Дәрістердің қысқаша мазмұны №1 дәріс

ж., біршама толық түрі 1972 ж., ал қазақ тілінің үлкен "Орфографиялық сөздігі" 1963 ж. 
жарық көрді. Осы сөздіктің толықтырылып, өңделген 2-басылымы 1978 ж. шықты. 
Жаңа графикаға көшумен байланысты 1940 жылы жасалған емле заңдары 
1957 жылы түзілген «Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінде» 51 
параграф, 12 ескертпе енгізіліп, толықтырылып жаңадан түзілген болатын. 
1983 жылғы «толықтырулар мен түзетулерден» кейін оған 3 параграф және 3 
ескертпе қосылған. Қазақ тiлi орфографиясының негiзгi ережелерi 9 бөлiмнен 
тұрады.Олар: 
1)дауысты дыбыс әріптерінің қолданылуы 2)дауыссыз дыбыс әріптерінің 
қолданылуы 3)түбір сөздердің жазылуы 
4)бөлек жазылатын сөздер 
5)қос сөздердің жазылуы 
6)қосымшалардың жазылуы 
7)шылау сөздердің жазылуы 
8)бас әріптің қолданылуы 
9)сөздердің тасымалдануы 
«Қазақ тілінің орфoграфиялық сөздігінің» 1983 жылғы 2- 
басылымындағы өзгеріс, жаңалықтар: 
1. Дауысты дыбыс әріптерінің қолданылуы. «§ 1. а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, э әріптері 
жалаң дауыстылардың ал ё, и, у, ю, я әріптері қосынды дауыстылардың да , кейде жалаң 
дауыстылардың да таңбасы ретінде жұмсалады»1 
2. Қос сөздердің жазылуы» бір-ақ параграфта айтылады: «§ 31. (§ 32). «Қос сөздің 
барлық түрі дефис (-) арқылы жазылады.»1 
3. Сөздердің тасымалдануы» біраз «толықтырулар мен түзетулерге» ұшыраған. 
Бұрын: «§ 50. Жазып келе жатқанда, жолға сыймаса, я тұтас бір буынды, я көп буынды 
тасымалдауға болады...» дейтін ереже «§ 51. Жазып келе жатқанда, жолға сыймаған сөз 
буын жігіне қарай тасымалданады...» - деп түзетілген.1 
4. «Екі, кейде үш сөзден құралған кісі аттары мен географиялық атаулар, негізінен, 
түбірі сақталып, бірге жазылады...»1 
Бұл орфографиялық ережелер , біріншіден, тілдегі сөздердің дұрыс 
жазылуына, олардың тілде орнығуына септігін тигізсе, екіншіден, орфографиялық 
норманың қызметін айқындайды. Осы орфографиялық ережелерге сүйене отырып,қазақ 
тілінің орфографиялық сөздіктері шығарылды. 
Осы аталған Негізгі ережелерінің жаңа редакциясына (1983) сәйкес ҚР ҒА-ның Тіл 
білімі институтының әзірлеуімен "Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі 1988 жылы 45000 
данамен басып шығарылды.1988 жылғы 3-басылымы едәуір түзетулермен ұсынылып 
отырғаны оның «Алғы сөзінде» кеңінен көрсетілген болатын, атап айтқанда, сөздік 
құрамының толықтырылғаны; сұрыпталып, жүйелі тәртіпке келтірілгені,жазылатын 
сөздердің едәуір 
1 Қазақ тiлiнiң орфографиялық сөздiгi. Алматы, 1983 іріктелгендігі айтылып, 
әрқайсысы нақты мысалдармен кеңінен көрсетілген еді.2 
«Қазақ тілінің орфoграфиялық сөздігінің» 1988 жылғы 3-басылымындағы өзгеріс, 
жаңалықтар: 
1. Орыс тілінен және орыс тілі арқылы өзге тілдерден алынып қолданып 
келген біралуан сөздердің бұл күнде әдеби норма ретінде қазақша баламасы 
пайдаланылатындықтан, олар да емле сөздігінен алынып тасталды (мысалы, архив, аптека, 
вклад, вкладшы, семья, система, программа, «көше» мағынасындағы проспект, протокол, 
самoлет, документ т.б. сияқты). Авто, авиа, агро, интер сияқты сөздермен келген 
тұлғалардан казақ сөздерімен келетіндері сөздікте қалдырылды және авиаспорт, 
авиаконструктор, автопортрет, автореферат, интернационалдық сияқты бөгде тілдік 
сөздермен келгендері де берілді.2 

2. Бұл басылымның сөзтізбесіне көптеген жаңа сөздер қосылды. Олар: а) бұрын 
қолданылып келген кірме сөздердің қазақша баламалары: әдістеме, әуежай, бaғдарламa, 
бейнетаспа, дәйексөз, зейнетақы, зейнеткер, ұшақ, күнпарақ, қазанама, медбике т.б. 
3. Белгілі бір терминдердің бағалауыш мәнді стильдік сыңарлары да сөздіктен орын 
алды: президент - Елбасы, гимн - әнұран, қала әкімі - қалабасы, астана - елорда.2 
4.Елеулі өзгерістің бірі - аң-құс, өсімдіктердің күрделі атауларының жазылуына 
байланысты. Бұрын ұсынып келген жазу тәртібіміз бойынша бірінші сыңары ақ, қара, ала 
сияқты түс атауларымен келген аң-құс, өсімдік, жан-жануарлар атаулары тіркес ретінде 
бөлек жазылатын. Сол сияқты алдыңғысы тау, тас, су, жер деген сөздер, соңғысы 
ботаникалық, зоологиялық атаулар болып келген күрделі сөздер де бөлек жазылатын. 
Бұлардың барлығы, шындығында, күрделі бір атау болып табылады, яғни бір ғана аң- құс, 
жәндік, өсімдік атын білдіреді, тіпті екінші сыңары біркелкі болып келгенде де алдыңғы 
компонент олардың түсін, қасиетін, тегін айырып көрсететін анықтауыш сөзден гөрі, 
соңғы атаумен бірігіп барып, бір ғана аңның, құстың, өсімдіктің, жәндіктің атын 
білдіретіндігі ескерілді. Сондықтан бұл аталған топтар біріккен сөз ретінде қосылып 
жазылды (бұрынғы сөздікте ұяда, мысалы, ақ, қара деген сөздердің ұясында тіркеліп 
берілген болатын): ақжалбыз, ақбаттауық, ақбидай, ақжүзген, ақсусар, ақтиін, ақшағала, 
ақши, қарабидай, қарақұр, қараләйлек, қаратұнжыр, т.б.2 
Сөйтіп, «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінің» ұсынылып отыpғaн 3- басылымы 
тілімізде болып жатқан өзгеріс жаңалықтармен толықтырылды. 
. 

жүктеу 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: