Семантикалық қарсылыққа ұшырамайтын сөздер

шақыр – шақырым
жұмыр – жұмырық
еріт – ерітінді
ғылым – ғылыми
жауыр – жауырын
қойыл – қойылым
бүкір – бүкірей
сауыр – сауырын
басыл – басылым
иір – иірім
қайыр – қайырым
кекір – кекірік
мейір – мейірім
жайыл – жайылым
көрін – көрініс
Түбір сөздегі қысаң дауысты дыбыстың түсіріліп, я болмаса түсірілмей 
қолданылуы қосымшадағы дауыстың ашық немесе қысаң болып келуіне 
тәуелді екендігін байқаймыз.
Бірсыпыра сөздің 
құрлыс, бұрлыс, ғылми, жилыс
түрінде жазылмай, 
құрылыс, бұрылыс, ғылыми, жиылыс делініп, 
ы 
арқылы жазылуын 
аффикстің қысаң дауысты болып келу жүйесіне байланысты деп түсіндіруге
болады. Алайда мұндай орындарда [ы] естілген жерде 
ы
жазылады деген 
қағида бойынша жазылып келді. Бұл қағидаға, әрине, бастан-аяқ сүйену 
қиын. Өйткені [ы], [і] кейбір позицияда біреуге «естілуі», біреуге 
«естілмеуі» ықтимал. Сондықтан қайырып-қайрап, айрық-айырық, айырыл – 
айрыл тәрізді сөздер әркелкі жазылып жүр. Егер азды-көпті «күш» салып 
айтса, [ы] мен [і]-ніңестілмейтін жері жоқ деуге болады. Белгілі бір 
сүйемелсіз тек «естілуіне» қарай жазудың қиындығы да осында. Ал
жоғарыда айтылғандай қысаң дауысты аффикстің түбірге жалғану жүйесіне 
сүйенсек, бұл типтес сөздер айырық (айыр-ық), қайырыл (қайыр-ыл), 
мойырыл (мойы-рыл), майырыл (майыр-ыл), ресіми (ресім-и) түрінде 
жазылуға тиіс.
Жоғарыда біз сөз түрлендіруші қосымшамен (тәуелдік) және сөз 
тудырушы, форма тудырушы аффикстермен байланысты сөздің жазылу
ерекшелігіне тоқталдық. Қысаң дауыстылардың жазылуына қатысты бір
қиындық – олардың сөздің ішкі шеніндегі; яғни морфемаішілік әліптемесі.
Бұл топтағы сөздердің жазылу ерекшелігіне тоқталмас бұрын, олардың 
«Орфографиялық сөздіктегі» (1978 ж.) көрсетілген әліптемесіне назар
аударып көрейік (6-қосымшаны қараңыз).
Көз жүгірте қарағанның өзінде, бұл сөздердің әліптемесі күрделі 
екендігі бірден байқалады. Неге
сәурік
сөзі
і-
сіз жазылады? Неге 
салбуырын арқылы жазылады ? Сондай-ақ фонетикалық бір заңдылыққа сая
тұра емле, 
мемлекет, мәслихат, сіңлі
т.б. сөздердің 
мәжіліс, мәміле, саңылау
сөздерінен өзгеше жазылуының себебі неде?
Осы сөздердің қайсысын болса да 
ы, і
-сіз немесе 
ы
(і)-лы вариант 
түрінде де жазуға болатын тәрізді. Бұл тақылеттес сөздердің барлығын 
ы (і)
-
мен жазу керек немес 
ы, і
-сіз нұсқада жазған жөн деп бір жақты әліптемеге 
көшу орфография үшін, әрине, оңай. Бірақ бұлай ету тілдің шындығынан 
қол үзу болар еді. Ал белгілі бір тиянаққа сүйенбей, айтылуына
 
абырой 
көкірек 
салбуырын 
ақырын 
қабылан 
самұрық 
арлан
қазірет 
сауырын 
атырап
қайрылу 
сәурік 
ауру (зат есім)
қайырым
сандақ 

ауыру (етістік)
қаңыра 
саңлақ 
әбілет
қапырық
саңылау 
әзірейіл 
қобыра 
саңырау 
бағлан 
қойылым
сұдырай 
бекіре 
қоңырау 
сүмірей 
бұрыл 
құбыла 
сіңлі 
ғибрат 
құбылыс
тақырып 
ғұрлы (құрлы) 
құмыра 
тарлан 
ғұрлым (құрлым)
құрлым 
тәжірибе 
даурық
құрылыс
тәйірі 
емле
лоблу
тәурат 
емеурін
мағлұм 
тегеурін 
емірен 
мағлұмат
текірек 
еңіре
мақлұқат
тоқыра 
жағылан (сөздікте
мақұлық
тоқырауын 
жоқ)
мақрұм 
топырақ 
жайылым
мәжіліс 
төңірек 
жамыра
мәкрүк 
үңірей 
жапырақ
мәміле 
шақырым 
жарлық
мәслихат
шаңырақ 
жауырын
медресе 
шатыраш 
жебірейіл
мезірет 
шежіре 
жирен 
мейлінше
шүңірей 
жұдырық
мейірім 
ықылас 
жұмырық
мекіре 
ықылық 
жамырай
меңіреу 
ықылым
запыран
нағылет
ыңыран 
зәулім 
нақұрыс 
ысырап 
кейуана 
наурыз 
ібіліс 
кекілік 
оқыра 
омырау
қарасақ, бұл сөздерді бастан-аяқ 
ы, і
мен де, 
ы, і
-сіз де айтып шығуға болады. 
Әдетте сөз бен буынның бір-бірінен көп жағдайда айырмасы да, ортақ
жақтары да болады. Олар – бір-бірімен тығыз байланысты тілдік бірліктер. 
Мысалы, 
ат, тас, сат, ат –тас
дегендер – әрі буын, әрі сөз. Қазақ тіліндегі 
сөз бен буынға ортақ бір заңдылық бар. Ол – көбіне сөздің р,л 
сонорларынан басталмауы. Мысалы: 
(ылақ) лақ, ылашын лашын, ылайық 
лайық, ілеген леген, үлек үлек, ыраң раң, ырайза риза, ұрұу ру, ұрұух рух, 
ырақат рақат, ірең рең
т.б.
Осыған сәйкес буын да 
л, р 
сонарынан басталмай, ашық буыннан (жы-
лы, қо-ра) және й, у сонорларынан кейін келетін буындарды (қай-ра, ту-ра) 
еске алмағанда, қалайда бір қысаң дауысты селбесіп айтылады. Мысалы: 
(көкүрек көкірек, меңі –іреу, бағылан (бағлан емес), лобыл (лобл емес), жағ-
ы-лан, ке-і-лік, шүңүрей шүңірей, құбұла, құбыла т.б.

Тегінде, жоғарыда көрсетілген сөздердің (6 –қосымша) көбіне ы, і 
әріптері арқылы р, л сонорларымен байланысты деуге болады. Сөз басында 
р, л дыбыстарымен қалайда қысаң дауыстылар селбесіп айтылатындай р, л 
сонорлы буындарының алдына да
ы, ұ і, ү
қысаңдары селбесіп қолданылады. 
Топырақ, жапырақ, қапырық, қоңырау, мәміле, еңіре т.б. сөздердің сонорлы 
буындарының алдында 
ы, ұ, і, ү, 
қысаңдарының жазылуы да сондықтан. 
Олай болса сәурік, емле, мемлекет т.б. сөздерді сәуірік, еміле, мәмілекет
түрінде жазу орынды емес пе? Бірақ бұлайша бір жақты әліптемеге көшуге 
тіл шындығы жібермейді. Мысалы, сәуле, қайрақ, тура, тулақ, бұйрық, 
байрақ т.б. сөздерді сәуіле, туыра, қайырақ, туылақ, бұйырық, байырық деп 
жазуға тура келер еді. Сондықтан кез келген сонорлы буынның алдынан 
ы, 
ұ, і, ү 
қысаңдарын жаза беру ақиқатпен үйлеспейді. Тегінде, мұндай 
қайшылықтың негізін р, у, й сонорларының ерекшелігін іздеуге тура келеді. 
Әдетте бұл дыбыстардың консонанттар қатарына жатқандығы даусыз. 
Аталған дыбыстарға аяқталған сөздер тәрізді қабылдайтыны белгілі. 
Мысалы: қар-ы, тау-ы, са-й, қағаз-ы, ат-ы, ықылас-ы т.б. Ал вокализмдерге 
аяқталған сөздерге тәуелдік жалғауы –сы, -сі түрінде жалғанады: қала-сы, 
төбе-сі, аға-сы т.б. Бұл парадигма бойынша р, й, у сонорлары дауыстылардан 
өзгешеленіп тұр. Енді мынадай қызықты бір құбылысқа назар аударайық р, 
й, у сонанттарына аяқталған сөз көптік жалғауын (-лар,-лер), есімнен етістік 
тудыратын аффиксті (-ла,-ле) және сын есімнің -лы,-лі, -лық, -лік 
қосымшаларын дауыстыларға аяқталған сөздерше қабылдайды.
қар-лар 
қар-лы 
қар-лық 
сыр-ла 
қала-лар 
тау-лар 
тау-лы 
тау-лық 
сый-ла 
қала-лық сай-лар 
сай-лы 
сай-лық 
сай-ла 
желі-ле 
Бұдан р, у, й сонорларының дауыстылардың қасиетіне біршама 
ұқсайтындығын көреміз. Осы аталған сонорларды шартты түрде «жартылай 
дауысты» дыбыстар деуге болады. Жоғарыда көрсетілген (6-қосымша) 
сөздердің жазылуындағы қайшылықты, тегінде, осы ерекшелікпен 
байланыстыра қараған жөн тәрізді. Атап айтқанда у, й, р сонорларынан кейін 
р,л дыбыстары келетін болса р, л сонорлы буынның селбескелі
(протетический) ы, ұ, і, ү дауыстылармен айтылуы (жазылуы) басы артық 
құбылысқа айналады. Олай болатын себебі у, й сонорларының дауыстыға 
ұқсайтын қасиеті бар. Сәуле, әуре, дәурен, айран, мейрам, бұйрық, арлан 
тәрізді сөздердің (ы) ұ, і, ү селбеспелі дауыстысыз қолданылуы да 
сондықтан. Енді жоғарыда айтылған сөздерді осы заңдылық тұрғысынан 
қарасақ, бірсыпыра сөз: сәулік, мейлінше, наурыз, еміреуін, тегеурін, тәурет, 
ғұрлы, бурыл, құрлы, самаурын т.б. дұрыс жазылған. Бірақ кейбір сөздің 
әліптемесіне келгенде, оларды ы,і әріпі арқылы басы артық таңбалап 
жүргендігіміз байқалады: салбуырын, (дұрысы – салбурын), түйірі (дұрысы – 
түйрі), т.б. Сөз тудырушы -ым, -ім аффиксінің жалғануы арқылы жасалған 
сөздердің жазылуы (қайыр – қайырым, мейір – мейірім, қойыл – қойылым, 

құрыл – құрылым, жайыл – жайылым және форма тудырушы, сөз 
түрлендіруші қосымшалар жалғанғандығы сөздердің жазылуы қайыр-у, 
майыр-у, айыр-ыс, қайыр-ыс т.б.) бұл қатарға жатпайды (12).
Н сонорынан кейін р, л дыбыстары келетін болса, көмескі естілгеніне 
қарамастан, олардың селбеспелі дауыстылар арқылы қолданылуы міндетті. 
Мысалы, шаңырақ, төңірек, саңылау т.б. Олай болатыны ң дыбысының әдеби 
тілдегі қасиеті «жартылай дауысты» й, у, р сонорлары тәрізді емес, бұл 
дыбысқа аяқталған сөз қосымшаларды басқа да консонанттар тәрізді 
қабылдайды. Мысалы: 
тең-дік, тең-де
, (тең-ле емес), 
мең-ді
(мең-лі емес). 
Диалектілік қолданыста болмаса, әдеби тілде 
ң
соноры 
л
-мен тіркесуден 
қалайда «қашып» отыруға тырысады да, бұл тенденция екі түрлі жолмен 
жүзеге асады. Біріншісі – 
л
дыбысының міндетті түрде д-ға алмасуы арқылы 
(саң-лақ, саң-дақ, түң-лік түн-дік, теңлеу, теңдеу, таңлау, таңдау
т.б. , ал 
екіншісі – қысаң дауыстылардың селбесіп келуі арқылы 
(саңылау, аңыла, 
анда).
Әдеби тілде 
ң
сонорының 
л-
мен тіркесуден «қашу» тенденциясын 
ескерсек, 
сіңлі, қаңлы, саңлақ
сөздерін (диалектілік қолданыста 
сандақ, сінді
деуі осы тенденцияға байланысты) 
сіңілі, қаңылы, саңылақ
түрінде жазуға 
тиіспіз.
Сонымен, міне, «жартылай дауысты» сонорлардан (й, р, у) соң келген 
р, л, у дыбыстары селбеспелі ы, ү, і, у дауыстыларынсыз жазылады. Ал өзге
жағдайдың бәрінде селбеспелі қысаңдардың жызылу себебі (әңгіме 6-
қосымшадағы сөздер жайында) р, л сонорлы буынның протезалық
дауыстысыз қолданылмау қасиетіне байланысты. Бұл жөнінде қазіргі қазақ 
орфографиясының негізгі бағыты дұрыс, тем емле, мемлекет , мәслихат 
тәрізді сөздер, қалыптасқан дәстүрлі еске алмағанда, еміле, мемілекет, 
мәсілихат түрінде жазылуға тиіс.
