22
басты айналдыратын, басты ұзақ уақыт төмен қаратып тұратын, секіретін және
т.б. жаттығулар жасауға болмайды.
Семіздік ауруымен ауыратын тұлғаларға арналған негізгі ұсыныстар:
• семіздікпен ауыратын пациенттерге төменнен орташа деңгейге дейін дене
белсенділігінің түрлері: жүру, велосипед тебу, ескек есу немесе жүзу ұсынылады;
• егер салмақ түсіру дене белсенділігі бағдарламасының негізгі мақсаты болса
күнделікті аэробты белсенділікті ұсыну қажет, 3500 калорияны пайдалану 450 г
майдан арылтады;
• дене белсенділігімен ұзақ (30 минуттан аса) жаттығу майды энергия көзі
ретінде қолдануға алып келеді. Сонымен, қарқындылықты арттырудан қарағанда,
жаттығуды ұзақтылық пен көлемі есебінен арттыру мақсаттырақ, климаттық
жағдайды назарға алу да қажет.
Физикалық жаттыққандықты анықтай алу қажет. Дәл осы жүрек қан-тамыр
және тыныс алу жүйесінің жаттыққандығы ретінде қарастырады. Анықтаудың
түрлі тәсілдері бар: сенімді, бірақ қымбат және еңбекті көп қажет ететін (мыса-
лы: велоэргометрде жүгіру), емханалар мен кардиологиялық диспансерлердің
арнайыландырылған бөлімдерінде жүргізуге болады. Мұндай қарапайым
және қол жетімді әдісті пациент үйде өздігінен жасай алады. 1 минутта тамыр
соғысының жиілігінің мөлшерін алдын ала өлшейді. Одан кейін жүктеме орын-
далады: 30 минут ішінде 20 рет отырып-тұру. Жаттығуды орындағаннан кейін 3
минуттан соң тамыр соғысын өлшеуді қайталайды. Егер жүктемеге дейінгі және
кейінгі тамыр соғысының жиілігі 3 минуттан кейін минутына кемінде 5 рет болса,
жүрек қан-тамыр жүйесінің реакциясы ойдағыдай, ал 5-тен 10-ға дейін болса –
қанағаттанарлық, ал 10-нан аса қанағаттанарлықсыз немесе төмен.
Дене белсенділігі жоғары адамдар өзін-өзі жақсы сезінеді, күйзеліске төзімді
және ұйқысы тыныш.
Жаттығудың дұрыс орындалуы
- дене құрысын жазу кезеңі, ағзаны қыздыру, майда бұлшық еттерді жазуға
қажет уақыт, оған ең дұрысы жаяу ақырын жүру жатады;
- негізгі бөлім, аэробтық жүктемелердің (жүгіру, жүру, жүзу, ырғақты гимна-
стика, аэробты би және т.б.) түрлерімен айналысатын кезең;
- қорытынды бөлім – қозғалысты бірден тоқтатуға болмайды, оны жалғас-
тыру қажет, бірақ ақыры және қарқындылықты біртіндеп төмендету арқылы
қызуды басу кезеңі.
2-жаттығу. Дұрыс тамақтану
Сабақ ұзақтығы 100 минут
Сабақ құрылымы
1. Кіріспе бөлім
2. Ақпараттық бөлім
2.1. Дені сау адам қалай тамақтану қажет? Артериялық гипертониямен ауыратын
23
адамға қалай тамақтану ұсынылады?
2.2. Пациенттерді дұрыс тамақтану қағидалары туралы ақпараттандыру
2.3. Пациентке арналған тәулікті мәзірді құру.
2.4. Пациенттерге тағамның энергетикалық құндылығын есептеу әдісін үйрету.
2.5. Пациентке күнделікті тамақтану әдеті мен сипатына байланысты өзіндік
қауіпті факторларды анықтауға және жеке сауықтыру жоспарын үйлесімді құруға
үйрету.
2.6. Жеңіл және қиын орындалатын тамақтану әдетін өзгерту тізімін құру мен
жеке сауықтыру жоспарын толықтыру.
3. Сұрақтар - жауаптар
Дұрыс салауатты тамақтану жүрек аурулары, сондай-ақ қант диабеті мен
кейбір ісік түрлерімен ауыру қаупін азайтады. Дұрыс тамақтану холестерин
деңгейінің өз мөлшерінен асырмайды, қан қысымын бақылауда ұстайды, сонымен
қатар артық салмақ жинаудың алдын алуға көмектеседі.
Дұрыс тамақтану арқылы денсаулық үшін қажетті барлық нәрлі заттектермен
ағзаның қажеттілігін қамтамасыз етеді. Ол әртүрлі, көкөністер мен жемістерге
бай, көп майды тұтынуды шектейтін, құрамында май, ірімшік, сүт, ет, тәтті
өнімдер болуы қажет. Дұрыс тамақтану қажетті салмақты ұстап тұруға мүмкіндік
бере отырып, энергия жұмсауды ағзаның қажеттілігіне жауап беру қажет.
Тамақ үйлесімін құруға қойылатын негізгі талаптар
1. Тамақ үйлесімінің құнарлылығын төмендету.
2. Ас тұзын шектеу.
3. Жануар майлары мен холестеринді шектеу.
4. Фосфолипидтер мөлшерін арттыру.
5. Балықты омега-3-майлы қышқылды тұтынуды арттыру.
6. РР, С, Р, В6, Е дәрумендерін көп тұтыну.
7. Тамақ үйлесімін калий, магний және кальций тұздарымен байыту.
8. Емдәмде тағамдық талшықтарды арттыру.
9. Теңіз өнімдерін қосу.
Дені сау адам қалай тамақтануы қажет?
1. Энергетикалық үйлесімді.
2. Тағамдық заттектердің мөлшері бойынша құнды.
3. Мезгіл-мезгілмен және тұрақты, соңғы тағам қабылдау уақыты ұйықтар алдын-
да 2-3 сағаттан кеш болмауы қажет.
4. Үйлесімді аспаздық әзірленген.
5. Алкогольді орынды тұтыну.
Дене салмағын бақылаудың маңызды факторы ағзаның энергетикалық
шығынына тағам үйлесімі құнарлығының сәйкес болуы болып табылады. Адамға
қажетті тәуліктік энергия жасына (30 жастан кейін әр он жыл сайын 7-10%-ға аза-
яды), жынысына (әйел адамдарда 7-10%-ға аз) сонымен қатар, әрине мамандығы
мен еңбек қарқындылығына байланысты. 40-тан 60 жас аралығындағы жұмысы
24
дене еңбегінің шығынына байланысты емес қала тұрғындары ер адам үшін орта
есеппен 2000 – 2400 ккалға, әйел адам үшін 1600 - 2000 ккалға тең.
Егер тәуліктік тағам үйлесімінің құнарлығы ағзаның энергия жоғалтуынан
артық болса, аралық тағам алмасуының артық жиналуына ықпал етеді.
Ферменттердің әсерінен бұл азық-түліктер жеңіл майға айналып, шелмай орнала-
сатын орында энергия қоры ретінде жинала береді.
2-кесте –Негізгі тағамдық азық-түліктердің құнарлылығы (100г.ккал).
26
7-10%-ға азаяды), жынысына (əйел адамдарда 7-10%-ға аз) сонымен қатар,
əрине мамандығы мен еңбек қарқындылығына байланысты. 40-тан 60 жас
аралығындағы жұмысы дене еңбегінің шығынына байланысты емес қала
тұрғындары ер адам үшін орта есеппен 2000 – 2400 ккалға, əйел адам үшін
1600 - 2000 ккалға тең.
Тағам атауы
100
г.ккал
Тағам атауы
100
г.ккал
Сүт 3%, айран
59
Дайын балық (сиг, навага,
нəлім, шортан)
70-106
Қаймақ 30%
294 Піскен сиыр еті
267
Кілегей 20%
206 Піскен шошқа еті
560
Майлы ірімшік
226 Піскен тауық еті
160
Ірімшік 9%
156 Қара нан
190
Ірімшік
315-340 Нан
203
Майсыз ірімшік
86
Бөлке нан, тоқаш
250-300
Сүзбе ірімшік
260 Қант
374
Балқытылған ірімшік
270-340 Карамель
350-400
Қатты ірімшік
350-400 Шоколад
540
Балмұздақ
226 Мармелад, тосап, зефир
290-310
Май
748 Алуа
510
Маргарин
744 Тəтті тоқаш
350-750
Өсімдік майы
898 Тосап, джем
240-280
Майонез
627 Қайнатылған шұжық, сосиска
260
Көкөністер
10-40 Шала қақталған шұжық
370-450
Картоп
83
Шикідей қақталған шұжық
500
Жемістер
40-50 Жұмыртқа (2 дана)
157
Нəрсу, жеміс шырыны
50-100 Майшабақ
234
Қызанақтағы балық
консервісі
130-180 Майдағы балық консервісі
220-280
