Филология және педагогика ғылымдары факультеті

жүктеу 4,27 Mb.

бет	5/15
Дата	14.01.2018
өлшемі	4,27 Mb.
	#7494

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ

1-дәріс.

Тақырыбы: Пәннің мақсаты. Нәтижеге жетуге қойылатын талаптар. Тіл мәдениеті. Қазіргі теориялық концепциясы.

Жоспары:

Тіл – жалпы адамзаттық құндылық.
Стилистиканың тіл туралы ғылым ретіндегі өзіндік ерекшеліктері.
Мәдениет ұғымы және оның тілге қатысы.
Стилистиканың негізгі ұғым категориялары.

Дәрістің мақсаты: Стилистика мен тіл мәдениетінің аражігін ажырату. Пәнге қатысты қазіргі теориялық концепциялардың мазмұнын ашу. Тілдің де жалпы мәдениет ұғымымен біте қайнасып жатқанын ұғындыру.

Дәріс мәтіні: Кім тапқыр?

Жасырынған тірек сөздерді тауып, сабағымыздың тірек сөздерін табыңыздар.

Мәдениет. Қазақ тіліне бұл термин арабтың «маданият» –«қала, қалалық» деген сөзінен енген. Көне сөздіктерде «мәдениет» ұғымы: өсіру, өңдеу, күту, білім, ақыл-ой, ізгілік деген мағынада берілген. Көне заманда «мәдениет» деген ұғым «жерді өңдеу» деген мағына білдірген. Кейінірек бұл сөздің мағынасы тереңдеп, «жанды жетілдіру»деген ұғымда жұмсалған. Уақыт өте келе еуропалық тілдерде «мәдениет» сөзі «білім беру», «даму», «қабілеттілік», «құрметтеу» сияқты мағыналарға ие болады. Рухани мәдениет. Рухани мәдениет – адамның өзіне және басқа адамдарға, дүниеге қатысын реттейтін дәстүрлер мен құндылықтардың жиынтығы.

Тіл мәдениеті – әдеби тілдің ауызша түрлеріне тән нормаларын игеру, тілдік амал-тәсілдерді айтылатын ойдың мақсатына сай орнымен қолдана білу, сөйлеуде мәдениеттілік, әдептілік таныту.

Төменде берілген шағын ақпаратты оқып, оларға тақырып қойыңыз.
1. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас құралдарының ішіндегі өмірде кең қолданылатыны және аса маңыздысы – тіл. Сондықтан адамдар арасындағы қатынас мәдениеті туралы айта отырып, сөз мәдениетіне соқпай кету мүмкін емес.

Сөз мәдениеті, біріншіден, ауызекі тіл мәдениеті және жазба тіл мәдениеті болып екіге бөлінеді. Ауызекі сөйлеу тілінің де жазба тілінің де бастау негізі – белгілі бір ұлттың дәстүрімен сабақтасқан жалпы халықтың тілі.

Екіншіден, сөз мәдениеті сөзді дұрыс қолдану (сөз дұрыстығы) және сөзді бедерлі жұмсау (сөз шеберлігі) деген екі сатыдан тұрады.

Тақырыбы: _______________________________________
2. Кейбір адамдардың: басқаның сөзіне құлақ қоймайтын, өзіне айтылған сөзді аяғына дейін тыңдай білмейтін, өзгелердің сөзіне ретсіз араласып, әңгіменің шырқын бұзатын ерсі мінездері бар. Содан сөйлеп отырған адам кейде қақалып шашалып, тұтығып та қалады. Әрбір адам өз басындағы осы кемшіліктермен күресе білсе, біздің сөйлеу мәдениетіміз де одан әрі дами түсер еді.

Тақырыбы: _____________________________________

Идеясы: _______________________________________
3. Кісімен сөйлескенде оның жүзіне сыпайылықпен назар сап, айтайын деген ойын сабырмен тыңдап, асықпай, сөзінің аяғын күткен дұрыс. Сөйлесіп тұрғанда мән бермеу, теріс айналу, сағатқа қарау, шыдамсыздану әдепсіздікке жатады. Өзгелердің сөзіне рұқсатсыз араласпау керек. Қажет болғанда, “ғафу етіңіз, сөзіңізді бөлемін” деп барып, айту керек. Келіспейтін жағдайда шыдамдылықпен тыңдап, пікіріңді орнықты, дәлелмен сабырлы жеткізе білу керек.