Сөздің буын жіктерінде түрлі сонор дыбыстардың шоғырлануы кезінде 
қысаң дауысты абсорбцияға ұшырап, басы артық дауыстыдан сол сөздің 
арылып отыруға ұмтылуының себебі бар. Ол – ашық шектен тыс көбейіп 
кетуіне қарсы тенденция.
Бұл жайында Б.А.Серебренников: «Ашық буынның шоғырлануы сөздің 
айтылуын қиындатуы ықтимал. Оның себебін ашық буындағы 
дауыстылардың біршама созылыңқы болып келу жағдайына орай 
түсіндіруге болады. Марий тіліндегі дауыстыларды экспериментті зерттеу 
жабық буындағы дауыстылардың созылыңқылығын артық түсіп жататын 
бірде-бір жағдайдың кездеспейтіндігін көрсетті. Ашық буын барлық 
жағдайда да дауыстылардың созылыңқылығын арттыра түседі. Міне, 
осындай себепке байланысты әртүрлі тілдің тарихында ашық буынның
шоғырлануынан арылу, тым болмағанда, ашық буынның санын азайту 
тенденциясының бар екендігін байқауға болады», – дейді де, бұған мынадай 
мысалдар келтіреді: түрікше өғлу – оғул «ұл», көпрі – көпір, салыстыр: 
татарша – күпәр, түрікше йанлыс – йанылыс (жаңылыс», түрікше қарсы
қарысы «қарсы, қарама-қарсы» деген мағынада [37, 116б.].
Шындығында, сәурік, салбурын тәрізді сөздерді қысаң дауыстылармен 
күштеп селбестіре айту физиологиялық тұрғыдан жеңіл болмаса керек. Бұл 

типтес сөздерді орфографияда селбеспелі дауыстысыз жазу сөздің айтылу 
нормасымен де ұштасып жатар еді.
Қазіргі қазақ орфографиясындағы бірсыпыра сөздің әліптемесі ашық 
буынды «азайту» тенденциясына сәйкес келеді. Мысалы: 
қызмет
(қызымет 
емес), 
хикмет
(хикімет емес),
жаднама
(жадынама емес), 
құрмет
(құрымет 
емес),
сахна
(сахына емес), 
мәдғұн
(мәліғұн емес), 
зақмет
(зақымет емес), 
зергер
(зерігер емес), 
мәжнүн
(мәжінүн емес). Осы аталған сөздердің 
қатарына орфографиялық сөздікте (1978 ж.) 
ы, і
әріптері арқылы
таңбаланып жүрген кейбір сөздерді жатқызып, қысаң дауыстысыз жазуға 
болар еді. Мысалы, олар мына тәрізді сөздер:
құшынаш – құшнаш
ашына – ашна
қазымыр – қазмыр 
базына – базна
қазына – қазна
лағынет – лағнет 
Әрине, бұлардың қатарына қамыран, құмыра, саңылақ, бағылан, 
лобылу тәрізділерді жатқызуға әсте болмайды. Өйткені бұл типтес 
сөздердің сонорлы буындарын селбеспелі дауыстысыз жазу қазақ тілінің 
дыбыс заңдылығымен үйлесе бермейді. «Орфографиялық сөздікте»
мақұлық, нақұрыс сөзінің мақлұқ, нақрұс түрінде жазылмай, ұ арқылы
таңбалануын да осы заңдылыққа орай түсіндіруге болады. Бірақ осы типтес
кейбір сөздердің жазылуына келгенде «Орфографиялық сөздік» (1978 ж.) 
бұл принциптен ауытқып кетеді: 
мәкрүк
(дұрысы – 
мәкүрік), мақлұқат
(дұрысы – 
мақұлықат), мақрұм
(дұрысы – 
мақұрым), мағлұм
(дұрысы – 
мағұлым), мағлұмат (дұрысы – 
мағұлмат
) т.б.
Сөздің абсолют басы л, р дыбыстары үшін қолайлы позиция емес. 
Сондықтан олар бұл позициядан «қашып» отыруға тырысқан. Бұл процесс, 
тарихи фонетика тұрғысынан қарағанда, бірнеше тәсіл арқылы жүзеге асып 
келген: 1) л дыбысы д-ға алмасып отырған: 
лүпілде – дүпілде, лекет
(үлкен 
пышақ) – 
дөкет, лайым – дайым
; 2) 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: