Ii оралмандармен єлеуметтік ж±мыс ж‰ргізу технологиялары мен оііын ќоѓамдыќ мањызы

Квотаның көлемі ҚР Президентінің жарлығымен бекітіледі. 1993 жылы бірінші рет жылдық квота бекітілген болатын, осы квотаға сәйкес 10000 (шамамен 40000 адам) отбасының көшіп келуіне немесе репатриация жасауға мүмкіндік берді. 90-жылдары квотаның көлемі едәуір өзгерді, 1999-2000 жыл-дары 500 отбасына дейін төмендеді. 2002 жылы экономикалық жағдайдың жақсаруымен байланысты квота көлемі біршама көтерілді. «Оралмандардың 2005-2007 жылдарға арналған көшіп келу квотасы туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің 2004 жылғ 27 желтоқтандағы №1508 Жарлығынан кейін квотасы көбейе түсті. 2005 жылы 15000 отбасына дейін жоғарылады. 2007-2010 жылға дейін әр жыл сайын 15 мың отбасын көшіру бағдарламасы жасалу үстінде.

Квота Қазақстанға оралмандардың көшіп келуіне шектейді. Басқа елдердің иммиграциялық квоталар жүйелерінен айырмашылығы, (мысалы Германия), Қазақстанда квотаға енгізілуі оралман отбасыларының елге кіруіне және ол жерде тұрақты өмір сүруіне талаптар қоймайды. Осының салдарынан квотаға енгізілмеген оралмандар отбасылары көбейіп жатты. Соңғы жылдары мысалы, көрші мемлекет Өзбекстаннан, соның ішінде Арал теңізінің жағалауында тұратын (Қарақалпақ, Навои облыстары) квотаға енгізілмеген оралмандар отбасылары көптеп көшіп келіп жатыр. Сонымен, оралмандардың екі тобы пайда болды: біріншісі квотаға енгізілгендер және квотаға енгізілмегендер. Қазақ иммигранттарының жалпы санымен квотаға енгізілген оралмандардың айырмашылығы көрсетіліп отыр. 1995 жылға дейін елімізге көшіп келгендер саны бекітілген квотадан төмен болып отыр. Бірақ, 1996 жылдан бастап, оралмандар саны бекітілген квотадан асып түсті, ал 2001 жылда тарихи отанына қайтып келгендер саны бекітілген квотадан 15 есе көп болып отыр. 2002 жылы квотаның 2000 отбасына көбейтілгеніне қарамастан, иммигранттар саны 4 есе көбейді. 2004 жылы квота 10000 отбасына кебейсе де, жалпы иммиграция квотадан 86 %-ке жоғары болды.

Квотаға енгізілмеген оралмандарды қоныстандыруға көшіп келген елдің жақындығы, жұмыспен қамту деңгейі сияқты факторлар әсер етеді. Мысалы, Оңтүстік Қазақстанға көптеген оралмандар Өзбекстаннан, Тәжікстаннан, Түркіменстаннан, Ираннан, Ауғанстаннан, Пәкістан мен Түркиядан көшіп келеді. Олар бұл облысты бұрынғы тұрған жеріне жақын болғандықтан және жылы климатына байланысты, сонымен қатар Оңтүстік өңірі өнеркәсібі дамыған адамдарға қолайлы жағдай жасалған. Көшіп келушілер осы өңірді мекендегісі келеді. Сондай-ақ орыс тілінің үстемдігі аз болғандықтан, облыста қазақтілділердің көптігін де еске алып таңдайды. Облыстарды таңдауда оралмандардың туысқандары болуы және атақоныстарының мекеніне байланысты қоныстанады.

Маңғыстау облысы оралмандар санына байланысты екінші орында тұр. Түркменстаннан, Өзбекстаннан, әсіресе, Қарақалпақ автономдық респуб-ликасынан келген оралмандарға тартымды. Олар осы облыста тұрып жатқан оралмандардың 95%-ін құрайды. Мұндай қоныстанудың негізгі себебі Түркіменстан мен Өзбекстанның тарихи түбірінің жақын болуы, нақты айтқанда кіші жүздер болған соң да бұл өңірге қоныстанғысы келеді. Маңғыстау облысы оралмандарға жоғары жалақы деңгейімен де тартымды. 2002 жылы Маңғыстауда бұл көрсеткіш жалпы ұлттық деңгейден 91,1% -ке көбейді.

Оралмандарды қоныстандырудың ерекшеліктері мен бағыттары, қазір таңда тұрақтап жатқан облыстары

Қазақстанға қоныс аударғандың басты мақсаттарын сараласақ, сауалнамаға жауап берушілірдің 73,4%-і атамекенде өмір сүргісі келетіндерін, 69,4%-і ұрпақ тағдыры үшін алаңдайтынын, 45,4%-і тарихи отанға қызмен істеу, республиканың дамуына үлес қосуды, 35,2%-і туыстармен бірге болуды, 23,4%-і отбасын жақсарту үшін. Осы зерттеуде репатриаттардың жаңа ортаға қоныстанып, тұрақты тұрып қалу жағдайына назар салсақ, әлеуметтік зерттеулер «снежни ком» әдісі бойынша жасалды. Респонденттің 27,4%-і бастапқы қоныстарын өзгерткен. Олардың 27,7-і Ақтөбе, 21,1-і Қостанай, 15,3-і Талдықорған, 10,2%-і Семей, 7,3 %–і Көкшетау, 5,8%-і Жезқазған облыстарынан болса, өзге өңірлер бойнша төмендегідей көрсекішті құрады: Алматы-58,0%, Ақмола-43,0, Көкшетау-27,2%, Павлодар-26,6%, Талдықорған-25,4%, Қарағанды-24,8%. Бұдан ішкі ауытқымалы көштің де біршама ауқым алғанын және оған әр түрлі әлеуметтік-экономикалық және рухани себептер әсері болған. Респонденттердің алғашқы мекендерін қайта қоныс өзгерту себептерін анықтағанда:

-21,3%-і өз туыстанына жақындау үшін;

-18,0%-і жергілікті әкімшілік тарапынан болған түсінбеушілікке байланысты;

-15,6%-і ауа райының жағдайына байланысты;

-13,6%-і мамандықтары бойынша қызметке орналаса алмауына байланысты;

-10,6%–і орналасқан мекенінің шалғай болуына байланысты деген жауаптар қайтарса, 6,5%-і тіл білмеуге, балалардың білім алуы, әлеуметтік мәселелерінің шешілмеуіне байланысты екені туралы пікірлерін көрсетті.