Тақырыбы: _____________________________________

Идеясы: _______________________________________
4. Әркім өзінің басындағы ойларын басқаға айтып, түсіндіру үшін оған лайықты сөз таба білуге тиісті. Егер де ондай сөз таба алмаса, ол ой иесіне де шала, түсініксіз болып қалады. Яғни, ойдың дамуы сөйлеудің дамуымен өте тығыз байланысты. Адам мәдениетті болуы үшін үнемі сөйлеу мәдениетін жетілдіріп отырауы керек.

Тақырыбы: ____________________________________

Идеясы: _________________________________
Мәтінді мұқият оқыңыз.

ТІЛ МӘДЕНИЕТІ
Тіл – адамдардың түсінісу, сөйлесудегі басты құралы. Адамдар тіл арқылы бір бірімен пікір алысып, өзара ұғынысып қана қоймай, бірігіп еңбек етуге, сыйластықпен өмір сүруге ұмтылады.

Адамның өз көзқарасын, пікірін жеткізуі және жазбаша сауатты жаза білуді игеруі сөз мәдениеті деп аталады. Сөз мәдениеті сөйлеу әдебі деген сөзбен тығыз байланысты.

Тіл мәдениеті – адам мен қоғамның рухани мәдениетінің негізгі құрамдас бөлігінің бірі. Себебі әрбір адам (әсіресе білімді) дұрыс және әдемі сөйлей білуі қажет. Атақты сөз зергері Ғабит Мүсірепов: «Адам мәдениетінің алғышарты – дұрыс сөйлей білу. Түсіне білгенге сөйлей білу де өнер. Тілін білмеген – түбін білмейді», – деп бекер айтпаған.

«Тіл мәдениеті» тіркесі қазіргі лингвистикада екі мағынада қолданылады:

1) Тіл мәдениеті – тілдік нормаларды, оның ішінде әдеби тіл нормаларын дұрыс сақтау әрекеті болып табылады. Кейбір зерттеушілер тілдің көріктеу құралдарын, яғни стилистикалық заңдылықтарды дұрыс пайдалануды сөз мәдениетінің объектісі деп таниды.

2) Тіл мәдениеті – тілді нормалау мәселелерін жетілдіру мақсатында зерттейтін тіл білімінің саласы.

Тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексикалық), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (лингвостилистикалық) нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру. Осылардың бәрін қосып, сөз мәдениеті деген ғылым-таным саласын «ортология» деп атаушылық бар, яғни ортология – сөздің дұрыстығы туралы ілім» (Р.Сыздық). Сөз мәдениеті дегеніміз, қарапайым тілмен айтқанда, ең алдымен ана тіліміздің иелігіндегі барша дүниеліктерді – тілдің дыбыс жүйесін, оның ырғақ, әуездерін; сөзді оның мағыналық қырларын; сөздің тұлғалық құрылымдарын, оның жұрнақ, жалғауларын; сөз тіркесі мен сөйлем жүйелерін; тілдің стильдік құралдарын т.б. әдеби тілдің нормасына сай қолдана білу, дұрыс әрі бедерлі жұмсай білу деген ұғымды білдіреді (Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы. Алматы, 2004, 7-бет).

Тіл мәдениеті – ұлттық сананы дамытуға қызмет ететін пән. Ұлттық сана – рухани мәдениет ғылым мен білім, материалдық мәдениет және дене тәрбиесі мәдениетімен байланысты аса күрделі құрылым. Ұлтты, отанды, тілді мақтаныш тұтатын сезім де ұлттық сананың құрылымына кіреді.

Есте сақтаңыз!
Тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексикалық), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (лингвостилистикалық) нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру.

