М-42-144
М-42-144-А, 1.60000 масштаб
М-42-14-В-а-і, 1:10000 масштяб
М-42-144-В-6,125000
масштаба
256
М-42-14Л-<28СІ 1ДООО МДСШТІб»
3.7-сурет.
Үлкен масштабты карта номенклатурасы
3.6 Картографияның анықгамасы ж әне картографиялық
проекциялар түсінігі
Картография (саПо§гарһу) -
ғылым, техника және өндіріс
салаларын зерттеуде картаны, картографшшық өнімдерді
пайдаланатын ғылым, техника және өндіріс салаларын
қамтитын аймақ. Ғьыым ретшде картография бірнеше
бағытга кдралады:
Картамодель іспетті
(модельдік-танымдық түжырым);
ол табиғат және қоғам қүбылыстарын зерттейтін және
көрсететін модель тәрізді;
А қпаратты беретін (ко м м ун и кати вті ақп арат)
картография формасьшың ғылымы ретінде;
Картаньщ тілі ретіндегі ғылым түрінде (тщцік түжырым);
жүйелі ақпаратты қ-картограф иялы қ модельдеу жөне
геожүйені (геоақпараттық түжырым) және т.б. түжырымдар
ғылымы ретінде көруге болады.
Ғылым ретінде картография бірнеше бөлімдерге бөлінеді:
ж алпы карто граф и я
тео р и ясы , м атем ати кал ы қ
к ар то гр аф и я, картан ы п роекц и ялау ж ән е күру,
картографиялық семантика, картаны безендіру, картаны
жасап шығару, картографиялық өндірістің экономикасы,
картаны пайдалану, картография тарихы, картографияның
шығу кө зд ер і, к ар то гр аф и ял ы қ
б и б ли ограф и я,
картографиялық информатика.
Осылардың ішінде географиялық картография ерекше
көзге түседі. Оның картограф иялы қ бейнелеу және
геожүйені зерттеумен айналысуда зор маңьізы бар.
50
Картографиялық проекция - Жер шары бетін немесе
а/щшсоид бетіндегі бейнелерді математикалық амалмен
жазщқгыкқа салу.
Барлық картографиялық проекциялар сфералық бетген
жазықгықкд өтксн кездс қандайда болмасын бүрмадауға
түседі.
Картографиялық проекцияны бұрмалау сипатьгаа қарай
теңбүрышты - бүрьшггары мен багыттары бүрмаланбайды;
тең шамалы проекцияда — аудандар бүрмаланбайды; тең
аралық проекцияда — қандайда бір бағытта (меридиандар)
немесе (параллельдерде) бүрмалану болмайды; еркін
проекцияда — бүрьшгга, аудандар біршама бүрмаланады.
Картаның басты масштабы эллипсоидтың сызықгық
мөлшерінің картадабейнелеу дәрежесінің кішірейгендігін
корсетеді. Масштабтың бүрмалануы жеке масштабты
картаның барлық нүктесінде байқалады (3.8-сурет).
Дал форма
Мольвенда
проекциясы
Д»л аудан
Дәл багыт
Робннсон проекщіясы
Меркатор проекцнясы
3.8-сурет.
Проекциялардың бүрмалану көрінісі
Сфералық координаталардың орналасуына қарай
к а р т о г р а ф и я л ы қ
п р о е к ц и я л а р д ы
н о р м ал ьд і
проекцияласа онда сфералық координата осі жердің
айналу осімен сәйкес келеді, көлденең проекциялар
(сф ералы қ координата осі экватор ж азықтыгында
жатады), қигаш проекциялар (сфералық координата осі
Жер осінің бүрышында жатады). Нормальді тордың
меридиандары мен параллельдеріне қарай төмендегідей
51
ф
проекцияларға ажыратылады:
цилиндірлі проекциялар (м еридиандар параллель
икуляр
келеді, бірдей қашықтықта бейнеленген). Конустық
проекцияларда бір нүктеден өтетін тік меридиандармен
және концентрлік дөңгелектің доғасы параллельдермен
көрінеді ( 3.9, 3.10, 3.11-сурет).
(а)
(б)
г'
1 1 "Ч 1 " Г " I 1 1
г
Ш
_______
;
1
шггхш
■“ Ц П
н
I
3 &
Ш
1
сурет.
Жер беті цилиндрлік
(б) проекцияда
3 .10-сурет. Жер бетінің тік бүрышты проекциядаш
көрінісі
52
V
\
3.11-сурет.
Жер бетінің конустык, проекциядағы көрінісі
Азимуттық проекцияларда параллельдер концентрлік
дөңгелекпен (шеңбермен) бейнеленеді, меридиандар осы
шеңбердің жашы ортасымен өтетін радиуспен корсетіледі;
псевдоцентрлі (жалған цилиндірлі) проекцияда параллельдер
параллель түзулермен, ал меридиаңдар орталық меридианнан
алшақгаған сайын қисықгығы үлғая береді; псевдоконустық
(жалған конустық) проекцияларда параллельдер концентрлік
шеңбердің доғасы түрінде корінсе, орта меридиан — тік (тура),
ал қалған меридиандар қисық болады; поликонустық
проекцияларда параллельдер эксцентрлік шеңбермен
бейнеленген, ортасы тік орталық меридианда, ал басқалары
орталық меридианнан кдшыктаған сайын қисықгық үлғая
береді; шартты проекцияларда меридиаңцар мен параллельдер
картада әрқилы формада болуы мүмкін (3.12-сурет).
>
1
ендік/бойлық
Рлбинсон
% т
Синусоилды
Полюстік стереографикалық
3.12-сурет.
Проекция түрлері
53
Бірнеше сериялық парақган тұратын картаны көп қырлы
(жақты) проекцияларда пайдаланады. Компьютерлік
технология қандай да болмасы н картограф иялы қ
проекциялар түрін есептеп шыгаруга мүмкіндігі мол және
ол бүрмалаудың картаның қай бөлігіне келетінін алдын-
ала есептеп қояды.
Кейде картограф иялы қ проекция деп картадагы
меридиандар мен параллельдер торын шатыстырьш қате
айтады. Ол дүрыс емес.
3.7 Каргографиядағы координата жүйелері
К оординаталар жүйесі жердегі бағыт пен ара
қашықтықты анықгау үшін кджет. Ендік пен бойлықгы
пайдаланып, координаттардың географиялық жүйесі Жердін
сфералық бетінде немесе аралық глобуста орналасқан
нысандардың орнын анықгау үшін қолайлы. Осы глобустан
біз кобінесе екі өлшемді карталармен жүмыс істейтіндіктен,
әртүрлі проекцияларға сәйкес келетін координаттардьщ бір
немесе бірнеш е ж үйелері қажет етіледі. М ысалы,
геодезиялық, астрономиялық, тік бүрышты координаттар
жүйесі. Координатгардың мүндай жүйелері жазьщтықга
координаттардың картографиялық ( геодезиялық ) тік
бүрышты жүйелері (сагІо§гайса1 (ёеоёеііс) гесІоп§и1ог зшіетв
оГ соогсііпаіез) деп аталады, олар жазық карталардағы
нысандар орнын нақгы көрсетеді (3.13-сурет).
2
I
5-
0.0
Абсішсса (
3.13-сурет.
Декарттык координаттар жүйесі
54
Достарыңызбен бөлісу: |
