Жақсыдан ғибрат (Сәдуақас Шораманов)

Шорманов Сәдуақас Мұсаұлы – алғашқы қазақ зиялыларының бірі. Қазақ қолжазбалары, оқу ағарту, шаруашылық туралы және Шоқан Уәлиханов портреті жайында Г. Н. Потанинге жазған хаттары сақталған.

Сәдуақас Шорманов қазақ қолжазбаларын жинаушы, солардың ішінде Абай өлеңдерінің қолжазбасын П.М. Мелиоранскийге тапсырған. Оның «Дала уалаятының газетінде», «Айқап» журналында қазақ елінің шаруашылығы, оқу ағарту, мәдениет, тарих, этнография туралы мақалалары басылған [27].

Бүгінгі таңда жерлесіміз Ү. Сұбханбердинаның ұзақ ізденушілік жұмыстарының арқасында 1989-1996 жылдар аралығында баспадан шыққан «Дала уалаятының газеті» кітабының бес томдығымен таныс емес оқырмандар кемде-кем болар. Оның шығу тарихына қысқаша тоқталып өтейік.

Төл тарихымызды танып түсінуге себін тигізетін түпнұсқа еңбектердің ішінде Дала уалаяты газетінің алар орны ерекше. Осы газетпен хат алысып, мақалаларын жариялап, араласып жұмыс істеген есімі белгісіз қаншама азаматтарымыздың атын жаңғыртуға болады. Мәселен, Асылқожа Құрманбаев, Отыншы Әлжанов, Сәдуақас Мұсаұлы Шорманов, Мейрам Жанайдаров, Қорабай Жапанов, Барлыбек Сырттанов, Жақып Ақпаев, Зұқарнайым Шөкеұлы Нұралыханов, Жағыпар Айман және т.б.

Осылардың ішінде Баянауылдағы тілшілердің бірі Сәдуақас Мұсаұлы Шорманов. Бұл газетке жарияланған С. Шормановтың мақала хабарларында қазақ елінің шаруашылығы, оқу-ағарту ісі, мәдени өмірі, әдеп-ғұрып, салт-санасы туралы мағлұматтар аз емес. Мәселен, оның газет беттерінде «Баянауылдан. Тұрмыс жайында болған хабарлар» [28], «Қазақ халқының тұрақты мекендері» [29], «Петерборға барған турасынан» [30] деген мақалалары жарияланған. С. Шорманов алғашқы «Баянауылдан. Тұрмыс жайында болған хабарларында» : «Дәулетті айтылмыш орындарға бекер жібергенше Томскідегі ашылған медреседе оқуға екі-үш жігітке қаражат шығарып, орын ашылса, Омскідегі гимназияда ғылым бітіргендерден барып оқып шығуға халыққа да, правительствоға да көмек, зор пайда тигізуге себепші болар еді. Біздер керек қылмасақ та замана керек қылғандай оңданады. Заманның мұнысына қарауға тиістіміз.

Мырзалар, ілгері айтылмыш медреселерде оқудың жөніне келмегендеріміз аз да болса шариғат низам. Ол рәсім халықтан білуге ғибрат ету лайық. Мәзкарларни фил-жұмыла білсек, өзімізге һәм, халқымызға да пайда тигізуге мына себепті болармыз. Болысынай ол билік не атақтан, санасақ ғадетлі. Ғылым, білім дегенді қоссақ, онан гөрі атақтырақ болармыз. Фаһимменен пікір айтып қарағанда білімді, ғылымды болғанымыз бек керек», – деп оқу-білім туралы мәселелерді қозғайды.

Мұнда автор көшпелі қазақ халқының тұрақты мекендері жайлы айтады және қазақ жерінің тарыла бастағанын, тұрмысы, жайлау, күзеу, қыстау туралы мәліметтер берді.

Ал, соңғы материал «Петерборға барған турасынан» деген мақаласында Нұрекенов Темірғалидың жолсапар әңгімесінде депутаттармен бірге Петербургке барған кезінде көрген-білгендері айтылған. Соңында Петербор туралы автордың өз ой-пікірі жазылған. С.Шорманов қатысқан екінші бір «Айқап» журналы ХХ ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың қаңтарынан бастап, 1915 жылдың қыркүйек айына дейін Троицк қаласындағы «Энергия» баспаханасында шығып тұрған. Араб әріпімен теріліп, басында айына бір рет, кейін екі рет шығарылған. «Айқап» журналы кезінде халқымыздың әлеуметтік, саяси өмірінде, әдебиетіміз бен мәдениетімізді насихаттап таратуда елеулі рөл атқарған басылым. Журналдың шығарушысы да, редакторы да белгілі жазушы, журналист М.Сералин болған.

«Айқап» журналы осылай аталуының себебі мен алдағы мақсаты туралы 1911 жылғы II-санында бастырушылар алқасының атынан былайша түсінік береді : «Айқап» деген сөз қазақтың төл сөзі, ол ғасыр бойы мәдениеттен, білімнен кенже қалған бүкіл қазақ халқының өкініші ретінде алынды. «Ай-қап!» деп санымызды соқтық, енді ел қатарына қосылайық деген үнді білдіреді.

Бір сөзбен айтсақ, «Айқап» журналы шаруашылық мәселесі, шаруашылық хабарлары, мемлекет және право, сайлау хабары, әйел теңдігі туралы, жер, оқу-ағарту, тіл мен әдебиет, көркем әдебиет, оқу-оқыту және емле, ішкі-сыртқы хабарлар, бостандық, теңдік сияқты басқа да маңызды деген мәселелерді қара халыққа таныстыруға тырысты.

Бұл журналда Сәдуақас Шормановтың да «Шаруашылық жайынан хабарлар» деген айдар бойынша біраз мақала, хабарлары жарияланды. Мәселен, «Баянауыл жайлы» [31] мақаласында Павлодар уезі, Баянауыл жерінің халқы, шарушылығы, оқу-ағарту мәселесі сөз болады. С. Шормановтың келесі бір еңбектері «Баянауылдан» [32], «Шөлді сулау» [33], – деп аталады. Алғашқысында елдің тұрмыс-халі, шаруашылығы туралы жазылса, соңғысында Ферғана маңындағы сусыз жерлерге арық қазып, суландырып, мақта егісіне пайдаланғаны мысалға келтіріп, қазақтың шөлді жерлерін пайдалану мәселесі көтерілген.

Сондай-ақ оның журнал беттерінде «Ішкі хабарлар» айдарымен де біраз материалдары басылған. Осылардың бірі «Баянауыл жайынан» деп аталады. Мұнда жер, отырықшылық, оқу-ағарту мәселелері сөз болады. Автор осы мақаласында жер мәселесі туралы : «Павлодар уезі бұрын екі учаскеге бөлініп, бірінші учаскеге уақ, бәсентиін, найман елдері енді. Кейбіреулері бұрыннан екі жақ, арнасында, Баянауыл станциясы маңайындағы бұрынғы екінші усаске аталған Мейрамсопы балаларының бірі Сүйіндік елі бұл жолы бесінші учаске аталып қалды», - деп жазса, ал отырықшылық туралы : «Бұл елдердің қыс болса Баянауыл, Далба тауларында қыстап, жаз болса Ащы, Шідерті, Өлеңті басып, Аюлы, Нияз, Ереймен тауларынан асып, Есіл өзенін жайлап, сол таулардың құбыла жағына биелерін байлап, дүние-ақиреттен хабарсыз көшіп-қонып жүргеніне ұзақ уақыт озған жоқ. Көшіп жүру қанына, жанына сіңіп қалған жұрт қанша көшіп-қонудың қалдырайын десе де қалу белгілері көріне бастады. Жерлері отырықшылыққа ұнамсыз болса да отырмай шара жоқ деп ойлаушылардан қала болып отыруға арыз бергендер де болды. Қазақтың қимайтыны көкорай шалғын, тұнық су еді. Енді олар түсінде көрмесе, өңінде көру мерзімі озған. Жасаған бау-бақшаны көруге жазсын. Тарих кітаптарына көз салынса көрінбейді, жұрт өспек, жер тарылмақ, қыстақ салмақ, сонан соң қала Шәһар болмақ. Бізге де осы құдайдың бұйрығына бойсұнып, көшпенділікті тастап, отырықшы болу мезгілі жеткен жоқ па?!

Отырықшы жұрттардың тіршілігіне қарасақ, олар бізден әлденеше қабат жоғары. Енді біздің отырықшылықтан бұл қорқуымыз, өнерден-білімнен қорқу болмай ма?!!», – дей келе Сәдуақас Шорманов одан әрі оқу туралы : «Біздің кейбір ескі ойлы адамдарымыз төте оқудан қорқады. Бір шәһарға екі жол болса,қай төтесімен барамыз. Бұл үйрену жолы да «білім» жеріне баратұғын жолдар. Не үшін төтесімен бармаймыз», -деп жазады да одан әрі : «Бір қазақ мырзасына айттым : «Мына қазақша журнал шықты. Жұрт пайдасын ойлағандар сіз бен біз оқып, білімді болсын, жақсы іске кіріссін дейді. Біз екі-үш теңгені ауырлаймыз, бір өліп қалған малдың терісі. Олар біз үшін, жұрт үшін барлық байлығын салады. Бізге оның қадірін біліп, жәрдемдес дейді емес пе? – деп. Бұл мырза өзі сайлау жолына 20-30 мың жұмсаған еді. Ол маған «Ақша жоқ қой, болса, сіз айтқан соң аяймыз ба?» – деп жауап береді. Міне, партия үшін отыз мың ауыр емес, журнал үшін үш теңге үлкен ауыр. Міне, қандай біздерді қаптап тұрған қараңғылық» деп өз басынан өткен оқиғаны да баяндайды.
1.6 Қараңғы қазақ көгіне, өрмелеп шығып күн болған (Сұлтанмахмұт Торайғыров)

«Зор ақылды, талантты, өмірбаяны өте қызық жазушы» [34]. Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылы, 29 қазан күні қазіргі Көкшетау облысының Қызылту ауданында туып, 4-5 жасынан Павлодар облысының Баянауыл ауданында өседі. Осы арада ақынның туған жері туралы әлі күнге дейін екіұшты пікір айтылып келе жатқандығын еске сала кеткіміз келеді. Мәселен, белгілі зерттеуші, жазушы Қ.Исабаев : «Бұрынғы Омбы уезіне қарасты Шағырай болысы сол кездегі Семей губерниясы Кереку уезінің жайлауы болатын. Сұлтанмахмұт жайлаудан күзеуге, яғни Баянауылға көшейін деп жатқанда туған, сондықтан оған дау болмауға тиіс», – дейді [35].

Сұлтанмахмұттың хат танып, көңіл сарайының ашылуына ең алдымен әкесі Шоқпыт себепші болады. Өйткені, ол қазақша қара танитын көзі ашық адам болған. Баласын алты жастан бастап өзі оқытып, қашан молданың алдына барғанша бар білгенін үйретуге тырысады. Сөйтіп, ақын 1902-1903 жылдары Әлі деген молданың, 1904-1905 жылдары Торғай деген молданың алдынан өтеді. Әсіресе, бұлардың арасынан Мұқан молданың оқыған-тоқығаны көп, шәкірттеріне деген сүйіспеншілік, махаббаты байқалады.

Осы Мұқан молданың тікелей әсер етуімен С. Торайғыров та 13 жасынан қолына қалам алып, өлең жаза бастайды. Оның түңғыш өлеңі «Секілді өмір қысқа, жарты тұтам» деп аталады. Ақын :

Қаламды шын беріліп алдым берік,

1912 жылдың қараша айында С. Торайғыров Троицк қаласына барып оқуға түседі. Окуға түстім, енді бар арманыма жетем, халқыма ай емес, күн болам деп шаттанған ақын «Шәкірт ойы» деген өлеңін жазады :

Өрмелеп шығып күн болам!

Қараңғылықтың көгіне,

Күн болмағанда кім болам?

Қуанта гөр, құдай-ай!

Қол сермеп, құр жүгіріп, әрбір жолға.

Надандықтан қалсын деп жаным тыныш,

Редакция қызметін алдым қолға.

Алдыңда жиі ататын жарық таң бар.

