңдық және шаруашылық құқықтарын бекіту дәйекті түрде жүзеге асырылды. Мәселен, 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы жарғыда» жерге мемлекеттік меншік туралы еш жерде тікелей айтылмаған. «Әрбір округтің лайықты түрде айқын межеленген жері болады, басқа округтің тұрғындары жергілікті бастықтардың оған дәл рұқсаты болмайынша көше алмайды» деп жарияланған. Жергілікті бастықтардың ықпалы жер туралы басқа баптардан да сезіледі. Жерді ме-желеуде әскерилердің қатысуымен облыстық бастық шешуші рөл атқарды. Сонымен бірге облыстық бастықтар аға сұлтанның қоныстануына арналған, заседателдерге арналған округтік жер бөліктерін, сондай-ақ сұлтандарға шаруашылық жүргізуге үш есе, старшындарға екі есе жер бөліктерін мұрагерлік меншікке деп бөліп отырған. 15 десятина болатын бір норма казактардың, тілмаштардың және қазақтардың егіншілікпен нысаналы айналысуы қүқығымен бөлінді, бірақ күтім жасалмаған жағ-дайда 5 жылдан кейін қайтып алынды. Даулы жер мәселелері үш бидің куәлігімен жеребе бойынша шешілді.

1891 жылғы 25 наурыздағы «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ереже» сол кездегі Қазақстан аумағындағы жерді пайдалану және жер иелену туралы барлық заңдарды бір ізге түсіріп, басын біріктірді. Шынына келгенде, онда негізінен алғанда 1868 жылғы «Уақытша ереженің» қағидалары қайталанып, нақтыланды. Жер, соның ішінде ормандарда мемлекеттің меншігі деп танылды (119-бап), ал коныстар алып жатқан жерлер мерзімсіз қоғамдық пайдалануға берілді (120-бап). Алайда 120-бапқа «I Ескерту» мазмұны жағынан мүлде жаңа болды және онда «көшпелілер үшін артық болып шығуы мүмкін жерлер Мемлекеттік меншік министрлігінің қарауына түседі» делінді. «Осы арқылы, — делінген «I Ескертуге» түсініктемеде, — мемлекеттің дала облыстарының барлық аумағына болашақтағы кұкығы корғалады, сонымен бірге көшпелі бұратаналарға қысым жасалмайды». Осындай жолмен үкіметтік ұйымдар қазақтарға тиесілі жерлерге сол кездің өзінде-ақ іс жүзінде бар құқықтарын заң жүзінде баянды етті.

Үкіметтік ұйымдардың бұрынғы қоныстандыруға қатынастарының өз тарихы болды және ол заңдарда тиісті түрде көрсетілді.

Мұның нақты өмірде қалай болғанын мұрағат құжаттарынан көруге болады. Мәселен, Қостанай уезі Кеңарал болысының №3 ауылына жақын жерде Каменская жөне Белояр зәйімкелері құрылды. Қоныс аударушылардың бір бөлігінде ғана жертөле салуға жерді сол ауылдың қазақтарынан сатып алу туралы тілхаттары болды, ал «көпшілігі өз бетімен қоныстанды: қоныс аударушылар топ-топ болып келіп, ешкімнен сұрамай, бұрын келгендердің жанындағы жерлерді таңдап алып, жертөлелер салды, ал содан соң адал сөзін беріп, қазақтардан егін егетін жер сатып алды... Бұған тіпті ез жертөлелерін сатып, қазақтардың өздері де жәрдемдесті» Жергілікті әкімшілік үкіметтік қарарларды орындай отырып, өз еркімен коныстануды жоюға тырысты, мұны мұрағаттарда сақталған заңсыз қоныс аударушылардың аты көптеп аталатын тізімдер дәлелдейді; онда аталған шаруа-лардың әрқайсысына «поселкеде түпкілікті орналасуға тыйым салу» туралы хабарланғаны атап өтілген. Шаруалар бұрынғы тұрғылықты жерлеріне қайтуға тиіс болды. Бірақ стихиялы бұқараға ие бола алмаған дала генерал-губернаторы 1895 жылы шаруалардың Ақмола облысына келуіне уақытша тыйым салды.

Қазақстанға қоныс тепкен славян халықтарының алғашқы өкілдері казактар болды. Казак әскерлері XVI ғасырда қаҺарлы Иван патшаның құлдықты жақтаған саясатына қарсылық ретінде құрыла бастады. Басыбайлылықтың бұл түрінен құтылуға ұмтылған мыңдаған шаруалар Украина далаларына және оңтүстік Ресейдің басқа да өңірлеріне ағыла бастады. Қашқын шаруалар жартылай көшпелі бандылар топтарына ұйымдасты, оларды казактар деп атады. Казактар Ресей империясының жаулаушылық саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарды. Казак бандылары шытырман-оқиғалар ортасында болуды көксеп, байлық іздеп, не болмаса патшаға кіріптарлықтан құтылуды аңсап біртіндеп шығысқа қарай жылжи берді. 1560 ж. Дон өзені алқабындағы казактардың бір тобы Қазақ даласының солтүстік-батыс шекарасындағы Жайық өзенінің жағалауына қоныс теуіп, өз алдарына тәуелсіз қауым құрды .Олардың қатары қашқын құлдармен, әсіресе, ортодоксальды (ресми) шіркеу қағидаларына қарсы шыққан раскольниктермен толыға түсті. Жайық казактары негізінен балық аулаумен және егіншілікпен айналысты. XVII ғасырдың аяқ кезінде, Днепр және Дон өңірлеріндегі казактар сияқты, Жайық казактары шекарадағы пәрменді қорғаныс күштер ретінде Мәскеу патшаларына қызмет етуге көндіріле бастады. Өздерінің жергілікті дербестігін (автономиясын) және жерді пайдалану „құқын" сақтап қалуға тырысқан казактар шекараны күзету, орыс әскерлеріне адамдар беріп тұру жөнінде міндеттенді. Осылайша Каспий теңізінің солтүстік бетіндегі Гурьевтен Қазақ даласының солтүстік-батыс жағалауындағы Орал қалашығына дейін созылған Орал бекіністі шебі салынды. Қазақстан шекаралары бойына казактарды сәтті орналастырғаннан кейін патша үкіметі далалық өңірдің түгелдей солтүстік шекараларында басқа да бекіністі шептер құра бастады. 1774 ж. Орынбор казак әскерлері құрылды. Олар Оралдан Орынборға дейінгі жерлерде орналастырылды. 1730-1740 жылдар аралығында екі белдеу бойына Сібір казак әскерлері: бірі — Орынбордан Омбыға дейінгі Жаңа Есіл (Новоишим) бекінісінде, екіншісі — Омбыдан Ертіс өзені жағалауымен Семей және Өскеменге дейінгі Ертіс бекінісінде қоныстандырылды .Шекара біртіндеп қазақ даласының ішіне қарай терендеп ығыстырыла берді және орыстардың қоныстануы басты бекіністі шептердің оңтүстігінде жүзеге асырыла бастады. Шағын казак бекіністері негізінде Ақмола және Көкшетау қалалары қанат жайды. Бүкіл казак шебі батыста Оралдан және шығыста Өскеменге дейінгі, жалпы саны қырық шамалы форт және бір жүзден аса шағын бекіністерді қамтыған, 2500 миль жерге созылып жатты .

XX ғасырдың бас кезінен үкімет шығысқа қоныс аудару қозғалысын белсенді түрде қолдауға көшті. Миграцияны бақылауға алу мақсатында үкімет шаруалар қоныстанатын жерлерді белгілей бастады. 1895 ж. жергілікті тұрғындардың мұқтажынан асып жатқан жерлерді анықтау үшін Қазақстанға экспедиция жіберілді. Ол әрбір қазақ отбасына табиғатына, жер жағдайына байланысты 150 десятинадан 550 десятинаға дейін жердің керектігін есептеп шығарды. Солтүстік Қазақстанда 36 млн. десятина жер зерттеліп, оның 18 миллионы жергілікті тұрғындарға қалдырылды да, 17 миллионы болашақ келімсектерге қиылып алынды.

1895 ж. шаруалардың қоныстануына Торғайда белгіленген жерлер

Облыстар Қоныстануға арналған жерлер

(десятина)

Торғай-Орал өңірі 5280000

Ақмола 6514000

Сібір мен Қазақстандағы егіншілікке жарамды орасан мол жер қоры көптеген орыс шаруалары үшін борыштан және ашаршылықтан қүтылудың бірден-бір үмітіне айналды. 1900 ж. кейбір интеллигенция өкілдері мен ықпалды үкімет мүшелері де шығысқа қоныс аудару шаруаларға жердің жетіспеуі жөніндегі мәселені шешудің ең тиімді жолы деп есептеді. Шаруалардың шығысқа қоныс аудару жөніндегі патша үкіметінің бағдарламасы жүйесіз және қайшылықты болды. Переселендер ісі жөніндегі жауапкершілік бір департаменттен екінші департаментке жүктелді, бұл тұрақты саясат жүргізуге кедергілер туғызды. Ақыр аяғында миграция мұқтажын түсінген кезде де, үкіметтің жүргізген саясаты әрі солқылдақ, әрі прагматикалық сипатта болды. Миграция мәселесімен айналысатын алғашқы үкімет органы (ассоциация) 1822 ж., яғни Александр I патша басыбайлыларға Сібірге қоныс аударуға тілек білдіруге рұқсат берген кезде пайда болды.

Астыртын миграция үкіметке „қоныс аудару ісіндегі зор пәле" ретінде көрінеді. Бірақ миграцияның бұл түрінің ауқымы кең болды. Мысалы, 1887-1889 жылдарда Азиялық Ресейге қоныс аударған 100 мың адамның 25 %-нің рұксаты болмады .1894-1903 жылдары Ақмола, Торғай және Семей облыстарына барып қоныстанғандардың 63 %-і астыртын мигранттар екендігі есептеліп шығарылды. Бірақ Сібір теміржол комитеті ұсынған реформалар оларды үкімет тарапынан қуғындаудан құтқарып қалды. Аталмыш комитеттің күш-жігері арқасында үкімет қоныс аударатын жерлерді іздестіру жөнінде шешім кабылдады.

Қоныс аударуға ниеттенгендер тобына алдын ала жер шолушылармен (скауттармен) жарамды жерлер іздестіріп, сактап және мигранттарды бастап бару жөнінде келісім шарттар жасауға мүмкіндік туды. Бұл іс дағдыға айнала бастағанға дейін, скауттар қазақтар мен казактардан шаруаларға жалға жер алып берумен шұғылданды, бірақ жаңа заң бойынша оларға болашақ мигранттарды алдын ала зерттелген жерлерге орналастырумен айналысуды жүктеді. Нәтижесінде осы мәселеге байланысты көптеген қауіптің беті қайтарылды. Оған қоса скауттар Шығыс пен Еуропалык Ресейдегі шаруалар арасында байланыс буыны бола отырып, миграция ауқымын кеңейте түсуде басты рөл атқарды.Қоныстануға жарамды жерлер табу мақсатымен Қазақстанға тағы да экспедиция жіберілді. Ол жергілікті тұрғындардың күн санап отырықшыланып келе жатқандығын ескере отырып, олардың жерге мұқтаждығы 50-350 десятинаға дейін кемітілу керек деп тапты. Сөйтіп, орыс келімсектері пайдасына косымша 12 млн. жер кесіліп алынды . Үкімет 1906 жылдан кейін қоныс аударуды жеделдетуге шұғыл кірісті.

Қазақтар мен келімсектер арасында жер үшін жиі-жиі қақтығыстардың тууы табиғи нәрсе (жүрегі сыздамай өз жерлерін біреуге бере салған халықты о заман да бұ заман кім көрген), бірақ соған қарамай өзара достық белгілері де туа бастады: қазақтар орыстарға күш, көлік жағынан көмек берді, келімсектер көшпенділердің ауыл шаруашылық құрал-саймандарын игеруіне, жер өңдеудің озық үлгілерін пайдалануына жәрдемдесті. Мысалға, қазақтар шаруашылықтарында Брянск заводының бір тісті және екі тісті соқалары, Гена, Сакка соқалары т. б. пайда болды. XX ғасырдың басында Орал облысында 2 564 темір соқа, Торғайда — 54 043 бір түренді және 28 650 көп түренді соқа, Ақмолада— 1 100, Семейде — 5 637 соқа шаруа шаруашылықтарында пайдаланылған.

Көптеген қоныстанушылар қазақ тілін үйреніп, бұл да халықтар достығын нығайта түсті. Еңбекші халық (қазақтар, орыстар, украиндар, татарлар т. б.) бірін-бірі жақсы түсінді және біздің қазіргі кейбір замандастарымыз сияқты емес, көпшілігі достық пен ынтымақта өмір сүрді.

Қазақтар арасындағы демографиялық жағдайлардың нашарлауы,бірінші кезекте оның табиғи өсуінің төмен болуымен,яғнибала тууының адам өлімінің басымдық деңгейінен төмен болуымен түсіндіріледі.Қазақтар басым болған облыстарда табиғи өсім едәуір төмен.Мысалы.Торғай облысында орыстар мен украиндардың үлес салмағы қоса алғанда 1897 жылғы 7,7 пайыздан 1917 жылғы 37,6 пайызға дейін өскен,халықтың табиғи өсімі бұдан едәуір жоғары.-35,1 пайыз болды.Бұл сарын өлкенің отырықшы және көшпелі халқының табиғи өсім деңгейін салыстырған кезде бұдан әлдеқайда айқын көрінеді.Осы жылдар аралығында облыста -22,4 %,90,6%-дан 58,2%-ға дейін қысқарған.

Өлкенің байырғы халқы үлес салмағының азаюына ғасырдың басында орыстардың,украиндардың және де басқа ұлт өкілдерінің империяның ішкі аймақтарынын қоныс аудару ағымының ерекше көп өскен көші-қоны үрдісі де қатты әсер етті.

Бұл орайда қоныстанушылардың негізгі көпшілігі Торғай облысына қоныстандырылған.1897-1917 жылдарда 56,2 %-ы және 199,0 мың адам,яғни 15,3% -ы келді.1917 жылы орыстар-136,5 мың,ал украиндер-184,6 мың адам еді,олардың үлес салмағы 16,0 % -ға және21,6 %-ға,ал қосып алғанда облыс халқының 37,6 %-ына жетті.

Қазақстанның меторополия орталық аудандарының капиталистік өнеркәсібінің шикізат көзіне,сондай-ақ өнім өткізу рыногына айналуына теміржолдар маңызды рөл атқарды,олар бір мезгілде Ресейдің артта қалған отар аудандарына,ең алдымен Орта Азия мен Сібірге Ресей капитализмінің ену құралы және нәтижесі де болды.Темір жолдар салу Қазақстанға «кіретін» магистральдардан басталды.1874-76 жылдарда Торғай облысы мен Орынборды Орталық Ресеймен байланыстырған Орынбор темір жолы салынды.Кез келген жол сияқты,ол да Қазақстанның өзіне жақын жатқан аудандарын Ресейдің өнеркәсіптік облыстарымен тікелей сауда қатынастарына тартуға,қоныс аударушылардың ағылып келуіне себепші болды.

