Болашақ үшін күрескен (Тұрар Рысқұлов)

Тұрар Рысқұловтың еңбектеріндегі назар аударатын, рухани мұра ретінде қабылдап, қызыға оқитын туындыларының бір саласы — оның тарихи және әлеумегтік – экономикалық мәселелерге байланысты қалам тартқан публицистикалық еңбектері дер едік. Ал, Тұрар публицистикасының ерекшеліктері қандай деген сауал туындаса оған ең алдымен ол қай мәселе туралы жазбасын сол тақырыпты терең зерттеп, меңгере білген деп жауап қайтарамыз. Ол өз заманының тарихшысы, экономисі, этнографы, әдебиетшісі және қоғам танушысы да бола білген жан. Т. Рысқұловтың ең басты қасиеттерінің бірі — ол еңбектерінің басым көпшілігінде өзінің тәжірибе жүзіндегі нақты істерін теория жүзінде де тұжырымдай білген. Оның бір ғана Түркістан – Сібір теміржол құрылысына байланысты жазған : «Турксиб», «Жаңа кезеңдегі коммунальды шаруашылық», «СССР халық шаруашылығында Турксибтің алар орны», «Ұлттық республикалар мен облыстағы өндірістік кооперацияның алар орны» атты мақалалары осыны дәлелдейді. Сонымен, Тұрардың публицистикасындағы мен мұндалап тұратын терең оптимизмнің сыры неде болып шықты? Бұл сұраққа жауап беру үшін оның барлық публицистикасын сөз ету шартты емес. Өйткені, оның жазған әр еңбегінен – ақ зерделі публицист қаламының айшықты ізі айқын аңғарылып тұрады.

Ең құндысы бұл мақала қысқа – қысқа тақырыпшаларға бөлінген; әрқайсысының көтерген жүгі көкейкесті проблемаларды қамтыған. Мысалы, газет тілі туралы ойын автор «Наши газеты еще не выработали такого языка, который был бы понятен главным образом низовым массам в ауле. Все наши газеты еще издаются применительно к городским читателям», — дей келіп, алдағы уақытта газеттің техникасымен қатар оның стилі де ауыл тұрғындарына түсінікті болуы тиіс деп тұжырымдайды.

Т. Рысқұлов бұл мақаласының келесі тарауын ұлтаралық қатынастарға арнап «Баспасөздің кезекті міндеттері» деп атаған. Онда автор : «В этом вопросе наша партия усматривает возможность двух уклонов : уклон в сторону великого русского шовинизма и уклон в сторону местного национализма» деп алысты болжаған. Тұрардың бұл пікірі — сонау жиырмасыншы жылдың мінбесінен емес, қазіргі уақытта айтылғандай әсер қалдырады. Әңгіме арқауы болып отырған мақалада публицист -саясатшының өзіндік үнін, алымдылығын, көрегендігін танытатын тақырыптарының бірі — «Баспасөзге көзқарас» бөлімі. Публицистің назарына іліккен ең елеулі жайттардың бірі — Қазақстанның партия – кеңес активтерінің төл баспасөзіне немқұрайдылығы. Мұнда автор : «Печать — дело коллективное, и только при поддержке нартийно советской общественности и широких трудящихся масс, при поддержке ваших передовых работников можно достигнуть должную высоту», — дей келіп партиялық салада қызмет істейтін лауазымды басшылардың өзі қазақ газеттерін жаздырып алмайтындығын қынжыла баяндайды.

Одан әрі «Газеттің өсіп - өркендеуі оқырманына байланысты емес пе? Неге оқымайсың деп сұрай қалсақ бір – ақ жауап алдыңнан шығады» : «Сапасы нашар, мазмұны тартымсыз». Осыдан келіп олар өз қажетін орыс газеттерінен немесе «Правдадан» табады. Әрине, оны міндетті түрде оқу керек, бірақ туған халқының тыныс – тіршілігімен таныс болып отыру бұл да міндетің» деп қазіргі жағдаймен үндесіп жатқан проблемаларды ортаға салады, ойын «Көп болып қолға алсақ қана төл баспасөзіміздің хал – жағдайы алға жылжи алады», — деп қорытады.