Тез уақыт жердің жүзі бір түрге енер,

Түбінде замандастар осымды аңғар,

Ал, бұған қарама-қарсы қазақ халқының сол кездегі кедей табының қиын өмірін көрсетуге арналған «Айт» өлеңінде :

Аштықтан өңі кеткен беті де арып.

Әркімдер тиын-тебен беріп жатыр,

Дегенге : «Құтты болсын, айт Шәріп!»,

«Көш» өлеңінде де Сұлтанмахмұт қазақтың табиғатына тән бейқамдықты, жалқаулықты :

Қалпында тазартылмай калды сасып.

Ілдебаймен «көш жүре түзелер» – деп,

Қорадан көшті қазақ жабырласып,

Сарсытар құлағыңды арба маңы.

Ит ұлып, сиыр мөңіреп, бота боздап,

Қонғанда арба шиқ-шиқ айқай даңы.

Қаржыдан қысым көрген С.Торайғыров 1914 жылдың жазында бала оқытып, жағдайын түзеп алмақ үшін елі Баянауылға қайтып оралады. Онда «Шоң серіктігі» деген мәдени-ағарту ұйым ашып, жастарға :
Мынау жол, Шоң баласы, адамдыққа!

Сіздерді бастамайды жамандыққа.

Кел, кіріс, көтеруге мұны тырыс,

Пайда жоқ, құрып қалғыр надандықта!

Осы кезден бастап Сұлтанмахмұт өз ғұмырының екі жылын Қатонқарағай мен Зайсанда бала оқытумен өткізеді. Көп шығармалар жазады. Оның ішінде басты-басты дегендері мыналар : «Кім жазықты?», өлеңмен жазған романы, «Жаңғырып Алтай тауы саласынан», «Өмірдің уәдесі», «Алтын аяқ», «Маңайымнан әрі кет» және сүйіспеншілік, махаббат тақырыбына жазылған «Жан қалқа», «Гүл», «Орамалға» т.б. өлеңдері.

Сұлтанмахмұт 1916 жылдың күзінен 1917 жылдың көктеміне дейін Томск қаласында қысқа курста оқып, білімін жетілдіреді. Осы кезде ол орыстың классик ақын, жазушыларының таңдаулы шығармаларымен қатар тарих, философия, география ілімдерімен де жақынырақ танысады. Ақын өмірінің бұл тұсын : «...Жұмасына екі ғана обед (ет татам), құр шай мен нан. Киім алғаным жоқ. Киноға, вечерлерге бір мәрте болсын барғаным жоқ. Күні-түні айналдырғаным ала қағаздың беті... Халім осы. Сонда да қайғырмаймын. Бір тиыным қалғанша оқимын. Сонан соң тұрмыс қандай жүк салса да көтерем. Бірақ, көңілім оқуда болмақ»..., - деп хатқа түсірген. Ақынның өзі айтып отырғандай, шынында бұл кезең ол үшін оқу мен білімнің соңына шам алып түскен сәттері болған сияқты. Себебі, біз С.Торайғыровтың 1916 жылғы жазған өлеңдерін оның ешбір еңбектерімен, шығармаларынан не кейін табылып жатқан мұраларынан да кезіктіре алмадық. Тек :
Бүгіндегі жастарға оқу міндет,

Тек кана оқуменен өнер білмек.

Өнер-білім, адалдық, ар-намысты,

Жоятын надандық қой емсіз індет,
– деп басталатын «Оқу» деп аталатын ұзақ өлеңі болмаса.

Ақынның өмір жолын, шығармаларын алпысыншы жылдары біржақты зерттеген ғалым Ысқақ Дүйсенбаев та (біржакты зерттеген деу себебіміз Б. Кенжебаев өзінің «Сұлтанмахмұт Торайғыровты зерттеу, тану мәселесі» [36] атты еңбегінде : «Ы. Дүйсенбаев өз еңбектерінде Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармаларына тұтас жан-жақты, дәл, терең әдебиеттік талдау жасай алмады. Тек кейбір шығармалары жөнінде жалаң тұжырым айтты. Онысы көп ретте әділ, ғылыми болмады», – деп сынады. Расында, ақынның шығармаларыман танысу, салыстыру, зерттеу барысында біздер де Ы. Дүйсенбаевтың зерттеулеріндегі кейбір кемшіліктерге көз жеткізгендей болдық. Мысалы, ғалым С. Торайғыров туралы бас-аяғы алты-жеті мақала жариялаған. Бір қызығы осының барлығы да бір-ақ жұмыс, яғни, қазақ әдебиеті тарихының екінші кітабына арнайы жазылған «С. Торайғыров» деген бөлім. Ал, автор болса мұны бөліп-бөліп бірде «алғы сөз», бірде «соңғы сөз», бірде «кіріспе», бірде мақала етіп, диссертациясына інгізіп, тіпті жеке кітап етіп те шығарған. Бұл кезең туралы ойын : «Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1916 жыл бойында жазған өлеңдері бізге келіп жетпеген. Қазақ халқының тарихындағы зор оқиғаның бірі қазақ еңбекшілерінің 1916 жылғы әйгілі көтерілісіне байланысты Сұлтанмахмұт тәрізді жалынды ақынның үндемей, қалыс қалуы мүмкін емес. Дегенмен, ақынның сол жылғы өмір-тіршілігіне бақсақ, ол өзінің негізгі мақсаты - білім алуды жүзеге асыру үшін қаражат жинаудың соңына түсіп, уақытының көбін бала оқытумен өткізгенін көреміз. Демек, ақын Тарбағатайдан Семейге, одан Томскіге жол сапарда, оқу іздеу қамында көп жүріп, өнерпаздық жұмыспен шұғылдануға жағдайы бола бермеген сияқты», – деп түйіндейді [37].

С. Торайғыров 1917 жылдың қысында Ресейде болып өткен буржуазиялык-демократиялық төңкерістен соң уақытша үкімет тұсында Томбыда оқып жүрген жерінен ел ішіне, Семей қаласына келеді. Онда Сұлтанмахмұт қазақтың сондағы алашордашыл бағыттағы оқырмандарының арасына кіріп, олардың қазақ комитеті деп аталатын ұйымына кіші хатшы болып қызметке алынады. Күні кешеге дейін «ұлтшыл» деген «күнәдан» арыла алмай келген «Сарыарқа» газетіне өлең, мақала жазып тұрады.

Осыған бола көптеген зерттеушілер оны ұзақ жылдар бойы қазақ халкына, болышевиктерге, кеңес үкіметіне қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізген, алашорданың аса белсенді басшыларының бірі болды деп нақақтан айыптап келді.

Бұл жөнінде Б.Кенжебаев : «Бұл бекер. Өйткені, бірінші қазақ комитетінің хатшысы болып жүргенде Сұлтанмахмұт қатты ауырып та жүрді. Бір жылдай уақыт ішінде екі рет ұзақ демалыста болды. Бір рет Томскіде, екінші рет Абай ауылында емделіп жатты. Басқасы былай тұрсын комитет жұмысын да істей алмады. Екінші, архивтерде, сол кездегі баспасөздерде Сұлтанмахмұттың кеңес үкіметіне қарсы айтқан ешбір сөзі, жазуы, бірде-бір шығармасы жоқ», – деп жазды [38].

Ақын үшін 1917 жыл онша жемісті бола қоймаған сияқты. Олай деуіміздің себебі С. Торайғыров осы аралықта небәрі 6-7 ғана өлең жазған. Ол өлеңдері : «Шал алған қызға», «О, дүние», «Жас жүрек», «Сарыарқаның жаңбыры», «Алаш ұраны» т.б.

С. Торайғыровтың өнерпаздығын зерттеуші көптеген ғалымдар, мысалы, Ы. Дүйсенбаев Сұлтанмахмұттың «Сарыарқаның жаңбыры» атты өлеңі туралы : «Бұл жерде ақын бостандықтың кімге келгенін, кім үшін қажет екендігін ашып айтпайды. Тек, ол жерді гүлдендіретін жаңбырға теңеп, соның күші арқылы ел көгереді деген сенім білдіреді. Бұл өлеңнен үлкен қорытынды жасап, революциялардың бірі болмаса бірін қабылдап, сөз етіп отыр деу өте қиын», – деп жазса, ал «Жас жүрек»-деген өлеңіне : «Кейбір зертеушілер ақын осы өлеңінде өз қатесін мойындады, алашорда тобына қосылғанына өкінді дегендей емеуірін білдіреді. Бірақ, осы шығарманы толық күйінде алып көрсек, толып жатқан қайшылықтар кездеседі.

Ең алдымен ақынның өлең сонында мойындап отырған адасуы қай адасу? Одан алашордаға қосылып, жаза басып жаңылғанына өкінеді деген ұғым туа ма, олай деуге қандай дәлеліміз бар?», – деп сұрақ қояды [39].

Ы. Дүйсенбаевтың С. Торайғыровтың шығармалары туралы мұндай кереғар пікірімен Б. Кенжебаев мүлде келіспейтіндігін білдіріп, өз әріптесінің атына мынадай сын айтады :

«Ы. Дүйсенбаев Сұлтанмахмұттың «Сарыарқаның жаңбыры» (1917) атты өлеңін тексеру барысында көптеген түсінбеушілікке барған. Осыдан барып тағы да не үшін, кім үшін деген күдікті сұрақтар, тағы да көрмеді, білмеді, ашып айтпады деген әдеттегі сөздер, тағы да сенеді, сенбейді деген екіұшті қорытындылар» туындаған.

Немесе, Ы. Дүйсенбаев Сұлтанмахмұттың «Жас жүрек» (1917) атты өлеңін өз сөзімен айтқанда : «Айрықша мән беріп, жекеше талдау жасайды. Сонда тек бір абзац қана жазады, бір шумақ сөз бір даулы пікір ғана айтады...

Жоқ, бұл ерекше мән беріп, жекеше талдау емес, тіпті әдеби талдау емес. Қатал болса да айтпасқа амалымыз жоқ : бұл тырнақ астынан кір іздеу, өлеңге, ақынға қалайда бір мін тағу үшін шығарманың өңін айналдыру, теріске жору» [40].

Біз бұл жерде Торайғыров тану ғылымының атасына айналған Бейсекең- Бейсенбай Кенжебаевтың өз әріптесінің С. Торайғыров мұрасын зерттеуге жеңіл-желпі қарап, терең ғылыми, іздестіру жүргізбеді деген пікірлеріне қосыла отырып, Ы. Дүйсенбаевтың «Сұлтанмахмұт Торайғыров» атты еңбегінде жазған : «Біздіңше, «Жас жүрек» өлеңі Сұлтанмахмұттың атышулы «Алаш ұраны» атты таза ұлтшылдық сарынмен жазылған жырына көшетін баспалдақ тәрізді. Қайталап айтсақ, оның (өлеңнің) солай екендігі кейінгі басылу кезінде түсіп қалған шумақтардан да айқын көрініп тұр» немесе «ал, енді «Алаш ұраны» атты шығармасының өзі турасында не айтуға болар еді? Сұлтанмахмұт зор талант иесі болғандықтан адасқан күннің өзінде де теріс бағыттағы өлеңін де зор шабытпен жазып, шын мәніңдегі гимн дәрежесіне көтерген. Бірақ, бұл шығарманың мазмұны кертартпа, идеясы зиянды екенін ашып, айтқанымыз қажет. ¥лтшылдық сөзімен уланған ақын алаш туралы, Алаш туы астында ғана Сарыарқа (бұл жерде бүкіл қазақ даласының синонимі) көгереді дейді де : «Бір кезде елімізді құрт ауруындай жайлаған, құртуға ойлаған, қанымызға тоймаған, жерімізді шимайлаған» залымдардың қарасы өшті дей келе, әрбір шумақтарының соңынан «Жасасын, алаш, жасасын!» деп қайталап отырады. Бүкіл өлеңнің өн бойынан бір ғана сарын еседі, ол ұлтшылдық сарын, халық тілегіне жат, зиянды сарын. Осы өлеңді оқығанда оны Сұлтанмахмұт қалай жазды екен деп таңданасыз, ақынның мықтап адасқанының бұлжытпас куәсінің бірі осы өлең екеніне ешбір күмән жоқ. Бұл жерде Сұлтанмахмұтты арашалаудың қажеті бола қоймас. Керісінше, демократ ақынның сара жолдан тайып, жаза басқанын, осы шақта оның ұлтшылдар сойылын соққанын ашып айту жөн», – деген бет қаратпас қорытындыларынан-ақ көп нәрсенің сырын ұққандай боламыз.

