2 Фонетикалық ерекшеліктер
2.1 Фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктер
Зерттеліп отырған говорда жалпыхалықтық сипат алмаған, әдеби тілдің нормасынан аулақ жатқан едәуір фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктер де кездеседі.
Говордағы дыбыстардың құрамы сан жағынан әдеби тілдегі дыбыстармен бірдей. Қазіргі тұрғыдан қарасақ, Қазақстанның батыс облысының қазақтары түркі тілдес басқа халықтармен жанаса түйіссе, енді бірқатары, түрлі тарихи жағдайлармен байланысты, сол туыстас түркі халықтары территориясына кіре орналасып, аралас-құралас отыр. Мұның өзі Б. А. Серебренников көрсеткендей, қарым-қатынастың басты екі түрін – жанаса және араласа қарым-қатынасты тудырады. Біріншісіне – Маңғыстау түбіндегі қазақтардың түрікмендермен шекаралас қоныстануы мысал болса, екіншісіне мысал ретінде, Қарақалпақ және Түрікменстандағы қазақтарды айту орынды.
Егер байырғы сөздерде аффрикат «ч» не «дж» қолданылуы жат көрінсе, батыс говорларының кейбіреулерінде бұл құбылыстар әсіресе, алғашқысы жиі ұшырасады. Қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктердің басым көпшілігі көрші немесе араласа отырған басқа тілдердің әсерінен пайда болғандығын ескерсек, ол әсердің қазақ тілі құрамына жүйелі өзгеріс кіргізе қоюының өзі мүмкін емес. Оны мынадай қағидамен байланыстыруға болады: «Ни одно из соприкасающихся наречий не провляет особенной наклонности к ассимиляции, и только в случаях разговора между лицами двух разных наречий делаются попытки приспособить свою речь к лучшему пониманию другого».
Сөйтіп мәселе белгілі бір дыбыстық ерекшеліктің зерттеліп отырған объектіде әр сөз сайын қолданылып, жиі және жүйелі түрде келіп отыруында емес, аз сөздің көлемінде болса да, тұрақты әрі өзінің қамтыған жайылу шегі (изоглосы) болуында деп түсінеміз.
2.2 Дауысты дыбыстарға байланысты ерекшеліктер
Ұ-О сәйкестігі. Әдеби тілде «ұ»-мен айтылатын сөздер «о» дыбысыменқолданылу батыс говорларында мына сөздер көлемінде ұшырасады:
оқсау – ұқсау
мақсот – мақсұт
Дыбыс сәйкестігінің бұл түрі батыс өңірінде Мақсот, Мағызом, Жоныс сияқты адам аттарында да кездеседі. Қазақ тілі батыс диалектісіне меншіктеп отырған «сорау», «сора», сөздері ноғай тілінде – сорау, құмықша – сорав, татарша – сорау болып қолданылады. Ал о-ұ дыбыстарының өзара сәйкестігі түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын белгілі бір тілдің ішінде және оғыз тобындағы тілдердің кейбір диалектілерінде кездеседі. Бұл дыбыс сәйкестігі монғол тілінде де бар. Біздің ойымызша, қазақ тілі говорларының батыс тобында қазіргі кезге дейін қолданылып жүрген түркі тілдерінің өзіне тән «оқсас», «сорау», «орпақ» сияқты сөздердегі «о» дыбысы ертеден сақталып қалған реликт және оның сақталуына көмегін тигізген – көрші отырған басқа түркі тілдері болса керек. Ал қазіргі әдеби тілімізде ертеде «о» дыбысымен айтылған көптеген сөздердің «ұ»-мен қолданылуы (ұқсау, сұрау, ұрпақ, ұра т.б.) редукцияланудың нәтижесі демекпіз. Бұл процестің схемасын былай айтуға болады о – у – ұ.
Зерттеліп отырған говорлар тобында «о»-мен дыбысталған түркі тілдеріне меншікті сөздерден басқа араб, иран тілдерінен енген сөздер де (марқом, мағызом, мақсот т.б.) бар. Әдетте, мұндай сөздер қазіргі әдеби тілімізде «ұ» дыбысымен беріліп, марқұм, мағұзым, мақсұт болып естіледі. Соңғы құбылыс («ұ» арқылы айтылу) – кейде парсы сөздеріндегі қысқа «о» дыбысы түркі тілдерінде «ұ» не «ү» дыбыстарымен айтылады деген қағидамен байланысты. Ал жергілікті қазақтар тілінде бұл қағида сақталмай, қысқа «о» дыбысының көрсетілген сөздерде ашық «о»-мен қолданылуының да өзіндік сыры, себебі бар. Батыс өңіріндегі, жалпы қазақтарға араб-иран сөздері сол халықтармен тікелей қатынас арқылы сіңбегені мәлім. Қазақтарға араб сөзі дінмен, ал парсы сөздері саудаға байланысты көрші отырған түркі халықтары арқылы енген. Қазақ даласына ислам дінін таратушы көбіне-көп татар молдалары болса, олар бұл жұмысты ең алдымен Қазақстанның батысындағы мекендеген қазақтардан бастады. Дін өкілдерімен ере келген «марқом», «мағызом» іспеттес сөздерді жергілікті қазақтар сол күйінде қабылдаған. Бұзбай қабылдауға себепші болған нәрсе – өздерінің төл сөздерінде де «ұ» айтылатын жерде «о» дыбысын қолдану болса керек.
Достарыңызбен бөлісу: |
