Курстық ЖҰмыс тақырыбы: Жеткеншек жасындағыларда кездесетін эмоцияналдық үйлеспеушілікті диагностикалау және коррекцияналау

Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық тұрақсыздықтың себептері

жүктеу 1,41 Mb.

бет	4/12
Дата	30.05.2023
өлшемі	1,41 Mb.
	#42837

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 12

Ақбөпе курсавой

1.3. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық тұрақсыздықтың себептері

Қазіргі уақытта өмірде жетістікке жету мәселесіне және соған байланысты әлеуметтілікке деген қызығушылықтың артуына байланысты адамдар ішкі үйлесімділікке, физикалық және психикалық денсаулыққа ие болуға ұмтылады. Алайда, бұл ұмтылысты іс жүзінде жүзеге асыра отырып, адам көбінесе қиын жағдайларда, өз бетінше шеше алмайтын проблемалармен кездеседі.

Әр адамның психологиялық мәдениетін дамытудың маңыздылығын төмендетпей, кейбір жағдайларда психология ғылымының, оның практикалық бөлігінің өмірлік маңызды мәселелерді шешудегі көмегі қажет. Психологиялық көмек мыналарды қамтиды: психодиагностика, психокоррекция, психотерапия, психологиялық кеңес беру, кәсіптік бағдар беру және т. б.
Психологиялық көмек әсіресе балалық шақта, адамның психикасы қалыптасқан кезде өте маңызды. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, 12-14 жас аралығындағы балалар жеткіншеккезеңіне өтеді. Алайда, қазіргі уақытта жеткіншекдағдарысының басталу шекарасы кейінірек жеке-жеке шегінуі мүмкін екендігі анықталды. Сондықтан, біздің жұмысымызда біз осы жасты бала ретінде анықтауды ұстанамыз [7].
Жеткіншектердің эмоционалды тұрақсыздығы-бұл өзін-өзі бақылаудың болмауымен, импульсивтіліктің, экспансивті әрекеттердің және эмоционалды тұрақсыздықтың басқа белгілерінің болуымен сипатталатын көңіл-күйдің өзгеруінен туындайтын психологиялық мәселе.
Жсөспірімдердің эмоционалды тұрақсыздығы анатомиялық, гормоналды, психоэмоционалды өзгерістерге, сондай-ақ жеткіншеккезіндегі әлеуметтік өзгерістерге тікелей байланысты. Бұл ұрпақтардың тұрақсыз мінез-құлқының негізгі қоздырғыш себептері [8].
Бала әлемінің басқа баланың әлемімен, ересек адаммен және әртүрлі заттармен соқтығысуы оларға әсер етеді. Осы жағдайлардың әсерінен оқушылардың көзқарастары мен жалпы қалыптасуы бұзылады, тілегі мен дағдылары өзгереді. Барлық осындай қиындықтар баланың өмірінде орын алады, ал балалар өмірі мектеппен тығыз байланысты. Осылайша, мектептегі кезең-бұл оқушылар үшін "тестілеу" кезеңі. Тестілеу кезеңі деп айтатын себебіміз-бұл мектеп жасында бала жас кезеңіне байланысты бірнеше қиын кезеңдерден өтеді. Яғни, тестілеу кезеңі-бұл әртүрлі құбылыстарға толы белгілі бір өтпелі кезең және баланың осы кезеңнен өту қабілеті.
Бірінші кезең баланың мектепке түсуімен және жаңа ортаға бейімделуімен сипатталады. Сонымен қатар, эндокриндік өзгерістер баланың денесінде бірден пайда болады, мысалы, дененің күрт өсуі, ішкі органдардың ұлғаюы, вегетативті қайта құру. Бұл өзгерістер баланың денесіндегі барлық жүйелер мен функциялардың әлеуметтік қарым-қатынас жүйесімен қайта құрылуымен байланысты. Сондықтан бұл аралық көп күш жұмсауды қажет етеді;
Екінші кезең баланың өтпелі кезеңіне, яғни қиын деп саналатын сыни кезеңге сәйкес келеді. Бұл кезең, біріншіден, жыныстық жетілу кезінде пайда болатын морфологиялық және физиологиялық өзгерістер баланың жүйесінде кейбір өзгерістерге ұшырайды және оларда соматикалық ауруларды тудырады, сонымен бірге дәл осы жеткіншеккезеңінде көптеген жүйке және психикалық аурулар пайда болады, екіншіден, тән осы кезеңде әлеуметтік қатынастар саласының кеңеюі (ол жағымды болмауы мүмкін) тәжірибе береді. Өтпелі кезең-жас дамуының өте маңызды кезеңі. Бұл кезеңнің ерекшеліктері П.П. Блонский, Л.С. Выготский. П.П. Блонский өтпелі кезеңде болатын өзгерістер бірден болатынына назар аударады. Выготский бұл кезеңді ескінің жоғалып кетуін сипаттайтын жас ретінде көрсетеді. Олай болса, өтпелі жас - бұл баланың бір кезеңнен екінші кезеңге өту аралығы. Бірақ бұл уақытта бала оны біршама жоғары кезеңге дайындайтын барлық негізгі психологиялық жаңа құрылымдарды қалыптастыруы керек. Ал дағдарыс-бұл мінез-құлық үлгісіндегі ауытқуларды көрсететін теріс байланыстарды тудыратын негізгі құбылыс.
Үшінші кезең-оқушылардың жеткіншеккезімен және 10-11 сыныптарда кездесетін қиындықтармен кездесуі. Бұл уақыт адамның жеке басының дамуындағы өте маңызды және жауапты кезең. Тіпті Ж.яж. Руссо ("Эмиль "немесе" тәрбие жұмысында") саналы өзін-өзі анықтауды жеткіншеккезіндегі адамның екінші туылуының негізгі мазмұны ретінде қарастырады. Сонымен қатар, дененің физикалық дамуы, жыныстық жетілу жеткіншеккезінде пайда болады және осы кезеңдегі психикалық дамудың ерекшелігі дамудың әлеуметтік жағдайымен де байланысты. Сондықтан осы кезеңдегі әрбір қадам үшін жауапкершілік артады және осы кезеңдегі әрбір қателік белгілі бір көлемді салдарға әкелуі мүмкін, кейде драмалық болуы мүмкін. Сондықтан біз осы жас диапазонын немесе осы жастағы оқушыларды "қиын жас" немесе "қиын балалар"санатына жатқыза аламыз. "Қиын жасты" екі сөзді талдау арқылы түсіндіруге болады: 1. дағдарыс; 2. өте қиын, қауіпті. Шынында да, осы кезеңде де көптеген факторлар сақталуы мүмкін, мысалы, физикалық әлсіздік, мінез-құлық белгілері, коммуникативті қасиеттердің болмауы, эмоционалды жетілмегендік, жағымсыз сыртқы әлеуметтік орта және т.б. мұндай факторларға байланысты "қиын балалар"пайда болуы мүмкін.
Қиын балалар - бұл өздерінің психоәлеуметтік дамуын қалыптастырудың жаңа кезеңінен басынан бастап нәтижелі өте алмайтын, жалпы қабылданған нормалардан дамуы мен мінез-құлқында ауытқулары бар адамдар.
