Да п а л ы қ дүниетаны мы Әрбір ғалы м


тырлық философиясы. Аспанда қолдаушы Тәңір болса


бет5/94
Дата13.09.2023
өлшемі
#43348
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   94
b892

тырлық философиясы. Аспанда қолдаушы Тәңір болса,
несіне ұлы іске нар тэуекел демеске! Биіктік пен құлдық
бір-біріне қарама-қарсы түсініктер. 
Олай болса Жу-
жандарға (қанаушыларға) қарсы көтеріліске шығу Көк
Тәңірінің әмірі. Бұл тағдыр. «Тағдырды Тәңір береді»,
дейді Иоллығтегін.
Тәңірден өзге Түркілердің жер анасы бар. Бірақ Иол-
лығтегін пайымдауынша адам көк Тәңірі мен жердің
арасында жаралған, демек ол тек жер перзенті емес
(бұл түсінік қазақтарда 
кейін қалыптасқан — Е. Ғ.),
кәк Тәңірісінің де перзенті. Екеуіне ортақ, сондықтан да
түркілерге қара жер күш-қуат берсе, тәңірі рухтаи-
дырған. Иоллығтегін азаттық философиясын осылайша
түсіндіреді. Иоллығтегін адамның тәні рухтан жарал-
ғанын айтады. Тәні жерде жаралып, қайта қара жерге
21


оралса, рухы Аспанға, биікке ұшады деп ұғындырады. 
Иоллығтегін Елтерістін дүниеден қайтқанын өлді де- 
мейді — «үша барды» — деген. Демек, жаны ұшып кетті. 
Бұл тәңір ісі. Елтеріс рухы елмейді. Оның орнына қаған I 
болған баласы түркі жұртын көркейте түседі. «Кедейді ■
бай қылады, азды көп қылады».
Иоллығтегін, түркі мәдениеті дегенде, өзімше топшы- [ 
лаған, өз үсыныс-пікірімді ортаға са л а кетейін.
1. Ілгеріде «Аз и Я» кітабында О л ж а с Сүлейменов ! 
қараш аны ң 25-жұлдызын түркі мәдениетінің мейрам кү-1 
ні деп атап өтуді ұсынған еді, осы тілек қабы л болмай I 
келеді. Ж оға ры д а айтылғандай дәл осы күні В. Томсен ■
«Қүлтегін» жырының түркі тіліндегі нүсқасын ж а р и я л а - 
ған болатын. Сондықтан қ а р аш а н ы ң 25-ж үлдызын түркі 
мәдениетінің мейрамы деп атап, ж ы л д а осы күнге орай і 
Иоллығтегінге арналған зиялы қауым бас қосулары дәс- ■
түрге айналса деген пікірді ұсынамын.
2. Еуразия еңіріндегі көптеген х алы қтар дамуы на ' 
ерекше үлес қосқан Түркі қағанаты на, оның басш ыла- 
і
рына арнайы ескерткіштер кешенін ж а с а у ісін Мә- : 
дениет министрлігі өз қамқорлы ғына алса, Түркі моде- 
ниетіне арнайы музей ашылса.
3. Күлтегін, Иоллығтегін т. б. Түркі 
қағаиаты ны ң і 
көсемдері, батырлар мен ойшылдарына көше аттары, | 
оқу орындары, елді мекен аттары берілсе деген тілек.
Иоллығтегін туралы алғаш қы сөзді осындай иақты- ) 
лы ұсыныстармен ж ин ақтап отырғанымыз— кезінде Түр- , 
кі қағанаты ны ң территориясы қазіргі Қ азақ стан Респуб- | 
ликасының жерінде орналасқан болатын. М ағж а н ақын 
і 
айтқандай, Түркі қанағаты ны ң қ а р а шаңы рағы бізде. ! 
Сондықтан, болаш ақта Иоллығтегінді біздің үлтты қ мә- ' 
дениетіміздің қайраткері, ойшыл деп тануымыз, оқулық- | 
тарға енгізуіміз орынды іс.
Түркі мәдениеті тарихында ерекше ори ы .бар, ойшыл 
Ж үсіп Баласағұни. Иоллығтегін меи екеуінің арасында 
бес ғасыр уақыт жатқанмен, бір-бірімен рухани сабақ- 
тастық бар.
Рухани са б ақтасты қ дегенде айтарымыз, бұл екеуі 
түркі мәдениетінің төл перзенттері, өзгешеліктері өмір 
сүрген дәуірлерінде.
Жүсіп Баласағүнн «өтпелі кезеңде» ғүмыр кешкеи 
кемеңгер. XI ғасырда түркі тілдес тай п ал ар араб-парсы 
мәдениетін жатсынбай қабы лдай бастады, оныц объек- 
тивтік себептері де бар болатын. Соның бірі, түркі қа- 
ғанаты ыдырап, оның орнына ж а ң а мемлекеттер, этнос-
22


тар пайда бола бастаған заманда олар өзге, ж аңа мәдени 
дүниетанымды 
қажет етті. Мұндай қажеттілік бол- 
мағанда араб-парсы мәдениеті түркі әлеміне кеңінен та- 
рамас еді.
Ислам Орта Азия мен Қазақстан территориясында 
өмір сүріп ж атқан халықтарға тарала бастағанда, өзі- 
нің алғашқы қарқынынан қайтқан кезі болатын-ды. Ал- 
ғашқы араб басқыншылары исламды әуел баста күштеп, 
зорлықпен таратса, бұл дәстүр кейін өзге күйге көшті. 
Енді ислам дінін таратушы миссионерлер пайда болды. 
Олар исламды бейбіт жолмен насихаттай бастады. Қа- 
зақтарға ислам осы соңғы жолмен бірте-бірте таралған. 
Исламның қ а з а қ жерінде қантегіссіз таралуының басты 
себептерінің бірі, ислам дінімен бірге енген араб-парсы 
мәдениетінің қуаты еді.
Жүсіп Баласағүни өзі түркі жұртының әкілі бола 
отырып, мұсылмандық идеологияның насихатшысына 
айналуы тегін емес. Бірақ «Құтадғу білік» дастанын мұ- 
қият оқыған адам Жүсіптің осы кітапты жазудағы мақ- 
саты дінді тарату емес, адамдардың қауымдасып, қоғам 
болып өмір сүре отырып әділеттілікке, бақытқа қалай 
жетулерінің жолдары туралы ой толғамдары екенін тү- 
сінеді.
Академик А. Н. Қононовтың айтуынша «Құтадғу бі- 
ліктің» Наманғанда табылған қолжазбасында негізгі 
төрт қағидалар 
(принңиптер) 
былайша 
айтылғаи:
1. Аіііі; 2. Ьеуіеі; 3. Акіі; 4. Капааі.
Бұл жерде екі мәселеге айрықша кеңіл бөлу керек. 
Біріншіден, «Құтадғу білік» кітабы а,раб әліппесімен жа- 
зылған түркі тіліндегі шығарма. Демек, XI ғасырда 
түркі жазуы қолданудан қалған. Ж азб а мәдениет араб 
әліппесіне кәшкен. Бұдан шығатын қорытынды: екі жаз- 
ба мәдениет жарысқа (конкуренңияға) түскен әрі тоғыс- 
қан (синтезделінген). Осындай проңестердің нәтижесінде 
түркі жазба мәдениеті бірте-бірте жойылған, бірақ түр- 
кі лекснкасы сақталған. Мысалы, «Төре», «құт» деген- 
дер түркі сөздері. Бұлардың мағыналары терең. Айта- 
лық, түркілер дұрыс заң айтуды ібгй деген. Қ азақта «тө- 
ре» деген сословиялық ұғым бар. Ол төрелік, басшылық 
жасайтын адамды білдіреді. Демек, ібгй деген ұғым қа- 
зақ лексикасында сақталған. Бұдан шығатын қорытын- 
ды: Жүсіп Баласағұни кітабын араб әрпімен жазғанмен, 
түркі әлемінің дүниетанымын білдіретін ұғымдарды 
пайдаланған. Демек, Жүсіп түркі тілдес халықтардың 
төл ойшылы.
23


Екінш іден, « Қ ұ т а д ғ у білік» д а с т а н ы н а а р а б филосо* 
ф иясы ны н әсерін де ж о қ қ а ш ы ғ а р у ғ а б о л м ай д ы . М ы са- ! 
лы, 
Н а м а н ғ а н д ы қ
қ о л ж а з б а д а
ж о ғ а р ы д а
а й ты лған
принциптер _әділ, дәулет, а қ ы л ж ә н е _қаңаға;г_деп ата* 
луы ң с л ам н ы ң әсері. Б ұ л ұ ғ ы м д а р (сөздер) тұркі тіліне 
а р а б -п а р сы мәдениетінен енген. О л а р с у ф и зм н ің басты 
ұғы м д ары . Тілім ізге а р а б т а н «әділ» деген сөз енген соң і 
ібгй деген түркі сөзі өзгеш е мәнге ие болған. Қ азір гі 
қ а з а қ тілінде төре деген с о с л о в и я л ы қ ұғым. Сол сияқты і 
а р а б тілінен «дәулет» сөзінің тіл ім ізг е енуіне байла-м 
нысты «құт» деген түркі сөзі (ұғы м ы ) өзгеш е мәнге ие 
болған.
Сонымен « Қ ұ т а д ғ у білік» тү р к і мен а р а б -п а р с ы мәде-І 
ниетінің тоғысуы (синтезі) н әти ж есін де дүниеге келген I 
ш ы ға р м а . Б ұ л өз за м а н ы н д а ғ ы теңдесі ж о қ ерекш е дү- 
ние. А дам , Қ оғам , Б о л м ы с т у р а л ы о қ у л ы қ т а р б о л м а ғ а и
кезде, ол ел б а сш ы л а р ы н ы ң , ғ ұ л а м а л а р д ы ң , зи я л ы қаү- 
ымның сүйікті әрі қ а ж е т т і к іта б ы н а а й н а л ға н .
К ітапта символ кеп. М ы с а л ы , күн ә д іл д іктің , ап дәу- 
леттің сим волдары . 
Б ұ л
а р а б т а р д а н енген түсіпіктср 
емес. Сірә, б ұ л ар тәңірге сиынған ж ұ р т т ы ң с и м в ол д а ры
б о л ған ға ұқсайды .
Ж ү с іп Б а л а с а ғ ұ н и д ы ң оз сөзім ен а й т с а қ , « ақы л д ы
үғады, білімді біледі» дем екш і, « Қ ұ т а д ғ у біл ікті» оқы ғап 
а қ ы л д ы а д ам неше қи л ы ой өрім д ерін е та п б ол ад ы . Мұн- 
д а түркі, ар аб, парсы мәдеииеттерінен өзге де ж ұ р т ты ц
әсерлері б а й қ а л а д ы . Ж ү с іп сөзсіз, а н т и к а л ы қ әлемнің 
мәдениетімен де тан ы с б о л ған ойш ыл. О ны ң «білімсіз 
кісілердің барлығы- ауру» деуі сірә, осы п ікір ім ізге дә- 
л ел болса керек.
Ж ү с іп өмір сүру т у р а л ы о птим истік п ікір л ер айтып 
оты рғанмен, т а қ у а л а р д ү н и е та н ы м ы н а ж е т ік ол:
Кермейсің бе, адам жалаңаш туады, жалаңаш көмеді.
Дүние жинау не үшін керек? Қайта тастан кеткен соң,—
дейді (Е ж ел гі дәуір әдебиеті. А л м а ты , «Ана тілі», 1991, | 
110-бет).
А л а й д а Ж ү с іп т а қ у а л а р д ү н и е та н ы м ы н қ а б ы л д а м а -
ған. Ол тек ©лім ту р а л ы емес, өмір т у р а л ы а й тқа и . Жү* 
сіп «тірілер д ің өлуге ж а р а т ы л ғ а н ы н білгенін» ескертпе 
ретінде ұсынады. Ө зекті ж а н ғ а өлім бары н білген ееті 
болса керек. Сонда есті а д а м қ а н д а й х а р е к е т етпек. Ғұ- 
л а м а н ы ң насихаты білімді болу. Б іл ім д і а д а м «дәулетті» 
« б а й л ы қта н » а ж ы р а т а а л ад ы . А қ ы л д ы а д а м д ә уле т ті қа- 
ж е т етеді. А қы лсы з, ы нсапсы з ж а н б а й л ы қ т ы ң құлы
24


болмақ, сонда — «дәулет» деген не? Д әул етті болу тек 
бай болу емес, ол білімділікті, есептілікті к а ж е т етеді. 
Д әулет ғұмыр сүру үшін, ахирет қамы н ой лау үшін ж а- 
салған мүмкіншілік. Д әул етті а д а м деп иманы бар 
жанды айтады. М еніңш е дәулеттің «құттан» д а ерек- 
шелігі бар. Д ем ек, түркіл ер ад ам н ы ң дүниеге келуін 
«құт» деп түсінген. Сонда құт деген тірш іліктің өзі. 
Адамға құтты беруші түркіл ерд е Тәңір, а р а б т а р д а тір- 
шіліктің иесі А л л а т а ғ а л а .
Ж үсіп «дәулет» пен «байлы қты » 
а ж ы р а т а
білген. 
Д әулет әм ан д а байлы қ, ал б а й л ы қ үнемі де дәулет бола 
бермейді. Бір күні Огдулмиш Елікке мынандай сөз айтты:
Алтынды жинай білдің. Жүмсай білдің.
Бұл алтын — бір жауың. Неге бермедің?
(Е ж елгі дәуір әдебиеті... 108-6.)
Д ем ек, алты нды жи н ай білгенде, оны ж ұм сай білсең, 
с а р аң д ы қ қ а с а лы н б а саң ол дәулет. Егерде бар алтынды 
байлы қ деп ж ұ м с а й білмесең ол өзіңе ж а с а ғ а н қастан- 
дық. Д ә л осы мәнде айтылатын қ а з а қ м а қ а л ы да бар. 
Онда ал ға ш қ ы б ай лы қ — д ен саул ы қ дейді, одан кейіи 
«ақ ж а у л ы қ » , үшінші 
б ай лы қ «он саулық». Қ а з а қ т а р
осы үшеуін б ай лы қ дейді, осындай бай лы қты «дәулет» 
деп ата у ға әбден орынды.
XI ғасыр түркі ж ұ р ты үшін өліара. Үлы мәдениет- 
тердің ал м а с у ж ә н е тоғысу (синтез) зам ан ы . Түркі 
д ал а с ы н а ж а ң а дүниетаны м орныға бастады, ол Алла- 
ға сиыну. Тәңірі бар ж ұ р т ж атсы н б ай А лланы д а қабы л- 
дады, көп ж а й л а р д а екеуін синоним ретінде қабы л дап, 
қайсы аузы н а бұрын түссе, соған сиынып ж ү р е берді, 
бүгінгі з а м а н қ а з а қ т а р ы д а Тәңір мен А л л ан ы ң арасы н 
ашып ж а тп а й д ы .. Көбісі екеуін бір ұғым деп қ а б ы л д а - 
ған.
Әдетте «өл іарал ар», 
«өтпелі 
кезеңдер» ұлы тұлға- 
ларды дүниеге әкеледі. Сондай тұлған ы ң бірі -Ахмел 
Яссауи. Ол Ж ү с іп Б ал а с а ғ ұ н и д а н небары 70— 80 ж ы л 
ған а Кейін өмір сүрген, б ір а қ оның дүниетанымы өзге- 
шелеу.
Ахмед Яссауи д а «Диуани хикмат» (« Д а н а л ы қ кіта- 
бын») а р а б әрпімен түркі тілінде ж а зғ ан . Б ұ л д а араб 
пен түркі мәдениетінің тоғысуының бір дәлелі. Алайда, 
Ахмед Яссауи көшпелілер тұрмы сы нда болм аған ж аң а- 
лық әкелді. Ол сопылық философия, т а қ у а л а р дүниета- 
нымы еді.
1 Сопылык әдебиет а р а б та н одан бертінде парсылар- 
дан келген. С опы лы қ әдебиеттің ең мықты тіректері, араб
25



жүктеу

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   94




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау