67
Қазақ ұлттық музыкалық жанрын жіктеу
Сурет 2 - Қазақ ұлттық музыкалық жіктемесі
Ән шығармасы
Аспаптық шығарма
(шертпе, токпе)
Халықтық, авторлық
Жанрды жіктеу
дәстүрлі-
тұрмыстық
тарихи
лирикалы
қ
эпикалық
әлеуметтік
наразылық
ӘНДЕР
Сынсу,
Қоштасу,
Тойбастар,
Жар-жар,
Беташар,
Жарапазан,
Бесiк
жыры,
Ақ бiлек, 13
жаман
және
т.б.
Елiмай,
Ескендiр,
Құтықашты
патшаның,
Қайран
елiм,
Исатай,
Амангелдi
сарбаздары
және т.б.
Япурай,
Наз
қоңыр
Гаухартас,
Аққұм Қызыл
бидай,
Балхадиша,
Гакку,
Жиырма
бес
және т.б.
Алпамыс,
Ертарғын,
Қобланды,
Қамбар, Қозы
Корпеш-
Баянсұлу,
Қыз-жибек
және т.б
.
Гүлдерай,
Туған жер,
Әупілдек,
Майра,
Қойшы,
Бердібек,
Алдияр,
Біржан-сал,
Жанбота,
Ақсиса және
т.б.
КҮЙЛЕР
Той бастар,
Көңiлашар,
Қорқыттың
сарыны,
Салық өлген,
Кеңес,
Келiншек,
Балқаймақ,
Қосбасар
және т.б.
Сырым-сазы,
16 жыл, Ел
айрылған,
Жетiмқыз,
Қиыл
қырғыны,
Кiшкентай,
Сексен
ер,
Ақтабан
және т.б.
Ақжелен
Қоңыр,
Қосбасар,
Саржайлау,
Әсем Қоңыр,
Қосалқа,
Алатау және
т.б.
Аққу,
Қамбар,
Қазан, Ақсақ
құлан,
Нар
идiрген,
Аңшының
зары,
Мергеннiң
мұңы,
Бөкенжарға
және т.б.
Кедей
зары,
Тұрмеден
қашқан,
Қайран
шешем,
Ертең
кетем және
т.б.
68
музыкадағы күйлерді орындаушылық-стилдер екі дәстүрлі топқа шертпе
және төкпе бөлінеді.
Қазақтың музыкалық аспаптық жүйесіндегі жанрлардың, стильдердің
сұрақтары атақты музыкант, домбырашы және қобызшы Қ.Мұхитов,
С.Хаймолдин, Т.Мергалиев, К.Ахмедьяров, А.Тоқтағановтың жұмыстарынла
көрсетілген.
Шығыс Қазақстанның домбыралық дәстүрі Шығыс Қазақстанның
бірқатар территорияларын, Қытай және Моңғолия аймақтарын қамтиды.
Дәстүрлі дерек көздері ежелгі аңыздарға сүйенеді («Шыңырау», «Тауқұдірет»,
«Ақсақ марал» және т.б.). 2-ші суреттен қазақ халқының музыкалық
шығармасының жанры жіктемесі берілген.
Шығыс Қазақстанның домбыра дәстүріне үлкен үлес қосқан күйші
Байжігіт шертпе күй мен аспаптық музыканың дамуына көп еңбек сіңірген.
Шығыс Қазақстандағы домбыра дәстүрі көрші Жетісу дәстүріне жақын
келеді. Оларды ұқсас табиғи жағдайлар мен тарихи-мәдени қарым-қатынастар
байланыстырады. Ол жерде ең үлкен екі атақты күйшінің есіміне арналып
Байсерке мен Қожеке мектептері құрылған. Алғаш рет Жетісулық домбыралық
дәстүр
жөнінде
А.Жұбановтың
«Мыңжылдық»
кітабында
«Ұран»,
«Толқытатын күйде» бейнелесе, кейін Б.Мүптекеевтың «Жетісу күйі»
жинағында бейнеленген.
Солтүстік-шығыс және орталық Қазақстандағы атақты арқалықтық
домбыралық дәстүрдің өкілі Тәттімбет Қазанғапұлының күйі желдірме,
жастардың үздіксіз жолақтарының кесілмес қайнары ретінде бейнеленеді.
Қазақтың музыкалық аспабына енетін қайнар бұлағы, қырыққа жуық күйлерді
сақтай отырып күйші бай музыкалық мұраны қалдырған («Қосбасар»,
«Сарыжайлау», «Сылқылдақ», «Көшжанаған» және т.б.).
Көрнекті қаратаулық домбыралық дәстүрдің өкілі Сүгір Әлиұлы
музыкалық-көркемдік мәнерліктің құралын дамыта отырып шертпе өнерінің
қас шебері болған. Атақты күйші-қобызшы Ықылас Дүкенұлының шәкірті
болған Сүгір өзінің күйлерінде екі дәстүрді – қылқобыз бен домбыраны қоса
отырып күй шығарған («Шалқыма», «Бес жорға», «Қаратау шертпесі» және
т.б.).
Сырдария өңірінің музыкадағы домбыралық дәстүрінің негізін XVIII
ғасырдың соңында Құрманай Төремұрат, Асан Көнек, Бекпенбет күйшілер
қаласа, осы дәстүрді Мырза Тоқтаболатұлы, Әлшекей Бекпенбетұлы, Досжан
Құрақұлы күйшілер жалғастырған. Сырдарияның күйлері үш деңгейлі пішінде
төменгі шертпенің жоқтығынан ерекшеленеді («Жемнің ағыс күйі»,
«Ташауыз», «Бұғының күйі» және т.б.). Сонымен, қазақ ұлттық музыкасының
аймақтық ерекшеліктері мен музыкалық мәнерлігінің құралдары 3-суреттен
көруге болады.
69
Қазақ ұлттық музыкасы
Ән шығармашылығы (халықтық, авторлық)
Аспаптық шығармашылығы (халықтық, авторлық)
Аймақтық орындаушылық дәстүр (ән және аспаптық (домбыралық))
Шығыс
Қазақстандық
Арқалықтық
Каратаулық
Жетісулық
Сырдариялық
Маңғыстаулық
Батыс Қазақстандық
домбыралық
әндік
домбыралық домбыралық әндік
домбыралық әндік
домбыралық
домбыралық
әндік
домбыралық
Күй-аңыз:
"Шыңырау"
"Тауқұдірет"
"Ақсақ марал"
"Ақсақ қыз"
"Бұлғын-сусар"
"Балжыңгер"
"Сүрмерген"
Тарихи күйлер:
"Сары өзен"
"Беласар"
"Қорамжан" , "Ащы
күй", "Салкүрең",
"Телқоңыр";
Күйлер Кетбуга,
Байжигит,
Б.Доненбайұлы,
Шакабай, Шалап,
Т. Белгибайұлы
Біржан Сал,
Ахан Сері,
Жаяу Мұса,
Асета,
Мади, Ибрай,
Естай
шығармалары
Таттимбеттің
күйлері:
"Қосбасар" (9 күй),
"Сарыжайлау"
"Көкейкесті" "Бес
төре"
"Сылқылдақ"
"Көшжанаған"
"Балбырауын"
"Алшағыр",
"Азамат қожа"
"Бозайғыр"
Тока, Абди,
Сембек,
Кыздарбектың
күйлері
Сүгірдің күйлері:
Шалқыма" "Ілме",
"Бес жорға",
"Қаратау шертпесі",
"Жолаушының
жолды қоңыры",
"Кертолғау", "Ілме",
"Шалқыма",
"Ыңғайтөк", "Аққу"
Сүйенбайдың
шығармасы:
Қапез
(«Меркі»,
«Айхай»),
Пішана
(«Кайша»),
Сауытбек
(«Ақбөпе»)
Қ.Азербаев
(«Бозторгай»,
«Көкшолақ»)
Қ.Байсеитова,
Ә.Найманбаев,
Қ.Байсеитов,
Д.Ракишев,
Н.Жампеисов
және т.б.
Тарихи күйлер:
«Аққу» "Аққудың
зары", "Жеті атан -
Ерке атан",
"Мұңлық-Зарлық",
"Жетім қыз",
"Жетім бала"
"Жиренше шешен",
"Тепенкөк, "Шұбар
киік" "Ақсақ қыз";
Байсеркенің
күйлері: Ұран күй"
"Толқытатын күй"
Көженің күйлері:
"Кертолғау", "Күй
шақыртқы"
"Сағыныш"
"Шалқайма"
"Нұрғазарын»
Карманшылық
(Р.Омаров,
Қошеней,
Т.Истлеуов және
т.б.) Қазалылық
(Нұртуған,
Жиенбай жырау);
Шиелі
жанақорғандық
(Нартай, Аблаш
Абуов және т.б.).,
сонымен қатар а
также их қазіргі
заманғы
ізбасарлары
А.Алматов,
Б.Жүсупов және
т.б.)
Кұрманай Торемұрат,
Асан Конек, Бекпенбет,
Алшекей Бекпенбетұлы,
Досжан Кұракұлының
күйлері;
Мырза
Токтаболатұлының
күйлері:
«Асан-қайғы",
"Бұғының күйі", "Баулы
ешкі", "Алпыс екі
ақжеленінің бауыр
шешпесі", "Ташауыз"
Тарихи күйлер:
Қазақ пен ноғайдың
айырылысуы", "Ноғай
сазы", "Бала ноғай
сазы", "Алпыс тараулы
Науаи",
Абыл, Картбай, Есбай,
Есир, Күлшара,
Қоңырат, Оскенбай,
Шамгұла, Алқуат,
Мұраттың күйлері
Мұхит,
Нұрима,
Құмар,
Сартай,
Шайхы,
Шынтас,
Г.Құрман-
ғалиевтың
шығарма-
шылығы
Маханбеттің күйлері:
«Жұмыр қылыш»,
«Жайық асу», «Жауға
шапқан», «Жорық»,
«Исатайдың ақтабаны-
ай»;
Құрманғазының күйлері:
"Кішкентай"
"Балбыраун", "Адай",
"Серпер", «Төре –
Мұрат», «Қоштасу»,
«Қызданай»,
«Бозқанғыр», «Арба
соққан», «Назым»,
«Балқаймақ», «Қайран
шешем», «Сары-Арка»
Динаның күйлері:
«Бұлбұл», «16 жыл»,
Дәулеткерейдің күйлері:
«Жұмабике», «Қосалқа»,
«Құдаша», «Қоныр».
Қазанғаптың күйлері:
«Акжелен»
Ұлттық музыканың музыкалық мәнерлеудегі ұлттық ерекшеліктерінің құралдары
формасы
лад
ырғақ
метр
интонации
каданстар
әндік
аспаптық
Бір жақты
қарапайым және
күрделі, екі
жақты
қарапайым және
күрделі, үш
жақты әртүрлі
Мажор (иондық,
миксолидық,
европалық)
Минор (эолиялық,
фригиялық,
дориялық)
Біріңғай жүйелік ладылар (ангемитондық пентатоника – Құрманғазы «Түрмеден
қашқан», «Назым», «Саранжап»; Мажорлық гескотоника – «Арынғазы»,
Даулеткерей «Қосалқа», Құрманғазы «Сары-Арқа»; Фригиялық лад – Түрікмен
күйі, «Сейтек», «16 жыл»;
Екі жүйелік ладылар (кешендік миксолидиялық лад – Құрманғазы «Балқаймақ»,
«Балбыраун», «Төремұрат», Даулеткерей «Желдірме», «Ысқырма», кешендік
пентатоника 1 түрі, дориялық лад (Құрманғазы «Адай», Түркеш «Көңіл ашар»)
кешендік пентатоника 2 түрі, элийско-дориялық лад (Құрманғазы «Теріс
қақпай»); кешенді элийско-миксолидиялық жүйе (Құрманғазы «Көбік шашқан»
және т.б.)
Синкопиялық білім беру
(пунктириялық ритмнің
әртүрлігі, триольдық
нұсқалар); ырғақтық
ұсақтау, ырғақтық
фигура, жұптық бөлу,
қорытынды тониктерді
жалғастыру, ырғақтық
тербеліс
Қарапайым екі
бағандық,
күрделі екі
бағандық, үш
бағанды, күрделі
айналмалы метр
речитатив,
кантилена,
драматизм
Төменгі
біртіндеушілік,
толқын тәрізді,
топтас тәрізді,
секвенция,
трихордалық ән
салу
Сурет 3 - Қазақ ұлттық музыкасының аймақтық ерекшеліктері мен музыкалық мәнерлігінің құралдары
Достарыңызбен бөлісу: |
