Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

жүктеу 1,76 Mb. Pdf просмотр бет 94/236 Дата 03.10.2022 өлшемі 1,76 Mb. #39472

ұу, үу тіркесі келетін болса, онда сөз бастан-аяқ ерін үндестігімен айтылады. Мысалы:  сүйкімдену – сүйкүмдөнүу (сүйкүмденүу емес),  бірақ  сүйкімденбеу – сүйкүмденбеу. Төмендегі сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып  көріңіздер: түлкілену – түлкүлөнүу  түркілену – түркүлөнүу  түнделету – түндөлөтүу  түрткілену – түрткүлөнүу  түртпектелу түртпөктөлүу  түрпілену – түрпүлөнүу Дауыстылардың үндесімін сөз еткенде үнемі мына бір нәрсені есте ұстаған жөн. Дауыссыздарға қарағанда дауыстылардың ай- тылу реңкі өте құбылмалы, тұрақсыз болып келеді. Оның үстіне жалпы көпшілікке ұсынатын әдебиеттерде (орфографиялық сөздік, айтылу нормасының анықтағыштары) дауыстыларды белгілейтін әріп таңбасы да әліпбидегі дауысты таңбасынан ас-пайды және сонымен бірдей болады. Сондықтан әрпіне қарап, дыбысын да солай оқып, аздап қайшылық туады. Сол себепті тіл үндестігінде де, ерін үндестігінде де, яки жіңішке буыннан жуан буынға ( ә→а ) және еріндік дауыстыдан езулік дауыстыға бірте-бірте ауысарда, үнемі дауыстыға қатысты «анық айтылу», «солғындау», «көмескілену», « ә мен  а -ның», немесе « ө мен  е -нің», « ү  мен  і -нің ортасында айтылу», «жартылай ө », «жар-тылай е » болып дыбысталу деген түсініктерді есте ұстап оты-ру керек. Сонда ғана сөз құрамындағы, тіркес құрамындағы бейүндестіктен құтылуға болады. Дауысты дыбыс негізгі реңкінен бірден айрылмайды, өз реңкін сақтай отырып, келесі буын үндесуіне бірте-бірте өтеді. Ерін үндестігін сақтап, жаттығып көріңіздер: құрылыс – құр ұ лұс бұйығысу –  бұйұғұсұу бөдененің –  бөдөнөнүң көпенені – көпөнөнү  дөңгелекті – дөңгөлөктү тауық – тауұқ сауықтыру – сауұқтұрұу Қ ұралай Күдеринованың «Орфоэпиялық анықтағыш» (Алматы, 2005.) жинағындағы мақаласынан алынды. 150 151 жүктеу 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз