Дәрістердің қысқаша мазмұны №1 дәріс

әріптің әрқайсысы екі дыбыстың ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ, ЫЙ, ІЙ қосындысы екенін біле отырып, 
дауыстыға жатқызып жүр. Жатқызып қана қоймай, оларды (и,уӘріптерін) дифтонг, 
дифтонгоид деп дәлелдеуге тырысатынын»айтады. ( 7;16) 
Жиырмасыншы ғасырдың 50 жылдарынан бастап шыққан еңбектерде 9 жалаң дыбыс 
(A,Ә,Е,О,Ө,Ұ,Ү,Ы,І), 2 құрандыдыбыс (И,У) берілген. Құранды и,у-дың қосылуы 
әліпбидің өзгерумен байланысты болды. 1957 жылы орфографиялық ереже қабылданып, 
онда И мен У-дың ҰУ ҮУ ЫЙ ІЙ дыбыстық тіркестерінен тұратыны айтылды. 
Орфографиялық ережеде И мен У-дың екі дыбыстық тіркестен туратыны айтылғанымен, 
фонетикаға байланысты шыққан еңбектерде И мен у дыбыс ретінде енгізіліп, дауыстылар 
саны 11-ге жетті. Жалпы казак тілінде И мен У дыбыс емес, әріп болып табылады. Олар 
ҰУ ҮУ ЫЙ ІЙ дыбыстық тіркестерін беру үшін қолданылған шартты таңба ғана, 
сондықтан оларды дыбыс санына қосып шатастырудың еш қажеттілігі жоқ. 
Жиырмасыншы ғасырдың 80 жылдарынан бастап шыққан көптеген еңбектерде қазақ 
тілінін 9 «әліпби дауысты дыбысы» ғана қамтылады. Ғалымдардын пікірімен толық 
келісуге болады. Бұл енбектерде дыбыс пен әріптін аражігі ажыратылып берілген. 
Қазақ тіліндегі КІРМЕ әріптердің дыбыс мәні. 
кірме әріптердің тіл бұзар әсері күшейіп барады: 
- бірінші, қазақ сөзінің үндесім әуезін бұзып барады; 
- екінші, қазақ тілінің буын жігін бұзып болды; 
- үшінші, қазақ тілінің морфем желісін бұзып болды; 
- төртінші, қазақ сөзінің тасымал ретін шатыстырып бітті. 
Ол кірме әріптер: И, У, Я, Ю, Щ. Қазақ тілінің төл сөздерінің құрамында жазылып 
жүрген кірме әріптердің дыбыс мәні төмендегідей (мый, тій, сұу, сүурөт, жая, әлійә, айұу, 
үйүу, ашшы, кешше, тұшшы) 
Кез келген жазу тілдің ішкі өзіне тән құрылымы мен табиғи айтылымына зиян 
тигізбеу керек. Керісінше, тілдің әдеби айтылымының қорғанышы болу керек. Ол үшін: 
1. Жазу сөздің дыбыс құрамын дәл бейнелегенде ғана дұрыс жазу болады. Ендеше, 
қазақ жазуы қазақ сөзінің үндесім әуезін дұрыс көрсетіп отыру керек, басқаша айтқанда, 
жуан айтылатын сөздің таңбасы мен жіңішке айтылатын сөздің таңбасының арасында 
көрнекі айырма болсын. 
2. Жазу қазақ сөзінің буын құрамын бұзбау керек. Мысалы, миы, су-ы[мый-ы], [сұу-
ы] болмау керек, мы-йы, сұ-уы болу керек. Қазақ тілінде сөз ішінде буын дауыстыдан 
басталмайды. Оқулықтардағы осындай кереғарлықтардың қиындықтарын айтып, 
балаларға түсіндіре алмай, олардың алдында «бірде олай болады, бірде бұлай болады» деп 
екі сөйлеп, әлек болып жатқан мұғалімдердің пікірі ескерусіз қалып жатыр. 
3. Жазу қазақ сөзінің тасымал ережесіне сай болу керек. Тағы да ми-ы, су-ы болып 
тасымалданбау керек, мы-йы, сұ-уы болып тасымалдану керек. 
4. Жазу қазақ тілінің морфем (түбір мен қосымшалар) желісін үзбеу керек. Мысалы, 
қазақ тілінің «егер түбір дауыссызға бітсе, қосымша дауыстыдан басталады» деген іргелі 
заңдылығы бар. Сонда мың = мы-ңы, мыс = мы-сы, мый = мы-йы болып, тіл жүйесі 
бұзылмайды. 
Қазақ тілінің дауыссыз дыбыс әріптеріндегі ҚАЙШЫЛЫҚТАР: 
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардын санына келетін болсак, ғалымдар арасында 
түрлі пікірлерді кездестіруге болады.А.Байтурсыновтың «Тіл құралында» 17 дауыссыз 
дыбыс берілген: б,п, т, ж, ш, д, р, з, с, г, к, қ, г, ң, л, м, н (1). 
1954 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілінде», І.Кеңесбаев, F.Мұсабаевтың «қазіргі 
қазақ тілі» деген оқулығында /1975/, С.Мырзабековтің «қазақ тілінің фонетикасы» /1993/ 
деген енбегінде 25 дауыссыз дыбыс берілген: Б, В, Г, F, Д, Ж, 3, Й, К, Л, М, Н, П, Р,С, Т, 
(У), h, Ф, Х, Ц, Ч, ш, К, Н. / Щ жок/. Жоғарыдагы 1.Кенесбаев, F.Мұсабаевтың «Казіргі 
қазақ тілі»деген окулырында Щ-ны дауыссыздардын жалпы санына қоспаған, бірақ 
дауыссыздарды дауыс қатысына карай жіктеуде Щ-ны катаң дауыссыздардын ішінде 

береді. (5) Ал С.Мырзабеков Щ-ны мүлдем дауыссыздардың қатарына қоспайды. “Щ 
дыбыс емес-әріп. Ол Ш дыбысының созылыңқы варианты” деген пікірге келеді. 

жүктеу 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: