тырлық философиясы. Аспанда қолдаушы Тәңір болса

оралса, рухы Аспанға, биікке ұшады деп ұғындырады. 
Иоллығтегін Елтерістін дүниеден қайтқанын өлді де- 
мейді — «үша барды» — деген. Демек, жаны ұшып кетті. 
Бұл тәңір ісі. Елтеріс рухы елмейді. Оның орнына қаған I 
болған баласы түркі жұртын көркейте түседі. «Кедейді ■
бай қылады, азды көп қылады».
Иоллығтегін, түркі мәдениеті дегенде, өзімше топшы- [ 
лаған, өз үсыныс-пікірімді ортаға са л а кетейін.
1. Ілгеріде «Аз и Я» кітабында О л ж а с Сүлейменов ! 
қараш аны ң 25-жұлдызын түркі мәдениетінің мейрам кү-1 
ні деп атап өтуді ұсынған еді, осы тілек қабы л болмай I 
келеді. Ж оға ры д а айтылғандай дәл осы күні В. Томсен ■
«Қүлтегін» жырының түркі тіліндегі нүсқасын ж а р и я л а - 
ған болатын. Сондықтан қ а р аш а н ы ң 25-ж үлдызын түркі 
мәдениетінің мейрамы деп атап, ж ы л д а осы күнге орай і 
Иоллығтегінге арналған зиялы қауым бас қосулары дәс- ■
түрге айналса деген пікірді ұсынамын.
2. Еуразия еңіріндегі көптеген х алы қтар дамуы на ' 
ерекше үлес қосқан Түркі қағанаты на, оның басш ыла- 
і
рына арнайы ескерткіштер кешенін ж а с а у ісін Мә- : 
дениет министрлігі өз қамқорлы ғына алса, Түркі моде- 
ниетіне арнайы музей ашылса.
3. Күлтегін, Иоллығтегін т. б. Түркі 
қағаиаты ны ң і 
көсемдері, батырлар мен ойшылдарына көше аттары, | 
оқу орындары, елді мекен аттары берілсе деген тілек.
Иоллығтегін туралы алғаш қы сөзді осындай иақты- ) 
лы ұсыныстармен ж ин ақтап отырғанымыз— кезінде Түр- , 
кі қағанаты ны ң территориясы қазіргі Қ азақ стан Респуб- | 
ликасының жерінде орналасқан болатын. М ағж а н ақын 
і 
айтқандай, Түркі қанағаты ны ң қ а р а шаңы рағы бізде. ! 
Сондықтан, болаш ақта Иоллығтегінді біздің үлтты қ мә- ' 
дениетіміздің қайраткері, ойшыл деп тануымыз, оқулық- | 
тарға енгізуіміз орынды іс.
Түркі мәдениеті тарихында ерекше ори ы .бар, ойшыл 
Ж үсіп Баласағұни. Иоллығтегін меи екеуінің арасында 
бес ғасыр уақыт жатқанмен, бір-бірімен рухани сабақ- 
тастық бар.
Рухани са б ақтасты қ дегенде айтарымыз, бұл екеуі 
түркі мәдениетінің төл перзенттері, өзгешеліктері өмір 
сүрген дәуірлерінде.
Жүсіп Баласағүнн «өтпелі кезеңде» ғүмыр кешкеи 
кемеңгер. XI ғасырда түркі тілдес тай п ал ар араб-парсы 
мәдениетін жатсынбай қабы лдай бастады, оныц объек- 
тивтік себептері де бар болатын. Соның бірі, түркі қа- 
ғанаты ыдырап, оның орнына ж а ң а мемлекеттер, этнос-
22

тар пайда бола бастаған заманда олар өзге, ж аңа мәдени 
дүниетанымды 
қажет етті. Мұндай қажеттілік бол- 
мағанда араб-парсы мәдениеті түркі әлеміне кеңінен та- 
рамас еді.
Ислам Орта Азия мен Қазақстан территориясында 
өмір сүріп ж атқан халықтарға тарала бастағанда, өзі- 
нің алғашқы қарқынынан қайтқан кезі болатын-ды. Ал- 
ғашқы араб басқыншылары исламды әуел баста күштеп, 
зорлықпен таратса, бұл дәстүр кейін өзге күйге көшті. 
Енді ислам дінін таратушы миссионерлер пайда болды. 
Олар исламды бейбіт жолмен насихаттай бастады. Қа- 
зақтарға ислам осы соңғы жолмен бірте-бірте таралған. 
Исламның қ а з а қ жерінде қантегіссіз таралуының басты 
себептерінің бірі, ислам дінімен бірге енген араб-парсы 
мәдениетінің қуаты еді.
Жүсіп Баласағүни өзі түркі жұртының әкілі бола 
отырып, мұсылмандық идеологияның насихатшысына 
айналуы тегін емес. Бірақ «Құтадғу білік» дастанын мұ- 
қият оқыған адам Жүсіптің осы кітапты жазудағы мақ- 
саты дінді тарату емес, адамдардың қауымдасып, қоғам 
болып өмір сүре отырып әділеттілікке, бақытқа қалай 
жетулерінің жолдары туралы ой толғамдары екенін тү- 
сінеді.
Академик А. Н. Қононовтың айтуынша «Құтадғу бі- 
ліктің» Наманғанда табылған қолжазбасында негізгі 
төрт қағидалар 
(принңиптер) 
былайша 
айтылғаи:
1. Аіііі; 2. Ьеуіеі; 3. Акіі; 4. Капааі.
Бұл жерде екі мәселеге айрықша кеңіл бөлу керек. 
Біріншіден, «Құтадғу білік» кітабы а,раб әліппесімен жа- 
зылған түркі тіліндегі шығарма. Демек, XI ғасырда 
түркі жазуы қолданудан қалған. Ж азб а мәдениет араб 
әліппесіне кәшкен. Бұдан шығатын қорытынды: екі жаз- 
ба мәдениет жарысқа (конкуренңияға) түскен әрі тоғыс- 
қан (синтезделінген). Осындай проңестердің нәтижесінде 
түркі жазба мәдениеті бірте-бірте жойылған, бірақ түр- 
кі лекснкасы сақталған. Мысалы, «Төре», «құт» деген- 
дер түркі сөздері. Бұлардың мағыналары терең. Айта- 
лық, түркілер дұрыс заң айтуды ібгй деген. Қ азақта «тө- 
ре» деген сословиялық ұғым бар. Ол төрелік, басшылық 
жасайтын адамды білдіреді. Демек, ібгй деген ұғым қа- 
зақ лексикасында сақталған. Бұдан шығатын қорытын- 
ды: Жүсіп Баласағұни кітабын араб әрпімен жазғанмен, 
түркі әлемінің дүниетанымын білдіретін ұғымдарды 
пайдаланған. Демек, Жүсіп түркі тілдес халықтардың 
төл ойшылы.
23

Екінш іден, « Қ ұ т а д ғ у білік» д а с т а н ы н а а р а б филосо* 
ф иясы ны н әсерін де ж о қ қ а ш ы ғ а р у ғ а б о л м ай д ы . М ы са- ! 
лы, 
Н а м а н ғ а н д ы қ
қ о л ж а з б а д а
ж о ғ а р ы д а
а й ты лған
принциптер _әділ, дәулет, а қ ы л ж ә н е _қаңаға;г_деп ата* 
луы ң с л ам н ы ң әсері. Б ұ л ұ ғ ы м д а р (сөздер) тұркі тіліне 
а р а б -п а р сы мәдениетінен енген. О л а р с у ф и зм н ің басты 
ұғы м д ары . Тілім ізге а р а б т а н «әділ» деген сөз енген соң і 
ібгй деген түркі сөзі өзгеш е мәнге ие болған. Қ азір гі 
қ а з а қ тілінде төре деген с о с л о в и я л ы қ ұғым. Сол сияқты і 
а р а б тілінен «дәулет» сөзінің тіл ім ізг е енуіне байла-м 
нысты «құт» деген түркі сөзі (ұғы м ы ) өзгеш е мәнге ие 
болған.
Сонымен « Қ ұ т а д ғ у білік» тү р к і мен а р а б -п а р с ы мәде-І 
ниетінің тоғысуы (синтезі) н әти ж есін де дүниеге келген I 
ш ы ға р м а . Б ұ л өз за м а н ы н д а ғ ы теңдесі ж о қ ерекш е дү- 
ние. А дам , Қ оғам , Б о л м ы с т у р а л ы о қ у л ы қ т а р б о л м а ғ а и
кезде, ол ел б а сш ы л а р ы н ы ң , ғ ұ л а м а л а р д ы ң , зи я л ы қаү- 
ымның сүйікті әрі қ а ж е т т і к іта б ы н а а й н а л ға н .
К ітапта символ кеп. М ы с а л ы , күн ә д іл д іктің , ап дәу- 
леттің сим волдары . 
Б ұ л
а р а б т а р д а н енген түсіпіктср 
емес. Сірә, б ұ л ар тәңірге сиынған ж ұ р т т ы ң с и м в ол д а ры
б о л ған ға ұқсайды .
Ж ү с іп Б а л а с а ғ ұ н и д ы ң оз сөзім ен а й т с а қ , « ақы л д ы
үғады, білімді біледі» дем екш і, « Қ ұ т а д ғ у біл ікті» оқы ғап 
а қ ы л д ы а д ам неше қи л ы ой өрім д ерін е та п б ол ад ы . Мұн- 
д а түркі, ар аб, парсы мәдеииеттерінен өзге де ж ұ р т ты ц
әсерлері б а й қ а л а д ы . Ж ү с іп сөзсіз, а н т и к а л ы қ әлемнің 
мәдениетімен де тан ы с б о л ған ойш ыл. О ны ң «білімсіз 
кісілердің барлығы- ауру» деуі сірә, осы п ікір ім ізге дә- 
л ел болса керек.
Ж ү с іп өмір сүру т у р а л ы о птим истік п ікір л ер айтып 
оты рғанмен, т а қ у а л а р д ү н и е та н ы м ы н а ж е т ік ол:
Кермейсің бе, адам жалаңаш туады, жалаңаш көмеді.
Дүние жинау не үшін керек? Қайта тастан кеткен соң,—
дейді (Е ж ел гі дәуір әдебиеті. А л м а ты , «Ана тілі», 1991, | 
110-бет).
А л а й д а Ж ү с іп т а қ у а л а р д ү н и е та н ы м ы н қ а б ы л д а м а -
ған. Ол тек ©лім ту р а л ы емес, өмір т у р а л ы а й тқа и . Жү* 
сіп «тірілер д ің өлуге ж а р а т ы л ғ а н ы н білгенін» ескертпе 
ретінде ұсынады. Ө зекті ж а н ғ а өлім бары н білген ееті 
болса керек. Сонда есті а д а м қ а н д а й х а р е к е т етпек. Ғұ- 
л а м а н ы ң насихаты білімді болу. Б іл ім д і а д а м «дәулетті» 
« б а й л ы қта н » а ж ы р а т а а л ад ы . А қ ы л д ы а д а м д ә уле т ті қа- 
ж е т етеді. А қы лсы з, ы нсапсы з ж а н б а й л ы қ т ы ң құлы
24

болмақ, сонда — «дәулет» деген не? Д әул етті болу тек 
бай болу емес, ол білімділікті, есептілікті к а ж е т етеді. 
Д әулет ғұмыр сүру үшін, ахирет қамы н ой лау үшін ж а- 
салған мүмкіншілік. Д әул етті а д а м деп иманы бар 
жанды айтады. М еніңш е дәулеттің «құттан» д а ерек- 
шелігі бар. Д ем ек, түркіл ер ад ам н ы ң дүниеге келуін 
«құт» деп түсінген. Сонда құт деген тірш іліктің өзі. 
Адамға құтты беруші түркіл ерд е Тәңір, а р а б т а р д а тір- 
шіліктің иесі А л л а т а ғ а л а .
Ж үсіп «дәулет» пен «байлы қты » 
а ж ы р а т а
білген. 
Д әулет әм ан д а байлы қ, ал б а й л ы қ үнемі де дәулет бола 
бермейді. Бір күні Огдулмиш Елікке мынандай сөз айтты:
Алтынды жинай білдің. Жүмсай білдің.
Бұл алтын — бір жауың. Неге бермедің?
(Е ж елгі дәуір әдебиеті... 108-6.)
Д ем ек, алты нды жи н ай білгенде, оны ж ұм сай білсең, 
с а р аң д ы қ қ а с а лы н б а саң ол дәулет. Егерде бар алтынды 
байлы қ деп ж ұ м с а й білмесең ол өзіңе ж а с а ғ а н қастан- 
дық. Д ә л осы мәнде айтылатын қ а з а қ м а қ а л ы да бар. 
Онда ал ға ш қ ы б ай лы қ — д ен саул ы қ дейді, одан кейіи 
«ақ ж а у л ы қ » , үшінші 
б ай лы қ «он саулық». Қ а з а қ т а р
осы үшеуін б ай лы қ дейді, осындай бай лы қты «дәулет» 
деп ата у ға әбден орынды.
XI ғасыр түркі ж ұ р ты үшін өліара. Үлы мәдениет- 
тердің ал м а с у ж ә н е тоғысу (синтез) зам ан ы . Түркі 
д ал а с ы н а ж а ң а дүниетаны м орныға бастады, ол Алла- 
ға сиыну. Тәңірі бар ж ұ р т ж атсы н б ай А лланы д а қабы л- 
дады, көп ж а й л а р д а екеуін синоним ретінде қабы л дап, 
қайсы аузы н а бұрын түссе, соған сиынып ж ү р е берді, 
бүгінгі з а м а н қ а з а қ т а р ы д а Тәңір мен А л л ан ы ң арасы н 
ашып ж а тп а й д ы .. Көбісі екеуін бір ұғым деп қ а б ы л д а - 
ған.
Әдетте «өл іарал ар», 
«өтпелі 
кезеңдер» ұлы тұлға- 
ларды дүниеге әкеледі. Сондай тұлған ы ң бірі -Ахмел 
Яссауи. Ол Ж ү с іп Б ал а с а ғ ұ н и д а н небары 70— 80 ж ы л 
ған а Кейін өмір сүрген, б ір а қ оның дүниетанымы өзге- 
шелеу.
Ахмед Яссауи д а «Диуани хикмат» (« Д а н а л ы қ кіта- 
бын») а р а б әрпімен түркі тілінде ж а зғ ан . Б ұ л д а араб 
пен түркі мәдениетінің тоғысуының бір дәлелі. Алайда, 
Ахмед Яссауи көшпелілер тұрмы сы нда болм аған ж аң а- 
лық әкелді. Ол сопылық философия, т а қ у а л а р дүниета- 
нымы еді.
1 Сопылык әдебиет а р а б та н одан бертінде парсылар- 
дан келген. С опы лы қ әдебиеттің ең мықты тіректері, араб
25

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: