23
ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ 1 /2013
ПРОБЛЕМАЛАР МЕН ПАЙЫМДАУЛАР
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
АЛТЫН НАРЫҒЫ: НЕГІЗГІ
МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
Сайлаубекұлы Н. – Монетарлық операциялар
департаментінің Дилинг операциялар басқармасы
бастығының орынбасары
Есалиева М.М. – Монетарлық операциялар
департаментінің Дилинг операциялар
басқармасының жетекші маман-дилері
Берілген мақала Қазақстан алтын өндіру
саласының ағымдағы жағдайын және алтын
нарығын реттеудегі соңғы өзгертулерді сипат-
тайды. Соңғы жылдардағы заңдық өзгертулер
саласындағы айтарлықтай жақсартулардың бо-
луына қарамастан, осы кезге дейін ішкі нарықтың
дамуына кедергі жасайтын бірқатар проблема-
лар бар, атап айтқанда, бұлар - құрамында ал-
тын бар шикізатты Қазақстаннан тыс әкету
мен отандық аффинажды зауыттардың толық
қуатымен жұмыс істемеуі. Авторлардың пікірінше,
осы проблемалардың шешілуін мемлекеттік
бақылауды және салық жүйесін реформалау
көмегімен іске асыруға болады.
Алтын өндіру саласы
АҚШ Геологиялық қызметінің (USGS) деректеріне
сәйкес алтын кен орындарының әлемдік резервтері
52 000 тонна деп бағаланады, ал Қазақстан барлау
деректері бойынша әлемдегі алтын қоры бойынша 10-
шы орын (ТМД бойынша Ресей мен Өзбекстаннан кейін
3-орын) және өндіруі бойынша 25-ші орын алады.
1
2012 жылы Қазақстанда өңделмеген және жартылай
өңделген алтынды өндіру 40 тоннаға жетті, ол 2011
жылғы өндіріспен салыстырғанда тазартылған түрдегі
21 тоннаны есептегенде, 8,6%-ға көп (өткен жыл-
мен салыстырғанда 26,9%-ға өсу).
2
Елімізде барлығы
шамамен 280 алтын кен орны бар, бірақ олардың
шамамен жартысының лицензиясы бар немесе
өнеркәсіптік әзірлеу сатысында. Алтынның кен орын-
дары Қазақстанның барлық аймақтарында бар екендігі
анықталды, қор деңгейі бойынша Шығыс, Солтүстік және
Орталық Қазақстан алдыңғы орында. Олардың ішіндегі
ірілері – Васильковское, Бақыршық, Варваринское, Ақсу
және Суздальское. Алтын жергілікті алтын кен орында-
рында да, түсті металдарды өндіру кезінде полиметалл
шикізатының құрамдас бөлігі ретінде жол-жөнекей де
өндіріледі. Алтын өндірісінің көп бөлігі металдарды және
мысты қайта өңдеу көмегімен жүргізіледі.
Қазіргі кезде елде шикізатты тазартылған алтынға
қайта өңдейтін екі тазарту зауыты («Қазмырыш» ЖШС-ға
және «Қазақмыс» корпорациясы» ЖШС-ға тиесілі) бар.
Қазмырыш зауыты Қазақстандағы ең ірі өндіруші және
Лондонның бағалы металдар нарығына қатысушылар
қауымдастығы (LBMA) аккредиттеген жалғыз алтын
жөніндегі зауыт болып табылады. Тазартылған алтын
өндіру бұл зауытта 2011 және 2012 жылдары тиісінше
шамамен 427 мың және 497 мың трой унциясын
құрады, қайта өңдеу полиметалл кенінен жүргізіледі. Ал
Қазақмыс зауыты 2011 және 2012 жылдары тиісінше 151
мың және 129 мың трой унциясын өндірді.
3
Заңнамалық база
Кеңес одағы құлағаннан кейін кен өндіру са-
ласы күрт төмендеді. Соған байланысты үкімет
жергілікті және шетелдік компанияларды тарта оты-
рып, секторды жекешелендіру қажет деп шешті.
Алайда ырықтандыруға байланысты бағалы метал-
дар нарығын реттеу жөніндегі көптеген құқықтық
мәселелер шешусіз күйінде қалды. «Бағалы металдар-
мен және асыл тастармен байланысты қатынастарды
мемлекеттік тіркеу туралы» Қазақстан Республи-
касы Президентінің заң күші Жарлығының күші
жойылған 1998 жылғы шілде мен 2010 жылғы 1 қаңтар
аралығындағы кезеңде Қазақстанда алтынның айна-
лымын және экспортын қандай да бір реттеу болған
жоқ. Алтынды елдің ішінде өткізуге ҚҚС стандартты
мөлшерлеме бойынша салынды, ал экспортқа нөлдік
мөлшерлемемен салық салынды. Осылайша, алтын-
ды ішкі нарықта өткізуден гөрі алтынның экспорты
көбірек ынталандырылды. Мұндай жағдайларда, ішкі
нарықтағы сұраныс мардымсыз болды. Өндірушілер
бұрын төлеген салықтарын қайтаруды талап ету
мүмкіндігінің болуына байланысты алтынды елден
тыс жерлерде тазартуға және сатуға шығаруды ынта-
лы болды.
Алайда, Қазақстанның Кеден одағына кіру сәтінен
бастап арнайы нормалар, атап айтқанда бірыңғай
тарифтік емес реттеу және импорты және экспорты Ке-
ден одағы елдерінен/елдеріне үшінші елдерге/елдер-
ден шектелуге жататын тауарлардың бірыңғай тізбесін
әзірлеу енгізілді. Бұл тізбеге алтын, күміс, платина және
платина тобының металдары сияқты бағалы металдар
кіреді.
Жоғарыда көрсетілген шараларды іске асы-
ру мақсатында 2011 жылы шілдеде ҚР Президенті
төмендегілерді енгізуді айқындайтын Жарлыққа қол
қойды:
•
Кеден одағына кірмейтін елдерден ҚР аумағына
және ҚР аумағынан осы елдерге бағалы металдар-
ды және бағалы металдары бар шикізат тауарларын
әкелуге және әкетуге мемлекеттік бақылауды;
•
Ұлттық Банкке берілген тазартылған алтынды са-
тып алуға мемлекеттің басым құқығы.
Үкімет Кеден одағына кірмейтін елдерден ҚР
аумағына және ҚР аумағынан осы елдерге бағалы ме-
талдарды және бағалы металдары бар шикізат тауар-
ларын әкелу және әкету қағидаларын 2011 жылғы та-
мызда әзірледі. Бір мезетте 2012 жылдан бастап салық
заңнамасына өзгерістер енгізуге бастама жасалды.
Атап айтқанда, Ұлттық Банкке басым құқық шеңберінде
өндірушілер сататын алтынға ҚҚС нөлдік мөлшерлемесі
енгізілді.
Басым құқық
Ең алдымен ел ішінде алтынды сатып алуға
мемлекеттің басым құқығын әзірлеудің алғышарттары
мынадай факторлар болғанын атап өту керек.
Біріншіден – бұл Қазақстан Республикасының
экономикалық мүдделерін қорғау. Алтын стратегиялық
1
http://www.usgs.gov
2
http://www.stat.kz
3
http://www.kazzinc.com, http://www.kazakhmys.com