Сөйтіп, патша өкіметінің қайта қоныстандыру саясаты қазақ шаруашылығы мен тұрмысына, халық санына қатты әсер етті. Бірақ бұл жағдайда, басқарудың «орыстық жүйесін енгізіп, орталық губерниялардағы шаруаларды қазақ жеріне көшіріп әкеліп отырса да, тіпті патша әкімшілігінің өзі қазақтардың өздерінің бүгінгі күнге дейін сақтап келген атамекен қоныстарын мерзімсіз уақытқа пайдалану хұқын жарияласа да, қазақ жерінің тұтастығына ешбір күмән келтірген емес.

1.Өлкенің әкімшілік-территориялық өзгерісін талдау.

2.Патшалық Ресейдің отарлық саясаты қалай жүргізілді.

3.Қоныстандыру саясатының ерекшеліктері, қоныстанған аудандарды ата.

1.Малехоньков В.Г. социально-экономическое развитие Костанайского и тургайских уездов во 2 половине 19 века. Костанай. 1959.

2. Материалы по киргизскому землепользованию,собранные и разработанные статистической партией Тургайско-Уральского переселенческого района: Костанайский уезд. Оренбург. 1912.

3.Костанай: вчера, сегодня, завтра. Алматы. 1979.

4.Маленьхов в. Толстых З. Возникновение города Костаная. Костанай.1959.

№ 6-7. Тақырыбы: Жергілікті халықтың рухани өмірі. (ХІХ ғ аяғы –ХХ ғбасы)

Мақсаты: Жергілікті халықтың рухани өмірін талдау,миссионерлердің қызметін анықтау.

Жоспары:

1.Облыстағы оқу –ағарту ісінің ұйымдастырылуы.

2.Рухани отарлау жолы-миссионерлік.

Бұл өңірдің халық ағарту ісінің тарихын Қазақстанның Ресейге қоcылу кезеңінен бастағанымыз дұрыс. Ол кезең - Анна Иоановнаның патшалық құру тұсындағы кіші және орта жүздердің Ресейге қосылған кезі болатын (1732 ж. 1740 ж.). Содан XIX ғасырдың 20 жылдарына дейін бұл аймақтағы ұланғайыр ел Ресейге басқарудың шекаралық жүйесі бойынша бағындырылды. Патша хан үстемдігіне демеушілік жасалынып, олардың істеріне қол сұқпады, араласпады.

Казақ елімен қарым-қатынасты бастау үшін 1782 жылы Орынборда Шекаралық Экспедиция ашылып, ол 1799 жылы Шекаралық Комиссияға айналды. Хан үстемдігі орыстардың көңілінен шыға қоймайды, қазақ еліне олардың тікелей ықпалын жүзеге асыра қоймады.

Жиырмасыншы жылдардың соңына қарай бірен-саран қазақ балалары Орынборда ашылған Неплюев әскери училищесіне оқуға түсе бастайды.

1860 жылы шекаралық комиссия жанынан ашылған қазақ балаларына арналған Орынбор жеті жылдық мектебі орысша білім таратудың бастапқы ошағы еді. Осы мектепке алғашқы қабылданған жиырма шәкірттің бірі Ыбырай Алтынсарин еді. Ол 1857 жылы оны үздік бітірген бес оқушының бірі болды.

1859 жылы қазақ даласы сыртқы істер министрлігінен алынып ішкі істер министрлігіне беріледі де, Орынбор қазақтарының облысы деп аталды. Бұл облыстың меңгерушісі болып губернатордың правосымен бірдей шекаралық комиссияның төрағасы В. В. Григорьев тағайындалды. Әрі ғалым, әрі ұйымдастырушылық қабілеті мол Григорьев облыстағы барлық 4 бекіністе мектеп ашудың қажеттігін айтып оның толық жобасын ұсынады (1859 ж). Мектеп үйі салынып болуын күтпей-ақ алғашқы екі бекіністе жеке үйлерде аша беру қажеттілігін айтып, 1862 жылы генерал-губарнатор облыстық басқармаға ұсыныс жасайды. Сөйтіп, облыс басшылары Орынбор бекінісіне (Торғай) Ибрагим Алтынсаринді, Орал бекінісіне (Ьірғыз) Шахмұрат Келібековті ашылатын мектептерге оқытушылыққа бекітіп, екеуіне де басқарманың аудармашылық қызметі қоса тапсырылады. Алтынсарин де, Келібеков те бала оқытуды жеке үйде бастаған болатын. Сондықтан 1862 жыл — Жангелдин ауданының орталығындағы Ыбырай Алтынсарин атындағы Торғай қазақ орта мектебінің ашылған жылы деп айтуға толық қақымыз бар. 1992 жылы бұл мектепке 130 жыл толды.

1864 жылы 8-қаңтарда Орынбор бекінісінде, 25-қазанда Орал бекінісінде мектеп құрылысы аяқталып, оқу салтанатты түрде ашылады. Осыған байланысты ат жарыс ұйымдастырылып, жиналған халыққа қонақасы беріледі. Біріншісіне - 13 бала, екінші мектепке алты бала қабылданып, облыстық басқарма 1864-65 оқу жылының қорытындысы бойынша бағдарламаны жаксы меңгеріп емтиханды жақсы тапсырғаны үшін, үздік оқушыларға кітаптар сыйлайды. Олар - Бірімжанов, Жанғожин,Аппезов, Таменов, 1865-1866 оқу жылында 17 бала, одан кейінгі оқу жылдарында жиырмадан астам оқушылар мектеп бітіреді. 1869 жылы маусымда Алтынсарин уездік басқарманың іс жүргізушілік қызметіне , ауыстырылады. 1879 жылы облыстық оқу инспекторы болып тағайындалады. Ыбырай Алтынсариннің орнына Торғай мектебіне оқытушылыққа Орынбор қазақ мектебінің түлегі Ізтілеу Жақсыбаев тағайындалады.

Орал бекінісіндегі мектеп бұл уақытта көзге түсе қоймайды. Халықтың ілтипатына іліге қоймаған мұнда оқушылар саны тиісті мөлшердің жартысына да жетпей отырады. Келібеков Алтынсариннің орнына барғысы келіп өтініш жасайды. Арызы қабылданбағандықтан Келібеков ұстаздық қызметті мүлдем тастайды. Сөйтіп, мектеп жабылып екі жылдан кейін мектеп үйі жеке алушыға 490 сомға сатылып, қаржысы қазынаға тапсырылады (1871 ж). Мүның негізгі себебі «шоқынып кетеді» деп, жергілікті халық баласын орысша оқуға бермеді.

Қалған екі бекіністен («Раймское» және Петровск) мектеп ашу үшін,1863 жылы Орынбор қазақ балалары мектебінің түлектері Жолмұханбет Байжанов пен Халибулла Құнанов жіберіледі. Бір жылдан кейін Байжанов ұстаздық қабілетінің болмауына байланысты ол жұмыстан босатылады. Оның орнына Орынбор қазақ мектебінің түлегі Байдосов жіберіледі (28 шілде 1864 ж.).

1861 жылы Тройцкіден қазақ балалары үшін мектеп ашылады. 1857 жылы Орынбор қазақ балалар мектебін бітірген Нұрым Мұңсызбаев мұғалім болады. Бұл мектепке мұсылманша сабақ беру үшін мұғалімдікке жергілікті қазақ молдасы Қазыбай Орынбаев алынады. Бұған татар молдасынан гөрі қазаң молдасы дұрыс болады деп В. В. Григорьев қуанған екен. 1861 жылы 1-қыркүйекте бұл мектептің салтанатты түрде ашылу тойы өтеді. 1861-69 жылдары әр оқу жылының есебінде оқу жұмысының табысты болғандығы айтылады_Бұл Мұңсызбаевтың еңбегі еді.

1868 жылы Торғай қала атанды, оның негізі 1845 жылы каланған болатын. 1878 жылы 5-шілдедегі патша үкіметінің жарлығы бойынша Торғай уездік қаласына және Торғай облысына ортақ Елтаңба (герб) тағайындалды^.

Қазақтардың орыстармен жақындасуы,ортақ тілге келуі экономикалық тұрмыстық қарым-қатынасы,қазақ арасына орысша оқудың тарауына байланысты болды.Яғни,қазақ даласында орысша мектептер ашуды уақытша ереже тікелей талап етті.Бұрынғы Орынбордағы қазақ балалары үшін ашылған мектеп жаңа уақытша ережеге сәйкес таратылды.Қазақтардың білім алу ордасы тек қана Торғайдағы және Тройцкідегі 2 бастауыш мектеп,содан кейін Орынбор гимназиясы ғана еді.

1875 жылы Орынбор өлкесі бойынша /Торғай,Ақмола,Семей,Орал облыстары және Бөкей хандығы/ оқу округтік басқармасы ашылады. Оның бастығы болып В.В.Катаринский тағайындалады. 1875 жылы әрбір облыстың орталығынан облыстың басқарма мекемесін, мектеп және мешітті қоса салуға нұсқау беріледі.Қазіргі ауылдарда ізі ғана қалған мешіттер сол кездерде салынған құрылыстар еді.

Жергілікті жағдайларға байланысты облыстық мекемелер салуға мүмкіншілік жоқ еді. Оның есесіне мешіттің жанынан мектеп салайық деп кейбір болыстар құлшына кірісіп кетті. Бұлар медресе еді. Аманқарағай облысынан Торғай облысындағы үшінші мектеп салынды./1876/ Оқыиушы Қаржан Қаржасов болды.

1879 жылы Торғай облысынан орысша- қазақша 2 кластық училище ашылды.Оған ерекше инспектор тағайындалды. Ол оқу тәрбиесінің бағытын бақылап отырды. Уездік орталықтардан 2 кластық училищелердің ашылуымен қатар /1881/

1883 жылы Орск қаласынан қазақ оқушыларының мектебі және Торғай қаласынан кәсіптік училище ашылды.1886 жылы оқытушылар даярлайтын мектептің толық курсын аяқтағандар 1887 жылы болыстық мектептерге мұғалім болып орналасты. 1887 жылы Ырғыз қыздар училищесінде қазақ қыздарының оқып, білім алуы жолға қойылды. 1891 жылы 1893 жылдары облыста мұнан басқа тағы екі қыз балалар училищесі ашылды (Торғайда және Қостанайда). Жыл сайын мектептердің ашылуы қаражатты үнемі арттырып отыруды қажет етті. Мұның барлығы әрбір үйге салынатын салықтан жиналатын еді. 1891 жылы облыстағы оқу-ағартуға жұмсалған қаржы 49651 сом, яғни әрбір мектепке 1986 сомнан келді. Сондықтан әрі арзан, әрі тиімді мектептің жаңа түрі — ауылдық мектептер ашу қолға алынды. Бір жағынан бұл далалық облыстар үшін жаңа Ережеге сәйкесті (1891 ж. 25 наурыз) қажет еді. Ауылдық мектепке жылына 324 сом ғана қаржы жұмсалды. Осы мектептер арқылы облыста халық ағарту ісін көтеруге болатын еді. Ауылдық мектептер 1892 жылдың қаңтарында 30-ға жетті.

Патшалық Ресейдің отарлау саясатындағы басты кедергі «бұратана» халықтарды жақындастыру еді. Бірақ Ресей бұл мақсатқа күштеу тәсілімен, өз бодандарын орыстандыру арқылы жетуте тырысады. Оның мейлінше жеңіл жолы білім беру саласы болатын