Баспасөздің бүгінгі, ертеңгі проблемаларына алаңдай отырып, соны шешудің нақты жолдарын ұсыну — Тұрардың бұл туындысының ең өзекті арқауы. Енді Тұрардың «Орта Азиядағы 1916 жылғы көтеріліс» мақаласына келелік. Мұны да біз тарихи әдебиетте 1916 жылғы ұлт – аэаттық көтерілісті ғылыми түрде тұжырымдап берген тұңғыш еңбек ретінде бағалауға тиіспіз. 1927 жылы ғылыми баспасөз беттерінде Орта Азия және Қазақстандағы көтерілістер барысы жөнінде дискуссия туындаған тұста бұрынғы пікірлерін «1916 жылғы Орта Азиядағы көшпенділер көтерілісі» атты кітабында байыта түсті.

Сол дискуссиялардың бірінде Мәскеулік журналист М. Миницкий Рысқұловтың көзқарасын сынай отырып; «Мұнда тек көтерілістің ұлттық сәттері ғана көрсетіліп, таптық мәні естен шығарылған», – деп айыптады. Оған жауап ретінде Рысқұлов көп кешіктірмей баспасөз бетінде өз көзқарасын бұрынғыдан да айқындай түсетін «Тағы да Түркістандағы 1916 жылғы күрестің маңызы туралы» деген еңбегін бастырды.

Мұнымен қатар Т. Рысқұлов әрбір тарихи оқиғаларға байланысты өзінің жеке көзқарасын білдіргенімен, осы мәселелерді түрлі қырынан алып, жан –жақты байытып отырған. Оның тек бір ғана 1916 жылғы ұлт – азаттық, көтерілісі жөнінде алты еңбек жазуы осыны дәделдейді. 1935 жылы республикалық «Казахстанская правда» газетінің үшінші нөмірінде Тұрардың «Странички из истории революционной борьбы» деп аталатын мақаласы жарияланған. Ол бұл еңбегінде отарлық жүйенің сырын ашып көрсетіп, көтеріліс қарсаңындағы тап күресінің шиеленісуі себептерін нақты ғылыми теориялық тұрғыдан дәлелдеп берді.

«Көтеріліс барысында Қазақстандағы таптық күрестің құрылымы тамаша айқындалды. Қазақ байлары және буржуазиялық бағыттағы ұлттық зиялылары көтеріліс барысында патша үкіметі жағына шығып, солардың сойылын соқты. Менышевиктік және ісерлік топта болып, отарлық жүйенің буына піскен әкімдер көтерілісті болдырмаудың барлық шараларын жасады. Бірақ езілген қазақ жұмысшыларының назары көтерілісшілер жағында болды. Жұмысшы табы өзінің таптық жауымен мүдделес досының ара жігін ажыратып алды. 1916 жылғы көтеріліс Октябрь революциясына қазақ пролетариатын әзірледі», — деп жазды автор.

Сөйтіп, қорыта айтар болсақ, Т. Рысқұлов тек ел басшысы, қоғам қайраткері ғана емес, сонымен қатар төл халқының болашағы үшін талмай күрескен тарихшы, публицист те екен.

«Жаңа туған әрбір күн – өткен күннің оқушысы» - деп көне дәуір философы Публиций Сир айтқандай төл тарихымыздың ақтаңдық беттерін қалпына келтіру заман талабы. Олай болса аласапыран кезеңнің отты қазанынан қайнап шыққан болмысы мен бітімі бөлек ізашар буынның аға өкілдерін атағанда Мұхамеджан есімі де ерекше ілтипатпен аталады.

Мұхамеджан Тынышпайұлы 1879 жылы яғни, қоян жылы мамыр айының он екісінде бұрынғы Жетісу облысы, Лепсі уезі, Мақаншы-Садыр болысына қарасты Жыланды тауының баурайында Садырдан тарайтын Тәуімбет әлдекенің Тынышбайының шаңырағында өмірге келеді.

Мұхамеджанның әкесі – Тынышбай кісілікті, ел жұртына беделді отағасы екен. Көне көз қарттардың айтуынша, патша үкіметі зорлықпен шұрайлы жерлерді казак-орыстарға таратып, алып бере бастағанда, намысқа шыдамай, соның соңынан дау айтып, өз бастықтарының есігін тоздырып, қуылғандардың алдыңғы легінде Тынышбай да жүрген.

Анасы – Шаһизадабану (Шәкен) келбетті, ақжарқын жан болған. Тынышбай мен Шаһизадабанудан екі ұл, үш қыз туған. Олар : Ахмеджан (Айналда), Мұхамеджан, Салмақты, Қадиша, Қампаш. Болашақ кемеңгердің балалық шағы атақонысы – Ешкіөлмес жайлауы – суық, қыстауы – Сартарын, Басқан өңірлерінің шөбі шүйгін, суы шәрбат, әсем табиғат аясында өтеді. Кішкентайынан қағылез, алғыр боп өсіп келе жатқан бес жасар Мұхамеджанға бірде Лепсідегі медреседе дәріс беретін Хамитмағзұм молданың ықыласы түсіп алғаш рет тілін сындырады. Қабілетті бала, сөйтіп, жылға жетпей арабша хат танып шығады. Осылайша зерек Мұхамеджанның еңбекқорлығы дүйім жұртқа жайылып, алты-жеті жасқа дейін-ақ ауылдың барша ұсақ жандығына көз болып, үлкендердің қолын ұзартып, алғысын алып жүреді.

Бір жолы сарттарға өрістегі ауылының «қызыл қоқысын» санасып жүрген ат үстіндегі Мұхамеджан қасқабас аталған ояз бастығының назарын аудартады. Сол күннен бастап ояз бастығы кішкентай досына іштартып қолынан келген қамқорлығын аямайды. Ол он жасқа толғанда Алматыда «бұратаналардың» балалары үшін генерал-губернатор Г. А. Колпаковский аштырған гимназияның дайындық бөліміне алынуына тікелей ықпал етеді. Лепсіден 500 шақырым Алматыға Тынышбай ұлын қос ат жеккен арбамен екі апта дегенде әрең жеткізеді.

Осы жолы олар Барлыбек Сырттанұлының Қапалдағы үйінде болады. Петербор университетінің шығыстану факультетін алғаш бітірген төрт жігіттің бірі – Барлыбек шешен сөйлеп, мауқын басып, ішіндегі дертті шерін тарқатқандай көсіледі. «Ең әуелі, - дейді ол, - білімге ұмтылу керек. Сауатсыз, надан ел түптің түбінде барлық асыл қасиетінен айырылады. Ұлттың қадір-қасиеті мен белгісінен ажыраған елдің халықтық мінез-құлқы, қалыбы да өзгереді. Білімді жұрттар күшті де, мәдениетті келеді. Біздің оларға теңесуімізге, төрт құбыламыз бүтін, дербес патшалық құруымызға қолымызды жеткізетін жол біреу-ақ, ол – білімде». Бұл әңгімелердің сырын терең ұғынған сезімтал Мұхамеджанның санасына өшпес із қалдырғаны сөзсіз. Дәл осы жүздесуден соң Барлыбекті үлкен жолға салған ұстазы санап, кейінірек шын көңілінен есіне алады.

1890 жылы тамыздың 14 жұлдызында Верный (Алматы) қаласындағы ер балалар оқитын гимназияның табалдырығын аттайды. Оқуға қабылданған зерделі жастың қабілеті мұғалімдер қауымын ә, дегенде-ақ бірден баурап алады. Жанары ойға толы, сабырлы да салмақты қыр баласы оқу бағдарламасындағы пәндердің барлығынан тоқсан қорытындысы сайын өте жақсы деген бағамен үлгілі тәртібіне орай мұғалімдер кеңесі тарапынан үнемі алғыс алып, кластан класты 1-дәрежелі мақтау қағазбен тәмамдап отырады. Гимназия қабырғасында жүргенде-ақ Мұхамеджан ғылымның сан саласына қатысып әдебиеттерді көз майын тауысып, құныға оқып, өзінің ізденімпаздығы, алғырлығымен білімін тереңдете түседі.

Өзі тұрғылас құрбы-құрдастарының арасында тамаша қасиеттерімен көзге түсіп, қоғамдық жұмыстарға белсене араласады. 1899 жылы орыс әдебиетінің дүлділі А. С. Пушкиннің 100 жылдық меретойына байланысты ұйымдастырылған әдеби-музыкалық таңертеңгілікте (VІІ – сынып оқушысы) Мұхамеджан Тынышбаев ақынның «Полтава» шығармасы бойынша «Ұлы Петр мен Макенаның адамгершілік қасиеттері» деген тақырыпта реферат оқиды.

Ұстаз өтініші аяқсыз қалмайды. Облыстың земская стипендиясы тағайындалып, 1900 жылы 21 жасында өзі армандаған оқу орнына емтихандарын кілең бестік бағаға тапсырып, студент боп қабылданды.

Инситут бағдарламасындағы сабақтарды ол құрбыларының алды болып, үздік оқыған Мұхамеджан, астананың мәдени тірлігіне жақын жүріп, рухани дүниесін байыта түседі. Жиі болып тұратын әр түрлі мәдени-әдеби кештерге, жиындар мен саяси жиналыстарға қатысып, күннен күнге білімі өсіп, шын мәніндегі зиялы азамат болып қалыптаса бастайды.

Әсіресе, соңғы курстарда оқып жүрген кезінде қоғамдық – саяси жұмыстарға бел шешіп кірісіп, туған халқының ауыр тұрмысы, мүшкіл халі туралы астана мінбелерінен мазмұнды баяндамалар жасады. Баспасөз бетінде мақалалар жазды. Патша өкіметінің үні саналатын «Санкт-Петербургские ведомости» газетінің 1905 жылғы № 75 санында жарияланған «Қазақ даласындағы көшпелі ел тұрмысының мұқтаждығы туралы» деген мақаласында жаппай қоныс аударушы орыс мұжықтарының жергілікті көшпелі халықтың шаруашылығына нұқсан келтіріп, әлеуметтік тұрмыс-тіршілігін күрт төмендетіп жібергенін, санақшы – ғалым Щербина экспедициясының зерттеу мәліметтеріндегі қате тұжырымдармен келісуге мүлде болмайтындығын сынайды.

Осы жылы автономшылар одағының 1 – құрылтайында «Қазақтар һәм азаматтық қозғалысы» деген тақырыпта баяндама жасап, патша әкімшілігінің қол астына қараған шет аймақтардағы халықтарға жасап отырған озбырлық, адам төзгісіз отарлық саясатын батыл әшкерелейді.

Сол 1905 жылы патша өкіметінің министрлер комитетіне жазған арызында патша өкіметінің қазақтарды билеу ережелерінің өмір талабына сай еместігін, қазақ халқының мүддесіне қайшы ережелер екендігін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, елді әскери басқару жүйесінен азаматтық басқару жүйесіне көшіруді талап ететін қазақ халқының ар-ұждан бостандығы, дін бостандығы, тең құқылылығын күн тәртібіндегі басты мәселе деп түсіндіреді. Ескірген ереже, таланған жер, күйзелген ел туралы министрлер комитетінің ойланар уақыты жеткендігін ескертті.

Осыдан бастап патша жандармериясының «қара тізіміне» іліккен Мұхамеджанның әрбір басқан қадамы ерекше бақылауға алынады. Төңкерілістің кең қанат жайған шағында, 1906 жылы институтты аяқтап, қазақтан тұңғыш рет темір жол инженері мамандығына ие болған Мұхамеджан орыс тілін жақсы меңгерумен қатар француз, ағылшын тілдерінде де сөйлей алатын болған. Осымен орай ол бүкіл әлемнің классикалық әдебиетімен де таныс болды.

Оқуы аяқталысымен патша үкіметі құрған экспедициямен Қазақстанның оңтүстік аймағына келді. Мұндағы мақсат оңтүстік Түркістан – Сібір темір жолын тарту үшін соның ең ыңғайлы және қолайлы жобасын белгілеу еді. Содан Бішкек қаласы мен Верныйға дейінгі жер ыңғайын сондай-ақ осы екі аралықты түгел зерттеп шығады.

Ендігі жерде білімді азамат туған елінің саяси-әлеуметтік ісіне белсене араласады. Ол жергілікті халықтың қолдауымен 1907 жылы ІІ – Думаға Жетісу өлкесінен депутат болып сайланады. Думадағы айтыс-тартыс оны шыңдай түседі. Бірақ, көп кешікпей дума таратылады. Мұхамеджан байырғы кәсіптік мамандығына ден қоя бастайды. Орта Азия теміржол құрылысында өзінің еңбек жолын бастайды. 1914 жылы Түркістан - теміржол құрылысына бас инженер болып ауысады. Инженерлік қызметін істей жүріп, ел өмірін жіті зерттейді. Өзінің байқаған ой қорытқан кейбір мәселелері жөнінде әртүрлі тақырыпты қамтып баспасөз бетінде мақалалар жазады.

1915 жылы «Қазақ» газетінде «Қазақ инженері» атты бүркеншік есіммен жарық көрген «Соғысушы патшалар әскері», «Сүңгуір қайық», «Соғысушы патшалар қару – жарақтары» атты мақалалары қазақ оқырмандарына бірінші дүниежүзілік соғыстың мән-жайын кеңінен түсіндірсе, «Барлыбек Сырттанов», «Садуақас Шалымбеков» секілді мақалалары халқымыздың аяулы ұлдары туралы деректік мәні зор еңбектер болып табылады.

Міне, осындай қилы кезеңде қазақты желіктіріп, құтыртып отырғандардың бірі деген сенімсіздікпен Мұхамеджанның үстінен Верный окружной соты прокурорының бұйыруымен іс қозғалады. Осыған байланысты ол сотқа жазған жауабының түсініктемесін жоғары мәртебелі Түркістан генерал-губернаторына жолдап, көшірмесін тергеушіге береді. Бұл құжаттың мазмұны патшаға қараған уақыттан бергі орыс өкіметі тарапынан жергілікті халыққа жасап келген жүгенсіздігі мен бассыздық іс-әрекеттерінің 1916 жыл оқиғасының шығуына әкеліп соққан қысқаша тарихын өзі куә болған айғақтар мен дәйектемелер арқылы дәлелдеп, сөз етеді. Ел басына күн туған алмағайып заманда бас сауғалап, шекара асып, Қытайға асқан қазақ-қырғыздардың саны туралы мәліметті Тынышбайұлы қалдырғанын ерекше айта кету лазым. Ол «Қазақ» газетінің 1917 жылғы 6-желтоқсанындағы № 254 санында 44 болыс елде 47 мың 759 түтін бар екендігін, содан қашқаны 40 мың 250 түтін, қырылғаны 95 200 жан дегенді жазады.

Мұхамеджан Тынышбайұлының мұнан кейінгі ақпан мен қазан төңкерістері кезіндегі сіңірген елеулі еңбектері де өлшеусіз зор. Төңкеріс уағында өлкенің жағдайын жетік білетін жұрт алдында беделі зор, білімді М. Тынышбаев Жетісу облыстық уақытша өкіметі комиссарының орынбасары болып тағайындалды. Мұнда істеген қысқа мерзімде ол 1916 жылғы және одан кейінгі дүрбелеңдер жерінен зардап шеккен ел шаруашылығы мен халық ынтымағын қалпына келтіруге аянбай күш-жігер жұмсады.

1917 жылы қарашаның 27-жұлдызында жатқан шаһарында Түркістан мұсылмандарының төртінші жалпы құрылтайы өтеді. Осы құрылтайдың шешімі бойынша Түркістан аймағы автономия деп жарияланып, оның бас министрлігіне Мұхамеджан сайланады. Көп ұзамай 1918 жылдың күзінде ол бұл қызметтен босап, Ташкент арқылы Ешкіөлмеске оралады. Әрқашан әлеумет жұмысына белсене араласатын М. Тынышбайұлы келе Алаш қозғалысына араласып, 1919 жылдары оның белді басшыларының бірі болды. Бұл кезде қазақ даласы қаша соғысқан ақ гвардияшылармен қуа соғысқан қызылдардың соғыс алаңына айналады. Ел басына күн туып, ерге сын болған осы ауыр кезеңде халықты қанды қырғын, есепсіз мол шығыннан аман сақтап қалуға қам жасап, қызыл Армияның әскери штаб басшыларымен тиімді келіссөздер жүргізуге қадам жасады.

Алашорда таратылып, Кеңес өкіметі тарапынан кешірім жасалғаннан кейін де М. Тынышбаев өз халқына, жаңа заманға адал ниет, шын пиілмен қызмет етті. Әуелі 1921-22 жылдары Түркістан өлкелік жер-су министрлігінде су шаруашылығының бастығы болып істеді. Ол 1923 жылы Шымкент қалалық су шаруашылығын басқарды. Түркістан қаналының жобасын жасауға қатысты.

1924 жылы Ташкентке қазақ педагогикалық институтына шақырылған Мұхамеджан алгебра, геометрия, физика пәндерінен студенттерге дәріс оқиды. Біржолы Мұхамеджанның қолына А. П. Чулошниковтың қазақ халқы тарихына қатысты еңбегі түседі. Көкірегі көмбе, білімпаз жан осы кітаптағы ұлтының намысына тиетін пікірлерге қарсы сын жазып, академик В. В. Бартольдке жібереді. Ғұлама ғалым бұған қатты риза болып, қазақ халқының тарихын жазуға кеңес береді; ең болмаса болашақ зерттеушілер үшін тарихи деректермен материалдарды жазып қалдыруға ақыл қосады.

М. Тынышбайұлының «Материалы к истории киргиз-казахского народа», «Киргиз-казахи в ХVІІ и ХVІІІ веках», «Ақтабан шұбырынды» секілді ғылыми еңбектері, ондаған мақалалары осындай талпыныстан туған еді. Қазақстанды зерттеу қоғамының құрметті мүшесі болып сайланған соң Сырдария бөлімшесінің мәжілістерінде тарих, археология, этнография салаларында мазмұнды дәрістер оқиды. Ғалымның «Абылай», «Жошы ұлысы», «Түріктің ескі тарихы» (ХІІІ ғ дейін), «Шыңғысхан һәм оның патшалығы» атты дәрістері кезінде жоғары бағаланған еңбектер. 1924 жылы «Сана» журналында жарық көрген «Мырза Едіге батыр» атты зерттеуі өзінің ғылыми тұжырымдарының дәлдігімен назар аударады.

Қазақстан астанасының Орынбордан Қызылорда қаласына көшірілуіне байланысты жаңа астанада жүргізілетін құрылыс жұмыстарын басқару тағы да Мұхамеджанға жүктеліп, бас инженер қызметіне тағайындалды. Қызылорда қаласында тұрған үйлер мен әкімшілік ғимараттарын салумен қатар, қаланы ауыз сумен қамтамассыз етуге де кәдімгі үлес қосты. М. Тынышбаев есімін шартарапқа кеңінен әйгілеп, атын аңызға айналдырған, халық жадында ұялатқан әйгілі Түркістан Сібір теміржолын салуға қосқан үлесі, сіңірген ерен еңбегі еді. Мұхамеджан білікті инженер, ойлы экономист, іскер ұйымдастырушы, дарынды жобалаушы ретінде әр қырынан жарқырай көрінеді. 1930 жылы 20-сәуірде теміржолды жасап бітіру жоспардан мерзімнен бұрын 540 күн бұрын іске қосылды.

Енді отарба жүргізетін, сол сияқты теміржолда қызмет істеуге маман даярлау керек болды. Бұл жұмысты тағы да Мұхамеджан өз мойнына алып, 60 маман теміржолшы даярлап шығарды. 1931 жылы Түркістан-Сібір теміржолы пайдалануға берілді.

Ал, Мұхамеджан тек теміржолшы ғана емес, ғалым, тарихшы, қазақ шежіресінің авторы да.