Ii оралмандармен єлеуметтік ж±мыс ж‰ргізу технологиялары мен оііын ќоѓамдыќ мањызы

Он алты жыл уақыттың өзі көші-қон барысындағы жетістіктерімен бастан кешірген қиындықтарға және жіберген олқылықтарға толы кезең болып отыр. Еліміз енді еңсесін түзеп, көші-қон тәжірибесі жинақталмаған. Сонымен қатар ескі жүйенің сан жылдар қалыптасқан бұғауынан шығу, экономикадағы өтпелі кезеңнің құлдырау мен дағдарыстан шығып, келесі бір даму сатыға көтерілуде. Шеттегі қазақ диаспораларының мәдени және әлеуметтік даму деңгейі біршама басқашалау. Қоныстандырудың мәдени-әлеуметтік тәсілін еске ала отырып, мемлекеттік стратегиялық жоспарды мақсат етеп еліміздегі маңызды елді-мекендерге қоныстандыруды қазіргі күні талап етіп отырған мәселенің бірі. Осы проблеманы шешу тек мемлекеттің қатысуымен ғана шешіледі.

Оңтүстік, Шығыс және Солтүстік халықтың ең тығыз қоныстанған аймақтары есептелсе. Керсінше елдің Орталық және Батыс аймақтары қазақтар кем қоныстанған территория болып табылады. Атырау, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары мен Астана, Алматы қалаларынан басқа облыстарда өсумен болды. 1989-2005 жылдары қазақтар саны 2 млн. 228,3 мыңға 34,2% өсті. Қазақстан 1993 жылы дүние жүзінің 175 мемлекеті ішінде 54 орында ие болса, 1997 жылы 93 орынға төмендесе, 2004 жылы ол көрсеткіш 78 орынға сәл көтерілді [9].

Қазақстан облыстарындағы қазақтардың пайызыдық көрсеткіштері

М.Тәтімовтің: «миргациялық процестерді тиімді түрде реттеуді, ел ішінде басқаруды, дұрыс қоныстандыруды талап етеді. Онсыз Қазақстанның толық дәрежедегі мемлекет болып қалыптасуына кесерін тигізері анық. Сондықтан да бұл бағытта бізге тек миграциялық заң ғана керек»-деген сөздері жоғарғыда айтылғандарға да байланысты өте өзекті. Еліміздегі демографиялық депопулизациядан құтқарудың амалын тек сыртқы қазақ миграциясы арқылы толтырып жатыр.

Шығыста - немқұрайлы (24.6%) және нашар (17.2%);

Қазіргі таңда әлемде тұратын қазақтарды 7-8%-ы ғана көшіп келді. Көштің басы болған соң оларды қалай орналастырды жостарлы түрде қоныстандыру маңызды. Шетелден келіп жатқан оралмандарды нақты қандай территорияға қоныстандыру деген мемлекеттік концепция жоқтың қасы. Тек мемлекеттің қауіпсіздігі үшін Солтүстікке қоныстандыру бағыты ғана болған. Қазақтану саясатын жасау біздің мемлекетіміздің негізгі мақсат болып табылады. Сондықтан да менің ұсынарым оралмандарды қоныстандырудың негізгі бағыттары;

1. Солтүстік Қазақстан территориясына орналастыру керек.

Бұл дегеніңіз ұлттық қауіпсіздігіміздің, ұлттық саясатымызды нығайтуға бір-бірден амал болып табылады. Қазақ ұлтының Солтүстікте азшылығы әрине мемлекеттік саясатты жүргізуге кейбір кедергілері бар. Еліміздегі диаспоралар (орыс) топтасып орналасуы қазақ қоғамына бейімделуді тежеп отыр. Міне, осындай мәселені оралмандарды Солтүстік өңірге қоныстандыру арқылы ұлттық саясатты жүзеге асырамыз. Мәселен, қоныстандыруды мақсат ете отырып белгіленген елді-мекенге 100-200-дей отбасынны біржолата орналастыру. Қоныстандырған кезден бастап олардың әлеуметтік мәселесін шешіп беру керек. Мәселен, қазақ тілінде оқитын мектептер ашу, балабақша, мемлекеттік мекемелерде іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуге жағдай тудыру. Ағайындарды тарихи отанына көшіріп алып келіп, орастандыру процесіне ұшыратпауымыз маңызды.

2.Қазақ диспорасы Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарына байланысты қоныстардыру.

Мәселен, географиялық және климаттық жағдайы, мәдени салт-дәстүрдің байланыстығы бар екенін ескере отырып орналастыру керек. Мысалы; Қытай қазақтары соның ішінде Алтай өңірінде болса, онда Қазақстандағы Алтай өңіріне қоныстандыру өте тиімді. Негізінде адамдарға табиғи құбылыстар қаты әсері бар екені шындық.

3.Қазақтардың жүзіне, рулық, туысқандық қатынасына сәйкес қоныстандыру. Жалпы қазақ ұлты туысқандық қарым-қатынасы өте жоғары деңгейге қойған. Бұл қарым-қатынасты пайдалана отырып, шетелден келген ағайындарды жүзіне, руына қарай орналастыруға болады. Негізінде қазақтардың территориялық мекендері жүзіне байланысты шоғырланған. Біз осы қатынасты саяси мәселеде емес әлеуметтік-мәдени мәселеде шешу үшін қолданғанымыз тиімді. Оралмандар өзара байланыс жасауы жергілікті қазақтармен мәдениеті, салт-дәстүрлері, сөйлеу диалектісі, менталитеті, жүріс-тұрысы, т.б. әдептері жақын немесе бір деуге болады. Әлеуметтік ортаға бейімдеудің бір методикасы ретінде қолдануға болады.

4 Қазақстан территориясындағы өнеркәсібі дамыған қала немесе қала-шықтарға қоныстандыру.

Өнеркәсібі дамыған қалаларда еңбек күші жылдан-жылға қажеттілігі артуда. Осы сұранысты қанағаттандару мақсатында оралмандармен шешуге болады. Біріншіден оралмандардың жұмыссыздық мәселесін шеше аламыз. Сонымен қатар мемлекет тарапына жасалып жатқан қазақ ұлтын урбанизациялау саясатын жүзеге асыруға мол мүмкіндік туады. Қазір Қазақстанда 57% тұрғындар қалада тұрады, ал 43% ауылдық жерде тұрады. Соның ішінде 80 пайызы қазақтар ауылдық тұрғындар болып табылады. Жалпы Еуропа халқының 7-10 % қана ауылдық тұрғындар екен. 1990-1999 жылдар аралығында оралмандардың 80% ауылдық жерге орналасқан. 2000-2007 жылдар арасында оралмандар қалалық жерлерге 70% көшіп келіп қоныстануда. Оралмандарды қазір таңда қалалық жерден үймен қамтамас ету мүмкін емес, сондықтан оларға жер тілімдерін беру керек. Мәселен 2001 жылы мемлекет тәжірибе ретінде Алматы қаласының шетінен оралмандарға жер тілімін беріп, соның нәтижесінде Байбесік атты ауыл пайда болды. Сол ауылда шамамен 200-дей отбасы тұрады. Сол сияқты тағы Алматы облысындағы Нұра ауылынан, Павлодардан, Астанадан (Қоянды) Ақтаудан жер тілімдерін оралмандарға беріп жатыр. Бірақ та жер тілімдерінің көлемі шектеулі болғандықтан оралмандарды қоныстандырудың өзекті проблемаға айланып отыр. «Жер туралы » Заңда оралмандардың құқықтарын анықтаған. Сонымен қоса, Қазақстан Республикасы Yкiметiнің 2002 жылғы 9 шілдедегi N748 қаулысы мен оралмандарға жеке тұрғын үй салу үшін жер телімдерiн беру ережесiде бекітілген. Бұл қауыл мен ереженің толық орындалып жатқаны жоқ.

5. Демографиялық азшылыққа ұшыраған территорияға қоныстандыру.

Елімізден көшіп кеткен немес, орыс т.б. ұлттар мекендеген табиғаты оңды елді-мекендерге орналастыру керек. Сол елді-мекенді абаттардыруға оралмандарды пайдалану абзал.

6. Қазақстандағы кен орындары бар жерлерге қоныстандыру. Ең басты мигранттарды еңбек күшін пайдалана аламыз. Мәселен, Монғолияның ішкері жағындағы қазақтардың көбі кен орындарында қызмет жасайды. Яғни біз дайын мамандары игере аламыз.

Тағы бір мәселе Қазақстан территориясындағы экологиялық апаттан тыс және болашағы жоқ ауылға оралмандарды қоныстандырмау маңызды. Алғашқы келген оралмандар Семей өңірігдегі экологиялық полигон зонасы болып табылатын Қайнар, Абыралы, Саржал, т.б. және Арал өңіріне қоныстандырды. Ешқандай дұрыс нәтиже бермеді. Көбі табиғаты қолайлы елді-мекендерге көшіп кетуге мәжбүр болды. Кейбіреулері сол жердегі экологиялық зардаптың кесерін тартып жатқанын айтуға болады. Сонымен қатар болашағы жоқ ауылдар болып табылатын елді-мекендерге мүлдем қоныстандырмау қажет.

1991 жылы қарашаның 18 күні «Басқа республикалардан және шет елдерден Қазақстанның ауылды жерлерінде жұмыс істеуге тілек білдіруші байырғы ұлт адамдарын Қазақ КСР-інде қоныстандыру тәртібі мен шарттары туралы» Қазақ КСР Министрлер кабинетінде 711 қаулысы қабылданды. Осы қаулыдан кейін 1991-1993 жылдары көшіп келген оралмандар болашығы жоқ елді- мекендер болып табылатын ауылдық жерлерге қоныстанды. Тіпті ауылдық елді-мекендер де емес мал бағатын қыстақтар да, бөлімшелер де, разезде т.б. мекендерге жайғастырды. Бұндай көші-қон қоныстандыру процесі де сәтсіз аяқталды. Негізгі себеп жекешелендірудің дұрыс болмағандығы совхоз, колхоздардың таратып жекешілікке айлау әлеуметтік күрделі жағдайға алып келді. Ауылдықтар жұмыссыз қалуы, күнкөрістің кенеттен төмендеу, маскүнемдіктің белең алуы, т.б. салдары да оларға әсер етті. Содан кейін оралмандар қалалық жерлерге көшуге мәжбүр болды.

Қоныстандыру туралы мемлекеттің нақты бағдарламасы болмады. Осының кесерінен көптеген оралмандар зиан шекті. Материалдық және моралдық жағдайдан қиындық көрді. Мемлекеттік көші-қон саясатын немқұрайлы жүргізілген салдарынан бүгінгі күні үлкен мәселеге айналып отыр. Қайталанған көші-қон үрдісі (немесе басқа облысқа, ауданға көшу) оралмандар арасында жиі кездесетін жағдай. Зерттеулерге сүйенсек, оралмандардың 24%-і тұрған жерлерін ең азы 3 рет көбі 10 рет өзгерткен. Қайталанған көші-қон үрдісі әсіресе ауылдық жерде қоныстанған оралмандар арасында жиі кездеседі. Солтүстік аудандардан оңтүстік аудандарға ауысып көшу 90-жылдары кең етек алған, бұл квотаның географиялық тұрғыдан өзгеруіне байланысты, ауылдық жерлерден қалаға көшуі әлі де жиі кездеседі.

Мұндай миграцияның жоғары деңгейіне ауылдық жерлерде жұмыс орнының болмауы (колхоз, совхоздардың күйреуі); мектептер мен ауруханалардың азшылығы, кейбір аудандарда бала оқыту мүмкіншілігінің болмауы; жақын қалаға бару үшін көлік ақысының жоғары болуы және ауылдық инфрақұрылымның нашар дамығандығы сияқты факторлар жатады. Орталық және Солтүстік аймақтардағы оралмандар ауылдық жерлерден қалаға жиі көшеді. Маңғыстау мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында респонденттердің ең аз бөлігі өздерінің бастапқы тұрған жерлерін өзгерткен. Себептеріне назар аударсақ. Қоныстандыру саясатын нақты зертттеп, оған дұрыс баға бермегені. Сонымен қатар қоғамдық пікірді ескермей, бюрократиялық тәртіппен жүзеге асыру, ақпараттардың жетпеу, сөйтіп көші-қон саясатының кемшіліктер бар екенін уақыт көрсетті.

Интеграция үрдісінде мемлекеттік органдардың алдында оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз ету проблемасы тұрады. Квотаға енгізілу дегеніміз, тұрғын үймен қамтамасыз ету деген сөз, сондықтан да оралмандардың квотасының өсуі қаржымен қамтамасыз ету және ұйымдастыру қиыншылықтарын туғызады. Бүгінгі күнде мемлекеттік дотациялардың басым бөлігі оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз етуге 2005 жылы 8044223 теңге мемлекеттік бюджеттен бөлінді.

Квотаға енгізілмегендер уақытша немесе тұрақты үй алуға мемлекеттен көмек ала алмайды. Көші-қон комитетінің мәліметтеріне қарағанда оралмандар-дың 48,3% тұрғын үймен қамтамасыз етілген.

Бірақ, Қазақстанда тұрғын үй бағасы жылдам жоғарылап жатқандықтан, бөлінген бір адамға 730 доллар үй сатып алуға жеткіліксіз (ауылда да, қалада да). Егер адамдардың жекеменшік салымдары болса, жетпей тұрған ақшаны өздері толтырады. Бірақ, жеке салымдары жоқ оралмандар немесе мемлекеттік грантқа қажетті пәтер сатып ала алмайтын оралмандар бұл ақшаны басқа мақсаттарға жұмсайды: мысалы автомобиль немесе ауыл шаруашылық құрал саймандар сатып алады. ҚР шоттық комитетінің мәліметтеріне қарағанда оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз етудің бұл жаңа механизмі оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз ету міндетері мен мақсаттарын шешпейді. Қазіргі таңда үйдің шарықтап тұрғанда мемлекеттік бөлінген ақшасы жетпейді. Ауылдық жерлердегі үйдің бағасы шамамен 8-30 мың доллар болса, оралмандарды үймен қамтамас ету өзекті мәселе болып тұр.

Квотаға енгізілген оралмандар кейбір көмекті алса, квотаға енгізілмеген оралмандар тұрғын үйді өздері табуға міндетті. Жергілікті басқару органдары материалдық көмек көрсете алады, бірақ қолдағы қаржылар тым аз. Нақты айтар болсақ, тұрақты үйі немесе уақытша үйі болмау оралмандардың Қазақстанға келгендегі ең бірінші проблемасы.

Қазақстан Республикасы оралман қазақтарды өзінің тарихи отанына қайтару саясатын негізінде басым приоритетті мақсаттарының бірі болмақ. Тұжырымдамалардың негізгі мақсаты қазақтарды тарихи отанына оралтып, ұйымдасқан түрде орналастырып, тұрғылықты жерінде тиісті жағдай тудыру болып табылады. Қазақтадың тарихи отанына оралту халқымыздың сан жағынан өсуіне әсер етіп, демографиялық жағдайды жақсарта түспек. Олай болмаған жағ-дайда ішкі демографиямен қазақтардың демографиялық өсіп-өркендеп дамуы мүмкіншілігін жүзеге асыра алмауымыз қазірдің өзінде айқын болып тұр [10].

Мәселен, Израильда еврей репатриаттары көшіп барған кезде оған белгілі мөлшерде әлеуметтік жағдай жасайды. Анықталған елді-мекенге өздерінің қалауы бойынша қоныстардырады. Бірақ репатриаттар сол жерге кемінде 3 жыл тұруы міндетті. 3 жыл ішінде жайғасқан мекенінде әлеуметтік ортаға бейімделу процесінен өтуі керек. Бұл Израилдің көші-қон заңының бір бабында көрсетілген. Көп евейлер туған тілін білмей барды. Бізде керсінше шетелден келген қазақтар 98% -і қазақ тілін жеттік біліп, елге келеді. Ал, Ресейде орыс репатриаттарын РФ-ң солтүстік өңіріне шоғырландыру мақсат қойып отыр. Мысалы; Красноябрьский край, Новосибирскі облысы, т.б. олар біріншіден ұлттық қауіпсіздікті қамтамас етуде. Сонымен қатар еңбек миграциясын ұлттық негізде жасап жатыр. Ресейде ортаазиялықтар еңбек миграциясын басып алған осы мәселені орыс диаспорасымен шешуге кірісті. Бізгеде осындай көші-қон саясаттын қолданғанымыз дұрыс деп есептеймін.