Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

жүктеу 1,76 Mb. Pdf просмотр бет 98/236 Дата 03.10.2022 өлшемі 1,76 Mb. #39472

ї -ның   і -ге өтуімен байланыс- тырады. <  и ы − і > дүдәмалдығының бір себебін түркі тілдері дамуының белгілі бір кезеңінде 1-буыннан басқа буындағы дауыстылардың дербес фонологиялық жүйе құрай алмағанынан, сингармониялық паралелельдердің болуынан ( алтан-алтун-ал- тын, балта-балто-балту-балты ),   себебі көп буынды сөздердің екінші буынынан былай қарай дауыстылардың ерекше жүйесі (подсистема) болатынынан, ол жүйеде ашық-қысаңдығымен ай- рылатын бар-жоғы екі ғана фонема болып, олар аллофондарының көптігі арқылы қолданыс табатынынан іздеу керек. Негізінен әліпбидегі дауыссыздардың жуан-жіңішке таңбаларын шартты деп және осыған сай тіл үндесіміне күмәнмен қарау <  і − ы и > фонемасына қатысты шыққан. Бұл жазудың емле ерекшеліктері туралы арнайы мақала жазған Г.Левин Орхон жазуында [s], [j] дыбыстармен [ϊ] іргелестігінде [s 2 ], [j 2 ] q жіңішке таңбалары жазылғанын айтады: … [j 2 ϊlgϊ], … [s 2 ϊрϊt] Енисей, Шығыс Түркістан ескерткіштерінде керісінше [j] мен [ϊ] дыбыс тір- кесімі таңбаланған. Сонда әсіресе сөз соңына қарай <  і − ы и >- жіңішкеруін қалай түсіндіруге болады? Көне түркі жазуындағы дауыстылардың графемасына (инвариантына) телінген фонема- лар өзара (негізінен) ашық-қысаңдығымен айрылады ( о-у, ө-ү, а-ә, е, э ).   Ал қазіргі фонологиядағы  а-е(ә), о-ө, ұ-ү, ы-і  жұптары жуан-жіңішке оппозициясын құрайды. Сонда бірыңғай жіңішке, қысаң, еріндікке ( ө-ү ) бір графема, жуан еріндік, қысаңға ( о-у ) бір графема берілген жүйеде немесе керісінше мына жүйеде – жуан-жіңішке езулік, ашық ( жүктеу 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз