Дипломдық ЖҰмыс «ҚӘсіпорынның инвестициялық Қызметін талдау»

“Либелла Боттлерс” ЖШС қызметінің негізгі бағыты – концентратталған және концентратталмаған, яғни газдалған және натуралды (аса газдалмаған) сусындар өндірісі болып табылады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметінің негізгі көрсеткіштерін талдайтын болсақ 2004 және 2005 жылдың мәліметтеріне тоқталайық. Мұнда, өнімді өткізуден түскен түсім бір жылда 465 145 мыңға көбейіп, өсу қарқыны 178 %-ға көбейген, осы өткізілген өнімнің өзіндік құны да 410 991 мың теңгеге көбейген. Өзіндік құн азайған кәсіпорының қызметінің тиімділігі арттып, қаржылық – шаруашылық жағымды әсерін тигізетін еді, бірақ, керісінше азаймай, артып отыр.

Пайда мен шығын өссе де жалпы табыс 72 154 мың теңгеге көбейіп, оның өсу қарқындылығы 84 % құраған.

Өнім өткізу көлемі, өзіндік құн, төленетін айыппұлдар мен өсімпұлдар және экономикалық санкциялар тағы басқа факторлар оң әсерін тигізгендіктен таза табыс 2004 жылы 32 999 мың теңге болып 2005 жылы 49 119 мыңға көбейіп 82 118 мың теңгені құрады. Өткізілген өнімнің 1 теңгеге кеткен шығыны 0,11 – ға көбейіп отыр.

Жұмыскерлер мен жұмысшылар саны 4 және 2 адамға есепті жылы көбейіп, өсу қарқыны 267,6 % және 272,1 % құрады.

2-кесте – Кәсіпорынның экономикалық қызметінің негізгі көрсеткіштері

Жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2005 жылы 6 583 мыңға көбейген, ал жұмысшылардың еңбек ақы қоры 2004 жылы 17 684 мың теңге болып 4 066 мыңға көбейіп 21 750 мың теңгеге жеткен.

Сәйкесінше, бір жұмыскердің орта жылдық еңбек ақысы 238,8 мың теңгеден 294 мың теңгеге өсті, ал бір жұмысшының орта жылдық еңбек ақысы 2005 жылы 42 мыңға көбейіп, 250 мың теңгені құраған.

Ал өнім рентабелділігі 2004 жылы 14,8 % – дан 2005 жылы 12,4 % – ға жеткен.

Осы көрсеткіштерден көріп отырғанымыздай кәсіпорын салыстырмалы түрде қызметін табысты орындаған.

Бұл жағдай қаржылық жағдайға қолайлы болып тұр.

3-кесте – Кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану көрсеткіштері

Қормен қарулану есепті жылы +267,6 мың теңгеге көбейген, сонда бір адам 2005жылы негізгі қордың құнын ағымдағы жылға қарағанда 33,6 % – ға көп жұмсайтын болған.

Ал, тозу деңгейі 2004 жылы 72,1 % – дан 2005 жылы 79,4 % – ға жеткені таңқаларлықтай емес.

Бұл кәсіпорынның атқаратын қызметі артып, өнім саны көбейіп, жұмысы оң нәтиже беріп отырғаны бізге мәлім. Сонымен қатар, негізгі құралдарын тиімді әрі үнемдеп пайдаланатынын көріп отырмыз. Себебі, тозу деңгейі аз ғана мөлшерде артқан, ал оның жарамдылығы бір жылда шамалап (7,3 % – ға) азайып отыр.

Кәсіпорындағы еңбектің жалпы жағдайын бағалағанда еңбек өнімділігін ескеру шарт. Еңбек өнімділігі - кәсіпорындағы бір жұмысшының және жалпы жұмыскерлердің еңбек ету тиімділігін көрсетеді. Жалпы, еңбек өнімділігі екі көрсеткішпен сипатталады: өнімділік және еңбек сиымдылығы.

Өнімділік өндірілген өнім көлемін оған кеткен уақыт шығынына бөлу арқылы анықталады. Осыған сәйкес өнімділік сағыттық, күндік және жылдық мерзімге анықталуы мүмкін.

Өнымнің шығарлуына байланысты өнімділіктің натуралды, құндық және еңбектік әдістері ажыратылған.

Кәсіпорындағы өнім өндіру көрсеткіштерін пайдалана отырып, біз еңбек өнімділігінің жылдық, күндік және сағаттық мөлшерлерін келесі кестеде келтіреміз.

“Либелла Боттлерс” ЖШС еңбек өнімділігі көрсеткіштері көрсетіп отырғанындай, өткізілген өнім көлемінің 2005 жылы 178 % артуына байланысты, бір жұмыскердің еңбек өнімділігі осы кезеңде өткен 2004 жылдың көрсеткішімен салыстырғанда 4 456 мың теңге немесе 167,6 %-ға, 1 күндік өнімділігі 17 935 теңгеге немесе 163,2 %-ға, сағаттық өнімділігі 2 242 теңгеге немесе 163,3 %-ға өскен.

5-кесте - “Ойл Сервис Компани” ЖШС жұмыскерлерінің еңбек өнімділігінің деңгейі

Жалпы кәсіпорындағы өнімділіктің жоғарылауына шығарылатын өнім түрлерінің ұлғаюы да әсер етті.

6-кесте - Кәсіпорынның жұмыс тиімділігін анықтау

Республиканың түрлі сусындар кешеніне бағытталған шетел инвесицияларын талдау жетекші орында АҚШ иеленуін көрсетеді. 1999 жылғы американдық инвестициялар ағымы 1998 жылмен салыстырғанды 2,3 есе өскен. Содан соң Нидерланды мен Великабритания көзге түседі. Германия, Канада, Қытай, Корея мен Турциядан келетін тікелей инвестициялар бойынша құлдырау байқалуда.

Сусындар өндірісінің салаларының Қазақстандық бөлігінің кейбір блоктарын конкурсқа шығарумен, сонымен қатар жақын жылдардағы экспорттық сусындар өндірісінің құрылысымен байланысты сусын шығарушы компанияларының қызметі жанданады деп күтілуде.

Сусындар саласына капиталды инвестициялау өз нәтижелерін беруде. 2000 жылы Республикада 1999 жылмен салыстырғанда 35,3 млн. тонна өндіріліп, 117,2 % құраған.

2000 жылғы сусындар ресурстары бойынша әрекет етуші жобалар саны – 208, соның ішінде 82 - өндірістік.

Ұзақ мерзімдік жоспарларға сай 2005 жылы сусындар өндірісінің көлемі 60 млн. тоннаны құрайды, ал экспорттық потенциал 48 млн. тоннаға дейін артады, мұның өзі тиімді өткізу мен дүниежүзілік нарықтарға жеткізу жолдарын табумен байланысты мәселелерді туғызады, яғни тасымалдау бойынша қосымша қуаттарға мұқтаждықтартың жоғары деңгейі байқалады. Тасымалдау бойынша жобаларды жүзеге асыру мемлекеттің және жобалардың үлестері бар сусын өндіруші компанияларының қаржылық қолдауымен тығыз байланысты.

Нарықтық сипаттағы жаңа өндірістік құрылымдарды құруды көздейтін алғашқы келісімдік құжаттар екі жаққа да нәтижелі міндеттер мен мақсаттардың кең спекторын қамтиды.

Осындай Қазақстан Республикасының басты міндеттері мынандай жағдайлармен байланысты шешілуі тиіс:

• 
  дүниежүзілік мұнай державаларының тәжірибесін зерттеу;
  
• 
  дайын және аралық өнімдерді өткізудің ішкі және дүниежүзілік нарықтарын маркетингтік зерттеу;
  
• 
  өндірілген күкірт есебінен полимерлерді өндіру бойынша мекемелерді құру мүмкіндіктерін дәлелдеу;
  

Сондықтан, Қазақстан Республикасында мынандай заңдар бекітіліп, өз күшіне енді: “Мемлекеттік мекеме туралы”, “Шаруашылықтық сріктестіктер туралы”, “Еркін экономикалық зоналар туралы”, Қазақстан сусындар саласын жекешелендірудің алғашқы қадамы жасалды

Ендігі кезекте, кәсіпорынның инвестициялық даму деңгейін бағалау үшін, біз оның қаржылық жағдайына мән береміз. Өйткені, «Либелла Боттлерс» ЖШС қаржылық жағдайын талдау инвестициялық бағалаудың негізі болып саналады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайынның ең бірінші критериі болып кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау болып саналады. Төлем қабілеттілігі дегеніміз - кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелерін қайтару қабілеттілігі. Яғни міндеттемелеріне қарағанда активтері көп кәсіпорынның төлем қабілеттілігі жоғары деп есептеуге болады.

Кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді міндеттемелері үшін төлеу қабілеттілігі қарызды жою деп саналады.

«Либелла Боттлерс» ЖШС қарызды жою көрсеткіштерін есептеу үшін 8 кестедегі абсолютті есептеу көрсеткіштерін қолданамыз.

Бұл ағымдағы активтердің қысқа мерзімді активтерге қатынасы. Яғни ағымдағы активтердің орташа айналым ұзақтығына тең период кезеңдегі кәсіпорынның төлем қабілеттілігін сипаттайды.

Төлем коэффициенті неғұрлым жоғары болса, соғұрлым қарыз берушілер жағдайы жақсы деп есептеуге болады.

Төлем коэффициентінің қалыпты көрсеткіші 2-2,5 болуы керек.

Есептеу нәтижесі бойынша 2004 жылы бұл көрсеткіш 1,1-ге, ал 2005 жылы – 0,98-ге тең болды.

2. Абсолютті қарызды жою көрсеткіші (АҚЖК)

Кәсіпорынды қатал бағалау көрсеткіші. Бұл көрсеткіш арқылы кәсіпорынның ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі ең қысқа мерзім ішінде төлей алатынын біле аламыз. Көрсеткіштің оңтайлы мәні – 0,2 – 0,25.

2004 жылы бұл көрсеткіш – 0,08 –ге тең. Ал 2005 жылы АҚЖК –тің мәні – 0,18-ге тең болды.

Бұл көрсеткіш төлем мәнділігі кәсіпорын жұмысының қалыпты дамуына кедергі жасайды. Себебі бұл көрсеткіш кәсіпорын төлем қабілеттілігіне күдік тұғызады.

3. Сындық бағадаудың көрсеткіші немесе коэффициенті.

Бұл кәсіпорынның өте қатал бағалау көрсеткіші болып табылады. Бұл көрсеткіш ағымдағы активтердің кейбір бөліктерінің, яғни капиталдың ақша қаржаттары, дебиторлық қарыздар мен тез сатылатын бағалы қағаздардың ағымдағы міндеттемелерімен салыстыру арқылы есептеледі. Яғни егер кәсіпорынның жағдайы өте қиын, сындық жағдайда болса, онда кәсіпорынның қарыздарын қаншалықты көлемін төлеуге болатынын бағалауға негізделген көрсеткіш болып есептелінеді.

Дебиторлық қарыздардың орташа айналым ұзақтығы ішіндегі күтілетін төлем қабілетін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш тек ағымдағы міндеттемелерді бар ақша арқылы ғана емес, сонымен бірге күтілетін, сатылатын өнімнен түсетін пайданы да пайдаланып, төлеуге болатынын сипаттайтын көрсеткіш.

Көрсеткіштің оңтайлы мәні – 0,8 -0,7 болуы қажет. 2004 жылы ол – 0,5 , ал 2005 жылы – 0,4-ке тең болды.

Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және оның құрылуы да, кәсіпорын өзінің де, қарызға алынған капиталдың да есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді.

Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді.

Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге капиталдың жалпы соммасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл көрсеткіш арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуелсіздік коэффициенті, автономдық коэффициенті). Бірақ оның мәні бір ғана – бұл коэффициентке қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражатын қаншалықты жұмсай алатынын көруге болады. Тәуелсіздік коэффициентін меншікті капиталды барлық авансталған капиталға бөлумен анықтайды. «Либелла Боттлерс» ЖШС тәуелсіздік коэффициенті 2004 жылы – 0,87 , ал 2005 жылы – 0,86 –ға тең болды. Бұл көрсеткіштің оңтайлы мәні 0,5-0,6 болуы керек. «Либелла Ботлерс» ЖШС тәуелсіздік коэффициентінің мәні кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары екендігін көрсетеді және алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығына дәлел.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін 9 кестеде келесі қаржылық тұрақтылығын бағалау коэффициенттері есептелінеді.

Бұны тәуелсіздік коэффициентіне кері көрсеткіш болып табылатын, қатыстырылған капиталдың барлық авансталған капиталдағы үлес салмағын көрсетеді. Оны тәуелділік коэффициенті деуге де болады.

Бұл коэффициент авансталған капиталдың жалпы соммасындағы қарыз капиталының үлесін сипаттайды. Бұның үлесі жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарлайды. «Либелла Боттлерс» ЖШС кәсіпорында бұл көрсеткіштің мәні 2004 жылы -0,13, 2005 жылы -0,14-ке тең болды. Бұл көрсеткіш біршама өскенімен, талданып отырған кәсіпорын өзінің қаржылық тәуелсіздігін жоғалтты деп айтуға болмайды.
9-кесте - «Либелла Боттлерс» ЖШС қаржылық тұрақтылығын бағалау коэффициенттері.

Қаржыландыру коэффициентіне кері көрсеткіш, қатыстырылған капиталдың меншікті капиталға қатынасымен анықталатын қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті.

Қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициент кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың әрбір теңгесіне қанша қарыз қаражатын тартқанын көрсетеді. Біздің кәсіпорнымызда бұл көрсеткіш келесі берілгендермен сипатталады: 2004 жылы – 0,154, 2005 жылы -0,162. Бұның мәні кәсіпорын есеп беру кезеңінің, яғни 2004 жылы активтерге салынған меншікті қаражаттардың әрбір теңгесіне қарыз қаражатының 15 тиынын тартқанын дәлелдейді. Ал 2005 жылы қарыз қаражаттары меншіктік салымдардың әрбір теңгесіне 16 тиынға дейін көбейген. Демек, кәсіпорын қарыз қаражаттарын пайдалануға күш жұмсаған, бірақ өзінің қаржылық тұрақтылығын жоғалтпаған.

Келесі көрсеткіш инвестициялық коэффициенті. Бұл коэфициент меншікті капиталдың негізгі құралдар мен басқа да активтер сатып алуға пайдалануын көрсетеді.

«Либелла Боттлерс» кәсіпорында бұл көрсеткіштің мәні 2004 жылы – 1,01, 2005 жылы – 0,998-ге тең. Инвестициялық коэффициенттің оңтайлы мәні ≥0,5.

Меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобильді сипаттағы құндылықтардың бекітілмегендігін сипаттайтын көрсеткіш - меншікті айналым капиталы (С_ок).

Бұл коэффициенттің «Либелла Боттлерс» кәсіпорындағы мәні 2004 жылы – 0,014, ал 2005 жылы – 0-ге тең болды. Яғни бұл көрсеткіш меншікті капиталдың қандай бөлігі табельді нысанда екендігін сипаттайды. Біздің кәсіпорынымызда бұл коэффициент 2005 жылы төмендеп, 0-ге тең болды. Мұның барлығы да кәсіпорынның инвестициялық тартымдылық деңгейі дұрыс деген мағынаны білдіреді.

3 кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын жетілдіру жолдары

3.1 “Либелла Боттлерс” ЖШС ішкі инвестициялық мүмкіндіктерін пайдаланудағы стратегиясын дайындау
Жеке инвестициялық ресурстардың шектелу жағдайында, республикада тиімді экономиканы құруға бағытталған, құрылымды – инвестициялық саясатты жүзеге асыру, сусындар шығарушы салаларының жаңа кен орындарын, көлікті, өңдеуші және машина жасау өндірісін енгізу жолымен өндіруді кеңейту үшін ірі отандық және шетел капитал салымдарын талап етеді.

“Либелла Боттлерс” ЖШС – нің алға қойған мақсаттары нақты жобаларды жүзеге асыру процессінде атқарыла алады, олардың мәні келесілерден тұру керек:

• 
  өнеркәсіптермен және банктермен қызығушылықтарын біріктіру, осы негізде өнеркәсіптік – қаржылық топтарды құру;
  
• 
  үйлесімдірек іс-әрекеттерге алып келетін, көлденең және тікелей салааралық байланыстарды дамыту;
  
• 
  алдыңғы қатарлы сусындар державаларымен және компанияларымен экономикалық қатынастармен байланыстарды ары қарай тереңдету;
  
• 
  сусындар өндіруші саланы жоғары мамандандырылған кадрлармен қамтамасыз ету, сусындар шығару бизнесінде өңдеудің, маркетингтің, менеджменттің жаңа әдістерімен иемдену;
  
• 
  республиканың алдыңғы қатарлы банктарымен консорциумды құру;
  

• 
  қаржылы–несиелік жүесін өзгерту және инфляцияға қарсы шараларды жүзеге асыру;
  
• 
  құрылымдық қайта құруды жүзеге асыру және тиімді бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканы қалыптастыру;
  
• 
  жоғары ресурс жинақтаушы және ғылыми сиымды технологияларды енгізу негізінде өндірісті модернизациялау;
  
• 
  нарық инфрақұрылымын және институционалды қайта жаңаруларды дамыту;
  
• 
  аймақтардың және ұлттық экономиканың ахуалын жақсарту мақсатында заң шығаруды жетілдіру;
  
• 
  құнды қағаздар нарығының инфрақұрылымын дамыту, Қазақстанның қор нарығының ролі мен көлемін үлкейту;
  
• 
  тікелей және жанама мемлекеттік әсер ету әдістерін қолдануымен инвестициялық белсенділікті экономикалық реттеудің жаңа нарықтық әдістерін енгізу;
  
• 
  аймақтардағы белсенді инвестициялық саясатты жүргізу;
  
• 
  аймақтық инвестициялық саясатты қалыптастыру, тиімді салықты-бюджеттік саясатты қалыптастыру;
  

Осыған орай, “Либелла Боттлерс” ЖШС –нің бағдарламалары салааралық, салалық және аймақтық мағынадағы бөлімшелерін өзіне қосады, белгілі бір уақыттық мерзімге және инвестиция көздеріне байланысуында және соңында, мемлекет қатысуымен барлық инвестициялық объектілерді және жобаларды біріктіреді. Осындай бағдарламаларды дайындау және олардың орындалуын бақылау инвестициялық қызметті реттеу бойынша макроэкономикалық координацияны нақты етеді.

Отандық экономистердің болжамдық бағалаулары бойынша, мемлекетпен кепілді мемлекеттің бюджет қаражаттары, несиелер мен қарыздар келешекте мемлекет бюджетінің жалпы деңгейінен 20 % –дан аспайды. Бірақ, оларды бөлу және пайдаланудың ұйымдастырушылық формаларын сапалы өзгерту қажет.

“Либелла Боттлерс” –те, біріншіден, мақсатты бағдарламалар мен тек конкурстық негізде қатаң сәйкестікте мемлекеттік инвестициялық қаражаттарды бөлуге өту керек. Екіншіден, коммерциялық емес сипаттағы және өздерінің қаржы көздері жоқ, әлеуметтік мәндегі объектілер үшін қайтарымсыз қаржыландыруды сақтау. Үшіншіден, қайтарымсыз қаржыландыру және жеңілдікті несиелеу формасындағы инвестицияларға бағытталатын, бюджет қаражаттарының мақсатты шығындалуын мемлекеттік бақылауды күшейту. Төртіншіден, тікелей бюжеттік қаржыландыруды – инвестициялық жобаларды бірлескен мемлекетті-бюджеттік қаржыландыру тәжірибесін кеңейту, сонымен қатар, жеке ұлттық және шетел капиталын тартумен; мемлекеттік кепілдіктер мен инвестицияларды сақтандыру арқылы жанама қолдау, мамандандырылған инвестициялық банктер, қорлар құруда қатысу және тағы басқалар арқылы жүзеге асырылады.

Сонда, “Либелла Боттлерс” ЖШС–нің экономикалық өсуі және көп каналды қаржыландыруды қалыптастыру жағдайындағы инвестициялық стратегия негізгі бағыттарды қосу керек:

• 
  мемлекеттік қаржыларды толық және жеке пайдалану арқылы немесе мемлекеттік кепілдіктер қодауымен, мемлекет үшін маңызды өмірлік қамтамасыз ету (жизнеобеспечение) объектілеріне капиталдық салымдарды қаржыландыру;
  
• 
  аймақ пен ел экономикасының өсуінің базасы бола алатын, бөлек объектілердің нүктелік инвестициялауы;
  
• 
  елдің бүкіл салалар, өндірістер мен аймақтары бойынша ұлттық шаруашылықты кең көлемде инвестициялау;
  

Қазіргі кезде, ҚР–ның экономикасы белгілі бір құлдырудан кейін біртіндеп көтеріле бастады және одан әрі өсу үшін ғана емес, оны қолдау үшін де қаржылық ресурстардың көп мөлшерінде қажетсінеді.

Елдегі ақшаның жеткіліксіздігі бәрімізге белгілі фактор.

Мұндай жағдайда, шетел инвестициялары республика экономикасын ынталандыру бойынша негізгі бағыттардың бірі болып қарастырылады. Шетел инвестициялары ішкі инвестициялардың ынталандырушысы, даму катализаторы және өсуі бола алады. Әсіресе, бұл тікелей инвестицияларға қатысты, себебі, олармен Қазақстанға тек ақша ғана емес, дүниежүзілік нарықтарында инвесторлар – компанияларымен жинақталған көп жылдық тәжірибе де алынып келеді. Сонымен қатар, шетел инвестициялары үкіметтің ақша қиыншылықтарын жеңілдете алады, бірақ, сыртқы қырызды өсіру жолымен, сонда, ел тәуелділігін өсіру арқылы. Шетел инвестицияларының өсуі біздің елдің дүниежүзілік ақшаның қозғалыс цикліне қосылуының серігі (спутник) болып табылады, және дүниежүзілік шаруашылыққа шоғырлануға себепші болады.

1992 – 1998 жылдардағы елде болған жекешелендіру процессі, құнды қағаздардың ұлттық нарығының тез дамуы және оның нормативті базасын құру бірінші рет отандық тарихта ҚР–ғы шетел инвестицияларын дамыту үшін алғышарттарды жасады. Сонымен қатар, белгілі бір прогресске қарамастан соңғы кезде қарама–қайшылық, толықсыздық және тұрақсыздық нормативті–құқықтық базаның шетел инвестицияларын тарту жолындағы маңызды кедергі болып қалып отыр.

Сонымен қатар, соңғы жылдары Қазақстанда тікелей шетел инвестицияларының иелерімен алынған, табысты шетелге шығарудың бірден өсуі қауіпті болды. Тікелей шетел инвестицияларының табыстарын шетелге шығару серпіні туралы келесі кесте мәліметтері айтады.

2000-2004 жылдары шетелге шығарылған, Қазақстанда тікелей шетел инвестициялар иелерімен алынған, табыстарының көлемі 2000 жылы 330 млн. АҚШ долларынан 2004 жылы 1015млн. АҚШ долларына дейін көбейгенін 2–ші кесте мәліметтерінен көре аламыз. Бұл, жаңа тікелей инвестициялар соммасына шетелге реинвестицияланатын табыстар үлесі 2004 жылы 46 % жеткенін айтады.

2002 жылы шетелге реинвестицияланатын табыстардың үлесі 2001 жылы 73,1 % -дан 36,9 % -ға дейін төмендеген сияқты. Бірақ, бұл елес жаңа тікелей инвестициялардың 2,2 есеге өсуімен байланысты. Егер, олар алдыңғы жылғы деңгейде сақталса, ал бірінші жылы оларда көбінесе қажетті қайтарым болмайды, онда шетелге табыстарды реинвестициялаулардың тартылған тікелей инвестицияға қатынасы 79,8 % жетер еді. Сонда, Қазақстаннан инвестицияланған әр доллардан түскен табыстан шетелге жыл сайын шамамен 80 % “аққан”.

Жасалған септер бойынша, жыл сайын тікелей шетел инвестицияларының ҚР–на тартылған әр 100 АҚШ долларынан шетел фирмаларының табыстары формасында 45 % қайтып шетелге кетеді. Сонда, шетелден ҚР–на инвестицияланған әр доллардың табыстылығы жылдық 45 % құрайды. Шетел фирмаларының туған елдерінде ол 7-9 есе аз бола тұрып. Сонда, біздің мемлекетке бос қаражаттарды шетел активтеріне емес, отандық экономиканы дамытуға салу керек еді.

Сонымен қатар, салықтық заң шетел инвестицияларын тартудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Ал басқаша, оның жетілгендігінен тек өндірістік тиімділік ғана емес, елге инвестицияларды тарту мәні де байланысты. Республиканың мұнай өндіру кешенін дамытудың инвестициялық стратегиясын жүзеге асыру Қазақстан секторындағы Касспий теңізінің кен орындары меңгеруді қарастыратындақтан да, бұл өте маңызды. Бұл ары қарай, өндірісті бөлу туралы келісімді жүзеге асыруын жорамалдау.

3.2 Кәсіпорынға қосымша инвестиция тартудың тетіктерін жақсарту
Қазіргі кезде өндірістік кәсіпорындарға, соның ішінде, әсірісе нақты сектор саласына қатысты өндірістерге инвестиция тарту мәселесі өткір күйінде қалып отыр. Бұл жағдайда, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету үшін оның инновациялық белсенділігін арттырған жөн.

Ғылыми-техникалық потенциал кез-келген мемлекеттің ұлттық байлығының негізгі саласы. Барлық дамыған елдер төжірибесі көрсеткеніндей, экономикалық даму, көркейтудің негізгі жолы - ғылыми-тсхникалық жөне инновациялық салада лидер болу.

Инновациялар мен жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлттық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүниежүзіңдегі кәсіпкерлер инновацияларды тиімді басқару мен ұйымдастыруға көңіл бөледі. Ал мемлекет өз тарапынан ғылыми-техникалық және инновациялық даму саласына қолдау жасап, тиімді саясат жүргізіп отырады. Өйткені мемлекеттік ғылыми-техникалық және инновациялық саясат - ғылыми-техникалық жетістіктерді адам игілігі үшін пайдаланып, адамзат өмір сүру жағдайларын сапалы түрде жақсартуға бағытталған. Сондықтан да, шетел технологиясы мен техникасын игерумен қатар, өз ұлттық ғылыми-техникалық потенциалымыздың дамуына жағдай жасап, отаңдық ғалымдардың ғылыми жетістіктерін өңдіріске енгізіп, оларды бағалай білуіміз қажет.

Инновациялық жетістіктерді өңдіріске енгізу қазіргі кең талғамды нарыққа сапалы, әрі тұтынушылардың сұраныстарын зерттей отырып, кең ассортиментте әртүрлі өнімдер шығаруға мүмкіндік береді.

Инновациялық процестерді жетілдіруге итермелейтін тағы бір жайт, ол - көптеген өндірістердегі негізгі құралдардың тозуы.

"...Қазақстаңда өңдірістік аппараттардың тозуы жоғары, соңдықтан оларға алдыңғы қатарлы техника мен технологияларды енгізу қажет. Отандық тауар өңдірушілер мұндай құрал-жабдықтар шығара алмайды, бұл тұрғыда инновациялық құрал-жабдықтардың импорты қажет және ол мемлекеттік мүддеге сай. Онсыз мемлекет жоғары технологаялы бәсекеге қабілетті жөне ғылыми қамтымды өнімдер шығару мүмкін емес".

Жалпы, инновациялық процестерді жүргізу бағыттарына қарай тауарлық жене өндірістік деп ажыратуға болады. Тауарлық инновациялар өнімнің сапалық қасиеттерін жаңартуға, өндірістік инновация жаңа өнім түрлерін шығаруға бағытталған жұмыстарды қамтиды. Бұл тарапта, май өңдеу өнеркәсібінің материалдық-техникалық базасын нығайту, өсімдік майлары мен шикізаттарының терең және жүйелі өңделуі жөне соның негізінде биологиялық қуаты жоғары сапалы өнімдер шығару мемлекеттің қаржылаңдыруына, ғылыми-зерттеу жүмыстарын жүргізуге қаржы тартылуына, қазіргі жұмыс істеп тұрған көсіпорыңдарды жарақтандыру мен жаңартуға мүдделі.

Қазіргі кезде бұл көсіпорындардағы инновациялық жұмыстар өндірілетін өнімдердің сапалық қасиеттерін арттырумен қатар, әлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие бола бастаған өнімнің жаңа түрлерін шығаруға да ықпалын тигізуі қажет. Экономикалық әдебиеттерде өндірістік процестерді диверсификациялау және өнімді дифференциациялау деген атаумен белгілі бұл бағыттар жаңа өнімдер шығару арқылы, кәсіпорынның нарықтағы бәсекелік қабілетін нығайтуға жөне өндіріліп жатқан өнімдердің сапасын жаңа қасиеттермен арттыру арқылы тұтынушылар сұранысын қалыптастыруға сүйенеді.

Бұл бағыттардың өзіндік құндылыктары да бар, оларға:

- өнімнің бағасын жоғарылату,

- нарықта жаңа тұтынушыларды табу;

- сауда белгісін нығайту;

- бәсекелестерден ерекшелену мүмкіңдіктері жатады.

Аталған ерекшеліктердің өндіріске тиімділігін арттыру үшін

нарықтық талаптарға сай, қажетті көлемде өнімдерді шығаруды қамтамасыз еткен жөн.

Отандық өңдіріске ғылыми-техникалық жөне инновациялық жетістіктерді енгізу өнімдерінің бөсекелік қабілетін қамтамасыз етуге бағытталған көсіпорындардың ғана емес, осы талпыныстарды қолдап отыратын мемлекеттік саясаттың да бөлінбес бір бөлігі болуы тиіс.

Қазіргі жағдайларда жоғары технологиялы экономиканы құруда мемлекеттің орны заңдылық ретінде ұлғаюы тиіс. Бұл мемлекеттік ғылыми саясатты әрдайым дамыту мен диверсификациялау, маңызы жоғары түбірлі ғылыми зерттеулер нәтижесін өндіріске енгізу негізіңде жүзеге асуы мүмкін. Өнеркәсіптегі құрылымдық-инвестициялық өзгерістерді жылдамдатуда мемлекеттің ықпалынсыз ғылыми сиымдылығы жоғары технологияларды салықтық, бюджеттік және сыртқы сауданың экономикалық инструменттері арқылы енгізу мүмкін емес.

Сонымен, өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруда сапалық тетікті ғылыми-техникалық және инновациялық саясат арқылы жетілдіру, төмендегі міндеттерді шешуі тиіс:

- өндірістің мүмкіңдігіне сай ғылыми-техникалық және инновациялық даму жоспарын әзірлеу;

- өнімнің сапалық қасиеттерін жақсартуға немесе жаңа өнім түрін шығаруға бағытталған жобаны нсгіздеу,

- жобаны іске асыруды қаржыландыру көздерін айқындау;

- өндірілетін өнімнің нарықтағы сұранысын қамтамасыз ету жоддарын іздестіру.

Дамыған елдердің ғылыми-техникалық саясатының өзіңдік ерекшелігі де осы салаға бөлінетін қаржының келемімен сипатталады. Қазақстанда тек соңғы кездері ғана өндіріс пен ғылыми-техникалық саланың тығыз байланысы арқылы жоғары жетістіктерге жетуге болатынын сезінуде.

Біздің ойымызша, мемлекеттің ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске енгізу бағыттарын қолдаудьң тиімділігі оның заңдылық негіздерін қалыптастыру мен оны қаржыландыру көздерін белгілеу арқылы шешіледі. Бұл тарапта, өңдірістерді инновациялық дамыту, еңдігі кезекте, ҚР Үкіметінің 2001 жылы № 617 Қаулысымен бекіткен “2001-2015 жылдарға инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасының”, 2002 жылы қабылданған “Инновациялық қызмет туралы” ҚР Заңының және осы саладағы басты құжат, еліміздің инновациялық өркендеуінің негізін қалайтын “Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясының” аясында жүргізілмек. Бұл стратегияның басты мақсаты болып шикізаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-технологнялық экономикаға өту үшін жағдай жасау болып табылады.

Стратегияның негізгі міндеттеріне:

- өндеуші өнеркәсіпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерінде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігін кемінде 3 есе арттыру және ІЖӨ энергия сиымдылығын 2 есе төмендету;

- өңдеуші өнеркәсіптің негізгі қорларының өнімділігін арттыру;

- кәсіпкерлік ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды ынталаңдыратын әрі бәсекелестік артықшылықты жетілдіретін қоғамдық институттарды ұстау, қосылған құнға барынша қол жеткізе отырып, нақты өндірістерде қосылған құн тізбегіндегі элементтерді игеру;

- ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталаңдыру;

- сапаның әлемдік стаңдарттарына көшу,

- дүниежүзілік ғылыми-техникалық және инновациялық үрдістерге қосылу арқылы әлемдік шаруашылық жүйесіне және өңірлік экономикаға ықпалдасуды үдету;

- елдің экспорттық әлеуетін қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердің мүддесіне қарай әртараптандыру болып табылады;

Сонымен қатар, инновациялық даму бағдарламасының жүзеге асу аясы да ғылым мен техника жетістіктерін мемлекеттің ұзақ мерзімді дамуына қолдану сыңды мақсат пен міндетгерге негізделген.

Аталған құжаттар жалпы инновациялық жетістіктерді қолданысқа енгізу шараларын реттеп, оның тиімді жүзеге асуын қамтамасыз етеді деген ойдамыз.

Осы құжаттар негізіңде халық шаруашылығының әрбір саласына қатысты арнайы инновациялық дамыту бағыттарын анықтаған жөн. Өйткені, әрбір саланың өңдірістік ерекшеліктері мен оны дамыту қажеттілігі, қаржыландыру көлемі мен оны алу көздері, мемлекеттік маңызды нысандары мен экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі маңыздылығы осыны қажет етеді. Сол сияқты, бағдарламада көрсетілгеніңдей, қазіргі кезде ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу мен оны сақтау, отын-энергетикалық комплекс, химия және нефтехимия, жаңа материалдарды өндіру және басқа да салаларда инновациялық бағдарламаларды дайыңдау өзектілігі бар.

Инновациялық мүмкіндіктерді арттыру кәсіпорынның инвесторлар үшін тартымдылығын қамтамасыз ететін негізгі фактор болып қала бермек.