Сонымен, мектептегі оқытудың үш кезеңіне сүйене отырып, біз бүкіл мектеп жасын крезистік жас деп айта аламыз.
Л.С. Выготскийдің "дағдарыс кезеңі" теориясына сәйкес, дағдарыс жасы дамудың әлеуметтік жағдайын қайта құрудың нәтижесі болып табылады, ол бір жағынан балалардағы әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі өзгерістерді, ал екінші жағынан баладағы өзгерістерді "ішкі көзқарас"тұрғысынан қамтиды [7].
Жеткіншектің дамуындағы негізгі өзгерістерге арқау болатын биологиялық фактор проблемасы баланың организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында организмнін морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері болады.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт ауысулар болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің гармондары, атап айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады. Эндокриндік және жүйке жүйелері функциялық жағынан өзара байланысты болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт өсуімен, ал екінші жағынан, патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен сипатталады. Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт жүйкеге күш түсу, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш, ыза, реніш) эндокриндік қолайсыздықтар (етеккір циклінің орын алуы) және жүйке жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін. Олар тез шамданғыштықтан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен, тез шаршаудан, ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмыста өнімділіктің төмендеуінен, ұйқының бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта эндокриндік және жүйке жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да, жаңа тепе-теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерленуіне, көңіл күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының, шамданғыштығының, қозғыш¬тығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқтануының, енжарлануының негізі болады. Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны психологияда өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен байланысты даму, процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық шақтан ересектікке өту кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарды сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің сана-сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделердің, танымдық және оқу іс-әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
А.Е.Личконың айтуы бойынша жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі бір үлгілер мен игілілтерді, үлкендерден және жолдастары мен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзiнің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау) бағытталады.
Алайда жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады және көптеген жағдайларға байланысты болады. Осы себепке байланысты «өтпелі кезеңнің» жүруі әр балада әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан, жеткіншекте «балалық» пен «ересектіктің» қатар болуымен ал, екінші жағынан, сол бір ғана кәмелетке толу жасындағы жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен анықталады. А.А.Бодалев қазіргі мектеп окушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты деп түсіндіреді. Жеткіншектерде ересектіктің дамуын тежейтін жайлар:
1) балалардың көбінде басқалардай тұрақты және байыпты міндеттер болмай тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген ата-аналардың балаларды тұрмыстағы еңбектен, қынжылыстардан, қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы;
2) ересектендіретін жағдайлар мазмұны сан алуан мәліметтердің орасан зор тасқыны болуынан; көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі; жолдастарымен қарым-қатынастың жедел дамуы; дене күші дамуымен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мысалы, жеткіншектің басым көпшілігінің бет-пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмірінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да бар; өздігінен білім алып жүрген «интеллектуалдар» да бар, бірақ, сонымен қатар, оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар; болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір қыз балалардың бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән бермейді; кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат-жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ [8].
Әлеуметтік-мәдени факторлар, атап айтқанда, отбасылық қатынастар жеткіншектің қалыптасуы үшін үлкен маңызға ие. Ата-аналар жеткіншекті барлық тәжірибелерінде үнемі сүйемелдеу үшін жағдай жасауы керек, оның іс-әрекетін ашуланшақтық пен бір сәттік жағымсыз көңіл-күйдің толқынында ол ақымақтық жасамайтындай етіп бағыттауы керек.
Сонымен, жеткіншектің эмоционалды тұрақсыздығын жою үшін ата-ана өмірінің алғашқы жылдарынан бастап баласының маңыздылығы мен құндылығын есте ұстауы керек, содан кейін ата-ананың қиындықтары сіздің балаңызға әсер етпейді. Әрбір жеткіншектәуелсіздікке, өзін-өзі ұмтылатынын есте ұстаған жөн. Егер ата-ана бұл қажеттілікті қанағаттандырса, араласпайды, онда ата-ана мен бала қарым-қатынасы сапалы жаңа деңгейге көтеріледі. Жеткіншекпен қарым-қатынас жасаудағы қиындықтарға қарамастан, ата-аналар бақылаудан бас тартуы керек және балаға мүмкіндігінше шектеусіз әрекет етуге мүмкіндік беруі керек [9].

жүктеу 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 12