Стилистиканың зерттеу нысандары - тілдің барлық (фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік) деңгейлеріндегі құралдар. Стилистика өз ішінде мынадай салаларға жіктеледі:

1. Құрылымдық стилистика немесе тіл стилистикасы.

2. Қолданымдық стилистика немесе сөз стилистикасы.

3. Көркем әдебиет стилистикасы

4. Нормативтік немесе практикалық стилистика.

Құрылымдық стилистика тілдік құралдардың стилистикалық қасиеттерін нақты қолданыс жағдайына қатыссыз тұрғыда қарастырады. Қолданымдық стилистика тілдік құралдардың белгілі бір қолданыс саласында қызмет ету ерекшеліктерін зерттейді.

Лингвистикалық стилистика, яғни тіл стилистикасы - тіл ғылымының елеулі бір саласы. Лингвистикалық стилистика қоғамдық-әлеуметтік, өндірістік, идеологиялық, моральдық-психологиялық т.б. салаларға байланысты қағаз бетіне түскен немесе ауызша айтылған мәтіндердегі жеке сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің немесе олардан да көлемді құрылымдағы конструкциялардың тілін қарастырады. Екінші сөзбен айтқанда, дыбыстардан бастап күрделі синтаксистік тұтастық пен толық мәтінге дейінгі бірліктердің (единицалардың) қай-қайсысы да стилистиканың зерттеу нысаны болып табылады.

Бақылау сұрақтары:
1. Тіл мәдениеті қандай тіркеспен тығыз байланысты?

2. Неге тіл мәдениеті адам мен қоғамның рухани мәдениетінің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады?

3. Сіз «Тілін білмеген – түбін білмейді» деген аталы сөзді қалай түсінесіз?

4. Тіл мәдениеті қандай мағынада қолданылады?

5. Тіл мәдениеті дегеніміз не?

6. Тіл мәдениетін зерттейтін ғылым қалай аталады?

7. Оны айтқан ғалым кім?

8. Ұлттық сана дегенді қалай түсінесің?

Әдебиеттер:
1. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Т. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1974, 264 б.

2. С.Хасанова, Ғ.Жексембаева Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1999

3. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы. Алматы, 1982

4. Е.Жұбанов Қазақтың ауызекі көркем тілі, Алматы, 1996

5. Сергалиев М.С., Нургожина Ш.И. Эмоциональная-экспрессивная лексика казахского разговорного языка. Алматы, 1995

6. М.Балақаев, М.Серғалиев Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, 2004.

2-дәріс.

Тақырыбы: Сөйлеу тілінің мәдениеті

Жоспары:

Сөйлеу тілі және оның өзіндік ерекшеліктері.
Сөйлеу тілі прагматикасы.
Дұрыс тіл табыса білудің шарттары.
Тіл табысудағы сәтсіздіктердің себептері.

Дәрістің мақсаты: Сөйлеу тілінің қолданыс аймағы мен стильдік белгілерін ажырату.

Дәріс мәтіні: Ауызша сөйлеу мәдениеті сөйлеген кезде орфоэпиялық қағидаларын сақтап, мәнерлеп сөйлеумен байланысты. Ауызша сөйлеу тілі: 1. Әдеби тілде сөйлеу. 2. Ауыз-екі сөйлеу тілі болып бөлінеді. Әдеби сөйлеу тілінің де сан алуан түрлері бар. Олар: лекторлардың, үгітшілер мен баяндамашылардың, актерлардың т.б. тілі болып бөлінеді. Әрқайсысының сөз қолдану ерекшелігі, айтайын деген ой-пікірін тыңдаушыларына жеткізу әдіс-тәсілдері әр түрлі болғанымен, бәріне ортақ заңдылық –орфоэпия нормаларын сақтау. Орфоэпия дегеніміз – сөздердің жалпыға бірдей қалыпты айтылу нормасын айтамыз. Сөздердің әдеби тілдегі жалпыға ортақ қағидада сөйлеу-кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігінің белгісі. Сөздердің айтылу нормасы былай болу керек дейді М.Балақаев: «Құлаққа жағымды, көңілге қонымды атылғанның бәрі –норма, бәрі-дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын, дөрекі айтылғанның бәрі-нормаға жатпайды» /М.Балақаев Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. А, 1965, 37-38-беттер/

Сөз қалай жазылса, солай оқуды тіліміз көтере бермейді. Олай дейтініміз қазақ тілі – болмысында, табиғатында үнді, әуезді тіл. Оның айтылуында өзіндік әсем үн бар, қалыптасқан жатық әуен бар. Оның негізі мынада: сөздердің құрамындағы дыбыстар өзара үндесіп, біріне- бірі ықпалын тигізе айтылады. Мысалы, қазақ тіліндегі жуан, жіңішке,еріндік, езулік дауыстылардың сөз ішінде өзара үндесіп айтылуы сөз сазына келтіріп сөйлеуге жатады. Сөз сазы дегеніміз сөйлеу процесінде сөз ішіндегі немесе сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, бірін-бірі өз ыңғайына иіп алады. Мұның өзі бір жағынан сөйлеу мүшелерінің жұмысын жеңілдету көзделсе, екіншіден тыңдаушы адамның құлағына жұмсақ тиіп, сөзге әуенді үн береді. Мысалы, «төрде төртеу отыр төремін деп» дегеннің айтылуы: төрдө төртөу отұр төрөмін деп.Бұл сөздердіңқұрамындағы дауыстылар былайша үндескен: төр, төртеу, төре сөздерінің басқа буындарында жіңішке еріндік болғандықтан, олардан кейінгі буындарда да жіңішке еріндік болып айтылады: төрдө, төртөу, төрө; ал отыр сөзінің бірінші буыны жуан еріндік о болғандықтан, одан кейінгі буындағы ы дыбысы жуан ұ болып айтылады, алайда жазуда бұлардың бәрі «Төрде төртеу отыр төремін деп» деген қалпында жазылады.

Мәнерлеп сөйлеу, дыбыстардың қырын сындырып айту ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерінен, шешендік сөздерден келе жатқан заңдылық. Сөзді қандай қатесіз жазу қажет болса, оны құлаққа жағымды, әуезді, мәнерлі етіп айту да сондай қажет. Дыбыстардың «қырын сындырып» айту (құрғол – құр қол ем ес, енгерек – не керек емес), қатар тұрған дауысты дыбыстың бірін түсіріп қолдану (дәметкен – дәме еткен емес, Сарағаш – Сарыағаш емес), ерін үндестігін сақтау (күрөк – күрек емес, жұлдұз – жұлдыз емес) сияқты орфоэпия заңдылықтарына көңіл бөлу міндетті. Сөйлеген кезде сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен қиюласып ритмикалық бір топ құрып, бір ырғақпен (торалат – торы ала ат емес) айтылуын да қадағалап отыру қажет.

Сөйлеу процесінде сөздер екі-үштен топтасып бір ырғақпен айтылуын ритмикалық топ деп атаймыз. Мысалы, айтылуда: келалмады – келе алмады емес, баралмады – бара алмады емес.

Қазіргі қазақ тілінде ерін дауыстылардың үндесуі – орфоэпия заңдылығының бірі. Бұл заңдылық бойынша еріндік дауысты бірінші буында ғана қолданылады. Бірақ сөздің бірінші буынындағы еріндік дауысты дыбыс келесі буындардағы езулік дауыстыға әсер етіп, оны айтылуда еріндік дауыстыға айналдырады.

Мәлелен еріндік үндесу төмендегі жағдайларда кездеседі.Алғашқы буында «о» дыбысы болса, келесі буындағы қысаң «ы» дыбысы «ұ» болыпе айтылады да, жазылуда «ы» әрпі сақталады.

Сөйлеу стиліне тән ерекшеліктер:

1. Сөйлеу стилінде эмоцианалды сөздер жиі қолданылады. Мысалы, тәлпіш, зымия, ақымақ, мес қарын, таз.

2. Сөйлеу стилінде кейбір сөздер айтылуы бойынша жазылмайды. Мысалы, құлын, жұлдыз, жүрек т.б.

3. Сөйлеу стилінде диалектизм сөздер де айтыла береді. Мысалы, падашы-бақташы, келімдәрі-бұрыш т.б.

4. Сөйлеу тілінде кісі аттары қысқартылып айтылуы жиі кездеседі. Мысалы, Гүлмира-Гуля, Ақтолқын-Толқын, Мағауия-Мағаш т.б.

5. Сөйлеу тілінде сөздердің орын тәртібі еркін түрде болады. Мысалы, Дәл осылай айтса, сал Біржан сенің сыңарың дағы! - деді де тұрып кетті орнынан ол.

6. Сөйлеу тілінде одағай сөздер жиі айтылады. Мысалы, Әй, байғұсым-ай, балаң келіп көзайым болдың ба?

7. Сөйлеу тілінде көп мағыналы сөздер пайдаланылады. Мысалы, өмірдің гүлі.

8. Сөйлеу тілінде синоним сөздер жиі қолданылады. Мысалы, Біздің ауылдың қыздары әрі көрікті, әрі сұлу, әрі әсем.

9. Сөйлеу тілінде сөздер қайталанып айтыла береді. Мысалы, Көке, көкежан, көке-ай, аға, ағажан, аға-ай.

10. Сөйлеу процесіне қосымша құралдар: мимика, понтомимика, мәнерлі қимыл- қозғалыстар қатысады.

11. Сөйлеу тілінде ой автоматты түрде дайындықсыз айтылады. Мысалы, қымыз ішесіз бе, көже ішесіз бе?

12. Сөйлеу тілінде қазақша сөзге орысша қосымша қосып айту кездеседі. Мысалы, Айнура, балашка.

13. Сөйлеу тілінде кейбір жағымды мағыналы сөздер жағымсыз мағына береді. Мысалы, батыр, данышпан т.б.

Баяу дауыспен жайбарақат сөйлеп отырған кісінің әрбір сөзі үйреншікті дәстүр бойынша айтылуға тиіс. Сөздердің сондай жалпыға бірдей, қалыпты айтылу нормасын –

о р ф о э п и я дейміз. Мұндай норма әдеби тілде сөйлейтін кісілердің сөзінде болады. Әдеби тілде сөйлемейтін қарапайым кісілердің сөздерді айтуда өзіндік ерекшеліктері бола береді. Қазақ сөздерінің айтылуы мен жазылуы арасында үлкен айырмашылық жоқ. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделетіндіктен олар жалпы халыққа бірдей түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс.

Бақылау сұрақтары:

Ауызекі сөйлеу стилінің өзіне тән ерекшелігі неде?
Ауызекі сөйлеу стилі мен кітаби стильдің өзіндік ерешелігі неде, мысал келтір.
Ауызекі сөйлеу тілі және жазба тіл дегенді қалай түсінесің?
Ауызекі сөйлеудің өзіндік стильдік ерекшеліктерін айтыңыз.
Тыңдай білу әдебіне не жатады?
Үндемей, сөйлеушінің сөзін бөлмей тыңдаудың ерекшелігі неде?
Сөйлеушінің сөзіне араласып, өзара ой алмаса тыңдау, оның өзіндік мәні туралы айтыңыз?
Тыңдаудың түрлеріне ой жібере отырып, «тыңдау» деген ұғымға қандай түйіндеу жасайсыз. (Тыңдау деген не?)
Сөйлеу әдебіне не жатады?
Жүйелі, мәнді сөйлеудің негізгі сапалары қандай?
Сөйлеу сапасына қандай нәрселер кері әсерін тигізеді?

Әдебиеттер:
1. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Т. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1974, 264 б.

2. С.Хасанова, Ғ.Жексембаева Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1999.

3. Мұсабекова Ф. Қазақ тілінің практикалық стилистикасы. Алматы, 1982.

4. Е.Жұбанов Қазақтың ауызекі көркем тілі, Алматы, 1996.

5. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. А, 1984.
3-дәріс.

Тақырыбы: Тіл мәдениетіндегі комммуникативтік мақсат, сөз стратегиясы, тактикасы, амалдары.

жүктеу 4,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15