Ы. Дүйсенбаевтың бұл пікірі Сұлтанмахмұтты желкелеп, жерлеуді мақсат еткенімен бұл күнде керісінше оның бұрынғыдан да еңсесін көтеріп, ұлылығын таныта түсуіне қызмет ете бастады десек оғаш айтқанымыз болмас.

Біздер көбіне өткен тарихты зерттеуші ғалымдардың көпшілігі туралы заман солай болды, айтуға мүмкіншіліктері болмады, немесе қуғын-сүргінге ұшырады деп жатамыз. Ал, сонда Б. Кенжебаев сияқты қиыншылықтың ащы дәмін татса да, арын сатпай, шындық үшін арпалысып өткен, халқының адал перзенттерінің іс-қимылдарын немен түсіндіреміз.

Азамат соғысының алғашқы күндерінен бастап Сұлтанмахмұт денсаулығының нашарлауына байланысты, яғни 1918 жылдың маусымынан бастап еліне - Баянауыл жаққа кетеді. Сонда жүріп мұғалімдік қызметпен айналысып, таза жазу ісіне ден қояды. Осы кезде ол «Социализм» деген мақаласын, «Осы да әділдік пе?», «Неге жасаймын?», «Адасқан өмір», «Кедей», «Өң бе, түс пе?», «Дауылдағы әбігер», «Ғайса кім?», «Соғыстың кесірі», «Мұңдылардың жалыққаны», «Ақ сәуле», «Таныстыру» сияқты бір топ маңызды шығармалар жазады.

Бірақ, ұзақ жылдар бойы осы шығармалардың төңірегінде айтыс, тартыс, ақынды айыптау жұмыстары қатар жүргізіліп, Сұлтанмахмұт шығармаларының бар қасиетін көрсетуге қолбайлау болғандығын бүгін ашық айтқанымыз жөн. Мысалы, С. Торайғыровтың «Ғайса кім?» деген өлеңінің төңірегінде көп сөз болған. Осы жөнінде кезінде Н.Жандилдин өзінің «Сұлтанмахмұт туралы сапасыз кітап» атты мақаласында : «Б. Кенжебаев Сұлтанмахмұттың «Ғайса кім?», «Өң бе, түс пе?», «Дауылдағы әбігер» деген өлеңдерін, әсіресе «Ғайса кім?» Колчак тұсында жазылды, осыдан пікірі, геройы бүркеліп айтылды дейді, онысы дұрыс емес. Пікірін, геройын ашып айта алмаса, ол қандай жазушы?», – деп жазды. Ал, «Қуырдақтың көкөсін түйе сойғанда көрерсің» демекші, Ы. Дүйсенбаев бұл өлең төңірегінде нағыз қандыбазар туғызып : «Екінші бір топ өлеңдер («Өң бе, түс пе?, «Дауылдағы әбігер», «Ғайса кім?», «Ағайынның азғындығы», «Дін») Сұлтанмахмұттың демократтығын күшейте түсуге, оның көзқарасын бізге бір табан болсын жақын етуге әдей ойлап шығарылған ба деп қаласыз» немесе «Ақынның бойында жоқ кейбір қасиеттерді уағыздау үшін «Ғайса кім?» деп аталатын дүдамал өлең төңірегінде құрғақ сәуегейлікке салынып, босқа даурығудың қажеті қанша?», – деп даурықты.

Кейін бұл туралы Б. Кенжебаев өзінің «Сұлтанмахмұт Торайғыровты зерттеу, тану мәселесі» деген еңбегінде : «Сонымен тағы да айтамыз : Сұлтанмахмұттың «Ғайса кім?» атты өлеңі туралы ой-пікірді Ы. Дүйсенбаев С. Мұқанов пен Н. Жандилдин жолдастардан алып, иемденді. Әділдік үшін айта кетейік, Дүйсенбаевтың оған өз тұсынан қосқаны ол «Ғайса кім?», «Өң бе, түс пе?», «Дауылдағы әбігер» деген өлеңдерді Кенжебаев ойлап шығарды дегенге дейін барды», – деп көрсетіп, бұл өлеңдердің авторы тек С.Торайғыров қана екендігін ғылыми тұрғыда нақты мысалдар келтіру арқылы, тамаша дәлелдеп шықты.

Қалай болғанда да біздің ойымызша, Сұлтанмахмұттың бұл шығармаларынан кезінде оқырмандарына тигізер әсері өте мол болған. Сонымен қатар қазіргідей тарихымыз бен әдебиетімізге және мәдениетімізге жаңа көзқарас қалыптасып, тың түрен салынып жатқан кезде өз заманында ұлтшыл, байшыл атанып, кеңес үкіметінің саясатынан аластатылған асылдармыз «Социализм» деп аталатын жаңа өмірдің халқымыздың болашағына балта болып шабылатынын алдын-ала сезген-ау деген дүдәмал ойға берілесің.

С. Торайғыровтың мақалалары мен очерктерінің саны едәуір. Әсіресе, 1913-1914 жылдары «Айқап» журналында қызмет істеп жүрген кезінде өндірте жазған. «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан», «Өлең және айтушылар», «Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?» мақалалары мен «Ауырмай есімнен жаңылғаным» очеркі және 1918 жылдың наурыз айында «Абай» журналының 3 санында басылған «Социализм» мақаласы.

Осылардың барлығынан да Ы. Дүйсенбаев асып түсті. Ол бертінде, 1967 жылы жазған «Сұлтанмахмұт Торайғыров» деген монографиясында «Социализм» мақаласы туралы былай деп даурықты : «Өзінің зор маңызынан гөрі қайсы бір зерттеушілердің даурықпа сөздері арқылы көпшілікке мәлім болған Сұлтанмахмұттың тағы бір еңбегі «Социализм» деп аталатын мақаласы. Бұл мақала төңірегінде шу көтеру былай тұрсын, оны жазушының таңдамалы шығармаларына енгізуге де болмайды. Олай деуге екі себеп бар : біріншісі, мақаланың социализмді сөз ететін екінші бөлігі жоғалып кеткен, екіншісі сақталып, басылып жүрген тарауында қате пікірлер көп. Бұл жерде ол қателерді теріп жатудың қажет бола қоймас. Өйткені, бұл макалада «Социализм» аты болмаса, ол жөнінде бір ауыз сөз жоқ. Жазушы адамзат қоғамының басынан кешірген тарихын айта келіп, ендігі ұрпақтың, оның ішінде қазақ тәрізді артта қалып койған елдердің, адам баласының миллиондаған жылдар бойындағы тәжірибесін пайдалана отырып, тез арада мәдениетке ие болатындығына сенім білдіреді. Демек, автордың бұл мақаласы, ең жақсы дегенде, ағартушылық идеясы көлемінде ғана жазылған. Ал, С.Торайғыровтан сол кездің өзінде социализмді терең ұғынып, трактат жазуды талап ету қандай орынсыз болса, ақынның жазбағаның жазды деп босқа даурығудың қажеті жоқ. Өйткені, Сұлтанмахмұт тәрізді үнемі ізденуде болған жас қайраткердің Ұлы Қазан революциясын, оның әкелген жаңалықтарын бірден және дұрыс түсіне қоюы оңай емес еді. Ендеше, «Социализм»деп аталатын мақалаға баға бергенде де асыра сілтемей, шындық шеңберінен шықпауымыз керек [41].

Осыдан тура бір жыл өткен соң белгілі Сұлтанмахмұттанушы Б. Кенжебаевтың баспадан «Сұлтанмахмұтты зерттеу, тану мәселесі» атты еңбегі шықты. Онда автор ұлтшылдар ықпалында, әсерінде болды деген кездің өзінде Сұлтанмахмұт демократтық-революциялық бағыттағы саяси-әлеуметтік мәселелер жөнінде, тіпті социалистік идеяға жуық тамаша ойлар айтты дей келіп, тағы да даулы мақала «Социализм» туралы сөз қылады : «Мысалы, Сұлтанмахмұттың «Социализм» деген мақаласын алайық. Ол мақаласында ақын социализм туралы түсінік бермейді (мақаланың социализм туралы жағы жарияланбай қалған) оқу, мәдениет, ғылым, техника жайлы, қазақ халқының ілгері дамуы, мәдениетті ел болуы туралы сөз етеді.

Сұлтанмахмұт дүниедегі ғылым-білімді екі жікке айырып ұғады : бірі дене азығы, екіншісі - ар азығы, дене азығы - әділдік деп біледі. Қазір Еуропада дене азығы әбден жетілді, ар азығы әлі жетіле алмай отыр. Сол ар азығы жетілмегендіктен дене азығы, адамды бақытты етеді деген құралдар адамды бақытсыз етуге жұмсалып жатыр. Осыдан Жан-Жак Руссо, Лев Толстой секілді данышпандар «Мәдениетті жер жұтса, е демеймін», – деп отыр.

Ал, ар азығы ер жеткенде дене азығы адамды бақытты етуге жұмсалады, адам жеңіл күн көретін болады. Адамның ақыл-оймен, күш-қуаты-мен жасалған құралдар - дене азығы адам қоғамын гүлдендіруге, адамды бақытты етуге жұмсалады», - дейді ақын.

Яғни, Сұлтанмахмұт ғылыми-техниканы екі түрлі жолмен пайдалануға болатынын, капиталистік жолмен, социалистік жолмен пайдалануға болатынын аңғарды. Алдыңғы жолды даттады, кейінгі жолды дәріптеді, арман етті.

Сонан соң, Сұлтанмахмұт мақаласында Еуропаның қазір біз ұстанып жүрген оқу өнеріне, ғылым-техникасына қазақ халқы жете ала ма? Жете алса, қанша уақытта жетеді? - деп сұрақ қояды. Оған өзі : қазақ халқы Еуропаның оқу өнеріне, ғылым-техникасына жетеді, жеткенде көп емес, аз жылда, берісі 15-20, арысы 30-40 жылда жетеді деп жауап береді.

Себебі, қазір революция болды. Қазақ жастарының жаппай оқуына жол ашылды. Олар енді жабыла жұмылып оқиды, үйренеді. Еуропаның қазіргі оқу-өнерді, ғылым-техниканы жасауда көрген қиыншылығын, іздену, адасуын көрмейді. Оның піскен астай даяр тұрған оқу-білімін, ғылым-техникасын тез үйреніп алады, – дейді.

Осылай Сұлтанмахмұт «Социализм» деген мақаласында өзіне ұлтшылдықты, алашорданы емес, революцияны, әділеттік қоғамды медеу етті, қазақ халқын революцияға, әділеттік қоғамға, Еуропаның оқу-өнерін, ғылым-техникасын тез үйренуге шақырады».

Енді, осы «Социализм» мақаласы туралы біздің де айтарымыз бар. Біріншіден, мақала түсініп оқыған адамға көп нәрсені аңғартқандай. Мұнда отарлау саясатын да, қазақ халқының білім, ғылымға деген қызықпаушылығы да, социализм мәселесі де, қазақтардың ар азығының тапшылығы туралы да мәселелер айтылған.

Мұнан 58 жыл бұрын 1860 жылдағы жапондар жайының осы күнгі біздің қазақтың жайынан неменесі артық еді? Қайта ол кездегі жапондардың есуасы болса да атадан баласына мирас болып көшіп отыратын даймнос (губернатор) шогундеріндей (наместник) кесел біздің қазақта аз. Жапондар осындай халінен 35-40 жылда ержетіп Еуропа халіне кірді. 1895 жылында Қытайды шалқасынан түсірді. 1904 жылда «бөрікпен ұрып жығамын» деген Руссияны шалқасынан түсірді. Әрине, жапондар осы халіне Еуропаның пісулі астай даяр өнерін алумен жылдам жетті. Біздің де солай жылдам жетуіміз үшін тегіс жұмыла үйренуге кірісуіміз керек. Солай болған соң мектеп, медресе, газет, журнал, кітаптарының көбейіп, Еуропадағы адам баласының ауыр күн көрісінен құтылып, бақытты болуына себеп болатын ғылымдарды үйрете беруі керек. Осыдан зерттеуші қате пікірді қай жерінен тапты екен? Екінші мысал мынадай : Сұлтанмахмұттың өз сөзімен айтқанда : «Мысалды алыстан іздемей-ақ, кешегі Николай тұсындағы чиновниктердің өзімізге не қылғанын еске түсірсеңдер жетеді. Арқаларымызда қамшыларының табы әлі де тұрған шығар. Қазақты көргенде жыланды көргендей құшырланып ұратын, яки ұрғысы келетін саятқылы приставтар, маңдайындағысы жалмауыздың жалғыз көзіндей жарқырап, «тақсыр» деп құлдық ұрып тұрғанда да қан ішер түсін бұзып, бір минут қазақ бетіне қарамайтын төрелер, қазақтың мың игі жақсысының мойнына бұршағын салып айтқан мың ауыз сөзінен жалғыз араққор тілмаштың айтқанын шын көріп, соған қарап үкім қылатын әкімдердің елесі әлі көз алдымыздан неге кете қойсын. Осының бәрін қазақ «соған лайық жазығым бар деп» көнген жоқ, «көнбесек бізді қырып тастайтын қолдарында қару, өнері бар» деп көнді. Міне, көршіміз Русь жұртында бізден гөрі өнердің ер жеткендігінен тапқан пайдамыз. Русьтың не қыл дегеніне көніп тұру болатын». Осыдан зерттеуші қате пікірді қай жерінен тапты екен?

Келесі мысал : «Міне ғажап! Өмірін дамылсыз жұмыста өткізген 99 яки 999 кісі неге өлгенше тамаққа жари алмай кетеді де, дәнеңе істемей жүрген біреуіне мыңдап, миллиондап пайда келеді. Бұл туралы төменде социализм мәселесіне кірген уақытта жазармын немесе соңғы мысал : «Ар азығынсыз құр өнердің өсуімен басқалардың бақытты бола алмағаны секілді, келешекте қазақ та бақытты бола алмайды. Ілгері кеткен жұрттардың тарихының қатесін енді ілгерілейін деп тұрған жұрттар істесе, көре-біле отқа түскендік болады. Тарих ғылымының пайдасы да алдыңғының қатесін кейінгінің істемеуінде» [42].

Осылардан зерттеуші қате пікірлерді қай жерлерінен тапты екен. Жалпы біздің «Социализм» мақаласына көз қарасымыз осындай. Бұл мақаланың маңызы қазақ халқы үшін әлі күнге дейін жоғалмаған деген пікірді де осыған байланысты айта кеткіміз келеді.

С. Торайғыровтың келесі мақаласы 1913 жылы «Айқап» журналының 12 санында жарияланған «Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?» деп аталатын шығармасы. Мұнда автор өзінің бала оқытудан жинаған мол тәжірибесіне сүйене отырып, сол кездегі мұғалімдердің алдынан кездесетін көптеген кедергілерге тоқталады. Мысалы, екі-үш ауылдың балаларын бір жерге жинап оқытудың қиыншылығы. Екіншіден, 20-30 баланы топ-топқа бөліп оқытудың ауыртпалығы. Үшіншіден, ата-аналардың балаларды жастарына, алғырлығына қарай бөлуге қарсылық көрсетіп, орынды-орынсыз талаптар коюы.

Міне, осының барлығы да балаларға сапалы білім беруге кедергі болған. Автор мақаласында осы проблемаларды халыққа, оқырмандарға нақты мысалдар арқылы түсінікті түрде жеткізе отырып, оларға «осы жүкті жеңілдету» жағын қарастыру керектігін естеріне салады.

С. Торайғыровтың келесі бір мақалалар тобы өнер, өлең, әдебиет мәселесіне арналады. Соладың ішіндегі мәнді де көлемдісі «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан» деп аталатын мақаласы. Бұл мақала да сол 1913 жылы «Айқап» журналының бірнеше санында жарияланған. Жанры жағынан осы мақаланы әдеби сын мақала қатарына жатқызуға болар еді. Ал, мазмұнына келетін болсақ онда автор алдымен ескі әдебиет нұсқалары хақында сөз етеді.

Онда : «Белгілі мұнан бес-он жыл бұрын хат біледі-міс деген қазақтардың қолдан-қолға түсірмей, кұлқынын құртып, құмартып оқитын кітаптары : «Зарқұм», «Сал-сал», «Алпамыс» тағы солар секілді «қырды-жойды», «қиратты», «жеті бас», «айдаһар», «пері», «жалмауыз кемпір», «дәу» дегендей ұшы-қиыры жоқ түпсіз өтірік, қисынсыз хиқаяттар еді. Міне, бұған қазақ отағасылары көздерін жұмып, нанып, мейірлері қанып, кеңкілдей түсіп, бас шұлғысып, мүлгісіп отырғаны еді» – дей келе жаңа әдебиеттің көріне бастауына байланысты сол қазақтар бұрынғы «Зарқұмдарын» құмға көміп, «Сал-салдарын» суға лақтырып, пері қыздарын аспанға ұшырып, ақырындап ескі достарына хош айтыса бастады. Сонан бері қарай беттері бермен етпеттеуде», – деп қуаныш білдіреді [43].

Сөйте тұра жазушы жаңа дегеннің өзінің көбінесе көңілге қона бермейтін құранды дүниелер екеніне де былай деп баға беруден жасқанбады : «Бет бері қарап, қол оң жайылғаннан бері қарай жыл сайын бестеп, ондап «жас иіс» жаңа талап рисалар (кітапша) да туып тұрды. Бірақ, бұларды туды деп құр туғанына ғана сүйінбесе (екеу-үшеуін былай қойғанда) «осы қарағым ер жетіп, ернім аққа тиер-ау» деп үмітке кіріп түшіркенерлік біреуі жоқ, «қой бұты, қозы саны» дегендей құраған, сұраған бірдеңелер».

Бұдан әрі мақала авторы осы жаңа дүниелердің көпшілігінің тіл жағынан мүкістеніп, кейде мүдіріп, кейде шолжаңдап, жығылып-сүрініп жүргенін әңгімеге арқау етіп, жеке-жеке мысалдар келтіреді :

Қайғырып хал мұстапқал заманынды.

Намуне әр нәрседен көшіргіш ал,

Яза бер, ойың алган кәләміңді.

Сұлтанмахмұт осыларды айта отырып, «Мұның аты, тіліміздің орнын сипап қалуға бейімделіп бара жату болады», – деп дабыл қаға біледі. Бірақ, бұл жазғандары кейін оның өзіне таяқ болып тиді. Ескіні аңсаған, жаңаны мойындамаған, ұлтшылдықты армандайтын жазушы ретінде талай сыншының оңай олжасына айналды.

Жазушының өнер мен өлеңге бағытталып жазылған тағы бір шағын мақаласы «Өлең һәм айтушылар» деп аталады. Мұнда автор «заманның айдауымен күн асқан сайын қазақшылықтың шылығы жылжып, кетіп бара жатқанын» айтып қана қоймай «Көрдің бе, ең арты домбыра-сауық, тәтті-тәтті әндерімізге дейін азайып қара күңгірт капаға булыққан заманға қарай дедектеп барамыз», - деп халықты «бір халықтың әні кетсе, әдебиет жесір қалады, сәні кетсе, жаны кетеді.

Қазақты жансыз ағаш қылып, отқа жаққыларың келмесе, әнді сақтаудың қамын қылыңдар», - деп көпшілікті ойлануға, әдебиеті мен өнер, мәдениетін жоғалтпауға шақырады.

Сөйтіп, С.Торайғыровтың 1913 жылы «Айқап» журналының бірнеше санында жарияланған мақалаларына қысқаша болса да тоқтап өттік. Ендігі қалғаны жазушының жұртқа біршама таныс «Ауырмай есімнен жаңылғаным» атты шағын очеркі. Бұл шығармасында автор өзінің бір әділетсіздік іске еріксіз куә болғандығын күйінішпен әңгіме етеді. Көңілде көмескілеу тартқан жері болса еске түсірейік...

Ғалия күйеуінен жастай қалып, алты жыл бойы ешбір көлденең сөзге ермей балаларын тәрбиелеумен күнін өткізеді. Содан алданышы алты жасар ұлы қызылшадан өледі де туыстары «енді бізге қарайлайтын нәрсесі қалмады, бір күні орнын сипап қалармыз, қызға алданып отырмас» дейді де оны қайын атасының інісі саңырау Жақыпқа атастырады. Міне, жазушы осы кейіпкерінің тағдыры арқылы әйел тендігі мәселесін шығармасына арқау қылып, басқаларға сабақ болсын, мұндай өрескелдік енді қайталанбасын деген игі ниетпен жазғандығы байқалады.

С. Торайғыровтың бай мұраларының бірі - оның хаттары. Хаттарының саны аз [6] әрі қысқа болуына қарамастан мазмұны бай, халық қамын ойлаған дүниелер. Бұған оның «Айқап» басқармасына хат», «Елден.Усть-Каменогорск уезден» хаттарын жатқызуға болады. Алғашқысында казақты білімге, оны таратушы мұғалім, оқытушыларға құрмет көрсетпейтінін, мұның өзі бұл халықтың надандығын байқататынын жазса, екінші хатында әйел теңдігі мәселесінің қазақтардың арасында да оң көрініс таба бастағандығын нақты мысалдар арқылы үлгі ретінде жариялаған.

Ақын, жазушы, публицист С. Торайғыров жөнінде зерттеушілер пікірі мен архив материалдарына қосымша ол туралы жазылған естеліктерден де көп мәлімет, дерек алуға болатындығына көз жеткізген сияқтымыз.

Мысалы, С. Торайғыров туралы Әлкей Марғұланның естелігінде мынадай сөздер бар : «Сұлтанмахмұт ауылында жүргенде дәйім адамның мінезін, психологиясын сынап, көңіліне жақпаған адамдар туралы отырған жерінде бір-екі ауыз өлең жазып қалдырып отыратын. Сұлтанмахмұттың бұл тәрізді жазған өлеңдерінің көбі оның шығармаларына кірмеген сияқты» немесе «Сұлтанмахмұттың дүниеде жек көргені бай мен залым болыстар еді. Бір жылы жаз күні, мен әлі күні ұмытқаным жоқ, менің ауыл мектебінде оқып жүрген бала кезім еді. Махмұтты көруге бір көршілес ауылға бардым. Онда Махмұттың менімен ісі жоқ, тек жиналған халықтың алдында империалистік соғыс жайында оларға әңгіме айтып отырғанын көрдім. Бір уақытта Махмұт пен біз қарайтын елдің болысы өзінің шабарманынан хат жіберіп, «біздің үйге келіп, қала жайынан әңгіме айтсын», - деп Махмұтты шақырыпты. Махмұт хатты оқып болған соң болыстың шабарманына ашуланып қарады да : «Мен Поштай ауылына барып сауын айтатын шапқыншы емеспін, әңгіме іздеген кісі өзі келер! - деді», - деген сөздерінен көп нәрсені ұғып, түсінуімізге болатын сияқты.

Сондай-ақ, Шәйбай Айманов Сұлтанмахмұт туралы өз естелігінде : «Сөйтіп, аса қадірлі замандасым, әрі туысым Сұлтанмахмұт 1920 жылы 21 май күні түстен кейін дүние салды да, ойлаған мақсатына жете алмай, бастаған шығармаларын аяқтай алмай арамыздан кетті. Ол өзінің «Кім жазықты?» романың да қайта жазбақшы еді, мұнысы да орындалмады.

Мен осының бәріне кейін күйініп те жүрдім. Сұлтанмахмұттың : «Кала ақыны мен дала ақынын» бітіре алмай барамын. Әр ақынды өз қалпында, өз ниетінде, өз сөзімен сөйлетпек едім. Бірақ, менің қала ақыны деп отырғаным да совет ақыны емес, капиталистік қаланың акыны еді. Поэманың соңында екеуін де техникаға жүгіндірмекші едім, жиған-тергенімді тапсырғанда, осы жайды қадағалай айтарсың», - деген өлер алдындағы сөзі әлі есімде», - деп, кейбір істің оң жақтарынан хабар береді.