Жауапты редакторы профессор Әбілаков Ә. Ә

Жауапты редакторы профессор Әбілаков Ә. Ә.

Пікір жазғандар: профессор Бектұров Ш. К.,

доцент Шойбеков Р. Н.

ИСАЕВ С. М.

Қазақ тілі. Оқу құралы.— Алматы, 1993—170 б.

ІSBN 5-630-00286-4.
Оқулықта қазақ тілінің практикалық курсы — фонетика, лексика, грамматика, орфография, стилистика тұжырымдалып толық орта білім деңгейінде беріліп отыр.

Мектеп оқушыларына, жоғары оқу орнына түскісі келетін талапкерлерге, студенттерге, мүғалімдерге арналады.

өтіліп келген жиын-топтарда, семинар-конференцияларда да талай айтылып келді. Екіншіден, мектеп оқулықтарының өзі емтиханға дайындалуға өте колайсыз. Қазіргі кезде қазақ тілінен 5—9 кластарға арналған 5 түрлі оқулық бар. Олар еркін сатылуда жоқ. Олардың басын жинап алудың өзі оңай шаруа емес. Сондықтан да мектепте алған білімін жинақтап қайталауға, практикалық дағдысын ұштай түсуге мүмкіндік бола бермейді.

Міне осындай қажеттіліктерді өтеу мақсатында бұл кітапта үйге тапсырмаларсыз, жаттығуларсыз казақ тілінің практикалық курсы — фонетика, лексика, грамматика, орфография, стилистика тұжырымдалып беріліп отыр. Кітапта тіл білімінің осы салаларына байланысты ұғымдар, грамматикалық құбылыстар жалаң баяңдалмайды, оларды талдаудың, мысалы, фонетикалык талдау, морфологиялық талдау, сөйлем мүшелеріне, сөз тіркестеріне талдаудың, үлгілері беріліп, оқушының теориялық білімін, практикалық дағдысын қалыптастыруға мүмкіндік беріп ұштастырады. Сөйтіп, казақ тілінің фонетикалық жүйесінен, лексикалық құрамы мен негізгі стилистикалық сипатынан, грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) құрылысынан, сөз жасам жүйесінен толық орта білім береді деген үміттеміз.
КІРІСПЕ
§ 1. ТІЛ — АДАМДАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАТЫНАС ҚҰРАЛЫ.
Адамдар қоғамдық өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды, түсініседі, пікір алысады, ойын жеткізеді. Тіл болмаса адам өз ойын екінші біреуге жеткізе алмас еді, айта алмас еді, біреудің ойын түсініп, біле алмас та еді. Тіл арқылы оқып, білім аламыз, мамандықты игереміз. Өткен тарихымыз, халқымыздың әдет-ғұрыптары, дәстүрлері т. б. тіл арқылы жетеді, тіл арқылы кейінгі ұрпаққа жалғасады. Мысалы, ұлы Абайдың әсем де әсерлі, мәнді де мағыналы шығармаларын тек тіл арқылыі оқып білеміз, үйренеміз, ғибрат аламыз. Сондықтан да халқымыз "Өнер алды — қызыл тіл" деп тегін айтпаған.

Тіл — коғамдық құбылыс. Тек қоғам бар жерде, ұжым бар жерде ғана тіл болады. Қоғамнан тыс жерде тіл болмайды. Тіл халықпен байланысты, сол халықтың өкілдері арасындағы қатынас құралы болып табылады. Тіл өзі қызмет етіп отырған халықпен коғаммен бірге туады, бірге дамиды, өседі, өркендейді, тіпті бірге құриды, өледі.

Тіл оймен, ойлаумен тікелей байланысты. Адам ойын тіл арқылы жеткізеді, жүзеге асырады. Адам өзінің білген, ойлаған түсінген, таныған ұғымдарын, ойларын екінші біреуге тіл арқылы баяндайды, хабарлайды. Сондықтан да тіл ойдың тікелей шындығы, көрінісі деп атайды.

Тіл — күрделі құбылыс. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Тіл білімінде ол бөліктер тілдік деңгей немесе тілдік қабат деп аталады. Олар — тілдің фонетикалық жүйесі, лексикалық немесе сөздік құрамы және граммати-калық құрылысы. Осыған байланысты тілді зерттейтін ғылым — тіл білімі де бірнеше салаға бөлінеді. Тілдің фонетикалық немесе дыбыстық жүйесін фонетика, лексикалық (сөздік) құрамын лексикология, грамматикалық құрылысы грамматика зерттейді. Сондай-ақ тілде жаңа ұғымдардың келуімен байланысты оның атаулары — жаңа сөздер де жасалып отырады. Оны қарастыратын сала сөзжасам деп аталады. Грамматиканың өзі үлкен екі бөлімнен тұрады: бірі — морфология, екіншісі - синтаксис.

Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.

Шыр етіп жерге түскен минутімнен

Құлағыма сіңірген таныс үнін.

Ана тілі арқылы адамдар бір-бірімен сойлесіп, ойын жеткізеді, пікір алысады. Ана тілі арқылы оқып, білім алады, өз ортасында тәрбиеленеді. Ана тілі арқылы халкымыздың өресін көрсететін ұлы-ұлы әдеби, мәдени туындылар жасалады. Ана тілі — халкымыздың өмір сүріп, қоғамдық өмірде дамып отыруының әрі көрінісі, әрі кепілі. Өйткені, біріншіден, ана тілі халқымыздың, казақ халкының, дүниеге келіп, өмір сүруімен тікелей байланысты, екіншіден, ана тілін ұмытып, ана тілінде сөйлемеген, ана тілінде тәлім-тәрбие бере алмаған халықтың келешегі жоқ, тағдыры мүшкіл болып, тарих сахнасынан өшеді.

Өз ана тілін білмеген, қадірлемеген адам өзін дүниеге әкелген, мәпелеп осірген анасын да, ел-жұртын да, Отанын да сүйе алмайды, қадірлей алмайды.

Жастайыңнан қиялыңды қияға орлеткен қиял-ғажайып ертегілер, сүйіп тыңдайтын шыншыл да сыршыл аңыз-әңгімелер, ерлікті, елдікті ту еткен батырлар жырлары, шынайы махаббатты мұрат еткен әсем де әсерлі ғашықтық, лиро-эпикалык жырлар, бірлікті, берекетті мақсұт еткен өткір де өміршең шешендік сөздер, халық даналығы мақал-мәтелдер ана тілінде дүниеге келіп, әрбір адамға сол ана тілінде жетіп отыр. Осындай ана тілінде жырланған халық мұрасынан ғибрат аласың, өміріңе өнеге тұтасың, білім бұлағынан сусындайсың, сезіміңе әсер етіп, білім-ғылым әлеміне кұлаш ұрасың. Абайдың даналығын, Махамбеттің батылдығын, Бұқардың ақылмандығы мен жанашырлығын, Абылайдың данышпандығын, Бөгенбай мен Қабанбайдың батырлығын түйсініп, рухани оміріңе азык етесің. Сондықтан да ана тіліңнің тағдыры үшін күйесің де, күйінесің де, шаттанасың да, шалдығасың да. Ана тілінің келешегі, тағдыры үшін неге болса да дайын бол!

Ана тілінің күші мен құдіретін туған халқымыз әуелден-ақ бағдарлап, әрқайсысымыздың жетемізге жеткізіп, түйсігімізге түиіндіріп, түсіндіріп келді. Сондықтан да халқымыз туған тілді, ана тілін, сөз өнерін бар өнердің басы деп санады. "Өнер алды — Қызыл тіл", "Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады"; "Түгел сөздің түбі бір, түп атасы — Майқы би"; "Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні болады"; "Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі"; Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітірген" т. б. халқымыздың орынды сөзге қандай мән бергенін көрсетеді. Біз де ана тілімізді, ділімізді қадірлей, қастерлей білейік, таза болуына, дауына, өрлей, өркендей түсуіне ат салысайық! Ол үшін бір-бірімізбен үйде де, далада да таза ана тілінде сөйлесейік, ана тілінде жазылған, айтылған ата-бабаларымыздың асыл мұраларын аялап, ардақтайық, жаттап ап айтып жүрейік, өмірімізге үлгі тұтайық. Өзіміз де ана тілімізде өлең, жыр, әңгіме жазайық. Ерінбейік, сәтсіздіктен мойымайық.

Елінің, халқының адал ұл-қызы болам деген адам имандылыққа толы игі касиеттерді қалыптастыратын әдептілікті, ізгілік пен ізеттілікке толы халықтың нұрлы, асыл сөздерін, тілдің жан тербетер құдіретін ана тілінде ұғып үйренеді. Яғни ғасырлар бойы жинақталған саф күмістей тіл қазынасын, оның сөз байлығын адам жаны мен жадына мысқалдап енгізу анадан басталады. Ал ананың ақ сүтімен бойымызға қоса даритын тіл мұрасын бар байлығымен, көркемдік қуатымен ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, сөз жасап, дамытушы, тілді мейлінше қастерлеуші халық — тіл анасы, тіл бұлагы. Сондықтан да халқымыз тілін басқаша емес, ана тілі деп атаған.

Ана тілінің маңызы мен қоғамдық қызметі аса зор. Біріншіден ол — қатынас құралы. Әр халық өкілдері бір-бірінің ойын ең алдымен ана тілі арқылы түсінеді, бір-бірімен ана тілінде сөйлеседі. Сондықтан В. И. Ленин: "Тіл — адам қатынасының аса маңызды құралы",— деген. Екіншіден, әр адам ана тілінде оқып, білім алады, тәрбиеленеді, өнер үйренеді, халықтың тарихымен, әдет-ғұрпымен танысып, тұрмыс-тіршілігін танып біледі. Үшіншіден, тілі — халықтың рухани, мәдени байлығының, экономикалық және тарихи дамуының құралы.

Қазақ тілі — казақ халқы үшін әдебиет, мәдениет, ғылым мен білім тілі, оқу-ағарту тілі, түрлі іс қағаздарының тілі.

Республиканың Жоғарғы Кеңесі қабылдаган Қазак ССР-інің Тіл туралы заңына сәйкес казақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілді (1989 жылдың қазан айы).

Қазақ тілі — өте бай әрі көркем тілдердің бірі. Қазіргі қазак тілі — кез келген әдебиетті басқа тілден аударуға, түрлі стильдерде сөйлеп, жазуға мүмкіндігі мол, кемелденген тіл. Оған дүние жүзі ойшылдарының, озық мәдениетінің үлгілері, мысалы, Пушкин, Лермонтов, Толстой, Некрасов, Крылов, Гоголь, Шекспир, Гюго, Шиллер, Бальзак, т. б. шығармаларын өз тілімізде оқы алуымыз куә. Мұның барлығы қазақ тілінің жұмсалу аясының кеңдігін, қоғамдык қызметінің шарықтап өскенін көрсетеді.

Қазак тілі — Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа туысқан республикаларда, сондай-ақ шетелдерде (Қытай, Ауғанстан, Монғолия, т. б.) де тұратын қазақтардың ана тілі.

Түркі тілдері өзара туыстас болғандықтан, олардың бір-бірімен жақындық-тары, ортақ қасиеттері мол. Қазақ тіліне ең жакындары — ноғай, қарақалпақ, қарашай-балқар, қырғыз, татар, башкұрт, құмық тілдері. Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық құрамынан, фонетикалық (дыбыстық) жүйесінен, грамматикалық құрылысынан байқалады. Көптеген сөздер түркі тілдеріне ортақ болып келеді. Оны кестеден көруге болады.

Сондай-ақ сөздердің септелуіңде, тәуелденуінде, көптелуінде,

жіктелуінде де ұқсастықтар бар.

Түркі тілдерінің бір-бірінен айырмашылықтарын да білген жөн.

Қазақ тіліне тән мына сияқты ерекшеліктерді байқауға болады:

1) басқа түркі тілдерінде сөз басында "й" келетін жерде қазақ тілінде ж дыбысы айтылады: йаш-жас, йол — жол, йаз — жаз, йыл — жыл, йоқ — жоқ, т. б.

2) басқа түркі тілдеріндегі ш дыбысы қазақ тілінде с, ал ч дыбысы ш дыбысына ауысады: аш — ас, таш — тас, ич — іш, куч — күш т. б.;

3) дыбыс үндестігінің ілгеріңді ықпал заңдылығы бойынша қазақ тіліндегі қосымшалардын қатаң, ұяң, үнді дыбыстардан басталатын бірнеше түрлері басқа түркі тілдерінде бола бермейді. Мысалы: қазақ тілінде сөзге ат-тар, қыз-дар, жас-тың, қыз-дың, бала-лар, бала-ның, көш-тер, кеш-тің болып қосымша жалғанса, өзге түркі тілдерінде, негізінен, олар былай қолданы-лады: ат-лар, йаш-ниң, қыз-ниң, бала-лар, бала-ниң, көч-лер т. б.

Осы тәрізді ерекшеліктерді аңғару үшін 1, 2, 3-кестеге назар аударыңыз.

1-кесте.

2-кесте

3-кесте