Да п а л ы қ дүниетаны мы Әрбір ғалы м

Жеңіске жетудің бір негізі түркілер үста хальіқ бо- 
лып, темірді жете меңгеруде еді.
Түрік қағанатын зерттеуші С. Киселев өзінің «Древ- 
няя история южной Сибири» деген 1951 жылы ж а р ы қ
көрген еңбегінде: «ертедегі түріктер темір, алтын, күміс, 
қалайы, мыс өндірген. Темір кенін тауып қайнатып, кө- 
міртегі тотығын қосу арқылы болат өндірген. Мүны олар 
«қүрыш» деп атаған»,— деп ж азады .
Түркілерді зерттеушілердің тағы бірі Н. Бичурин де 
осы 
пікірді қуаттап, болат қүрыштан қайқы лау үзын 
қылыш, екі жүзді ауыр семсер, үзындығы бір кез сүңгі 
найза, қүрыш масақты ысқырық оқ, мүйіз ж ақ, темір 
сауыт, іші мақпал темір қал п ақ 
(дулыға) ж асағаны н 
жазған.
Темірді (металл) жете меңгеру зор білімді, зерделік- 
ті, қайраттылықты қаж ет ететін іс. Металды жете тану 
математикалық ойлау жүйесін қалыптастырады. Сон- 
дықтан халықтың өзіне тән алфавит қүрып алуына таң 
қалып, таңдай қағуға болмайды. Өйткені, металдан зат, 
қару 
жасаудың өзі таңбалар жүйесіне тікелей қатыс- 
ты. Қару дегеніміз, дүниедегі бар заттың абстрактылан- 
ған формасы. Металл қасиетін тану түркі жүртын ойлау 
жүйесіне көтерген. Сондықтан Иоллығтегін:
Төбеңнен тәңір баспаса,
Астыңнан жер айырылмаса,
Түркі халқы, ел-жүртыңды,
Кім қорлайды?—
дейді.
Байқап отырсыз қағанатты қ сана дегенде Иоллығ- 
тегін өлшеусіз, 
мөлшерсіз мақтанға салынбайды. Ол 
төбедегі көк Тәңіріне тәубе 
етеді, астымыздағы қ а р а
жерге тағзым етеді. Осы екі үлы түсінікке Иоллығтегін 
бас иген. Бүл рухани күштер ертедегі түріктердің дінн 
нанымдарының негізі. Демек, Иоллығтегін қағанатты қ 
санасының өз өлшемдері бар. Ол өлшемнің есімі — Тә- 
ңір. Қ а з а қ күні бүгінге дейін тәңірін үмытпаған. Тәңір 
жарылқасын дегенді — «Алланың рахымы жаусын»,— 
деген түсініктің синонимі ретінде қолданады.
Қағанаттық 
(империялық) 
сана дегенімізде оны 
әманда тіл мәселесіне байланысты қарастыруымыз ке- 
рек. Қағанаттық идеологияның ортақ тілі болуы заңды. 
Ортақ тіл империялық (қағанаттық) өмір сүрудің бір 
тәсілі. Мүндай тіл түркі қағанатында, әрине, түркі тілі 
болған.
Түркі тілі қағанатты ң мемлекеттік тілі ретінде екі
18

ғасыр өмір кешкен. Осыншама уақыт ішінде түркі тілі, 
қағанатқа топтасқан халықтардың әдетіне, салт-дәстү- 
ріне, дүннетанымына әбден сіңісті болып кеткен.
Тілдің дүниетанымдық қызметін (функңиясын) зерт- 
теу тілшілер мен философтардың ортақ ісі. «Күлтегін» 
жырын мүқият оқыған адам, Иоллығтегіннің сөз қол- 
даныстарынан түркі тілінің дүниетанымдық мәнін сөзсіз 
таниды. Мысалы, адамдардың әлеуметтік жағдайы мен 
қоғамдық орнына байланысты қолданған мынандай 
ұғымдарына назар салайық. Олар: бай, бек, кедей, қүл, 
күң, қаған т. б. Бүл үғымдар өз мәндерін күні бүгінге 
дейін жойған жоқ. Бек деген кейін қазақи үғымға 
мүлдем ие болған. Ол орыстың «аристократ» деген үғы- 
мымен мәндес. Бек қазақша асыл деген мәнде қолда- 
нылады.
«Күлтегін», «Тоныкөк» жырларында сүлтан, мырза 
деген үғымдар жоқ. Олар санамызға, тілімізге кейінгі 
кездерде енген. Біздің төл үғымымыз «Бек». Оны түркі 
мәдениетінің, яғни VII—VIII ғасырдың мүрасы ретінде 
қастерлеп, түркі мәдениетінің қара шаңырағына ие 
болып калғанымыз рас болса, бүгінде «бек» деген 
үғымды тілімізге де, түрмысымызға да қайтаруымыз 
керек. Өйткені «бек» деген «Тәңір», «Түркі» деген үғым- 
дармен бірге қалыптасқан.
«Күлтегін» жырын алғаш оқыған дат ғалымы В. Том- 
сен (1893 жылдың 23 қарашасында) «Тәңір», «Түрік» де- 
ген екі сөзді ажыратқан. Сөйтіп үмыт болған көне мәде- 
ниет нұсқасы қайта жаңғырғанда қазақтар өздеріне 
етене жақын сөздермен: Тәңір, Түркі, Бек, Бай деген 
ұғымдармен қайта кездесті. Бұл түркі мәдениеті мен қа- 
зақ мәдениетінің үзілмеген сабақтастығының белгісі.
Тәңірге сенудің исламдағы Аллаға қүлшылық ету- 
ден аса күрделі айырмашылығы жоқ. Бүрын тәңіріне 
сиынған көшпелілер, енді Аллаға құлшылық етіп, аузы- 
на қайсысы бұрын түссе соны: Тәңірді — Алламен, Алла- 
ны — Тәңірмен еркін орын ауыстырып айта береді. Се- 
бебі, екі сенімнің де негізі бір еді. «Күлтегін» былай бас- 
талады:
Биікте көк тәцірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған.
Бұл ақиқат Алладан келген төрткітапта («Таурат»— 
Мұса пайғамбарға түскен, «Зәбур» — Дәуіт пайгамбар- 
ға түскен, «Інжіл» — Ғайса пайғамбарға түскен, «Құ- 
ран» — Мұхаммед пайғамбарға түскен) айтылған олем-
19

I 
„ 
ф 
‘
нің ж а р а т ы л ы с ы ту р а л ы сөздер тым а л ш а қ емес. « І ә ң і р »
мен «Алла» ұ ғы м д ар ы н түсіндіруде Тәңірді ж а р ы л қ а у ш ы
дейді де, ж а р а т у ш ы демейді. Ж ы р д а д а: « Б и ік те көк 
Тәңір, ал төменде қ а р а ж е р ж а р а л ғ а н д а » , деп тәң ірді 
ж а р а т у ш ы демейді. Тәңір тү р к іл е р д ү н и е та н ы м ы н д а өз 
сыры өзінде, құпия о қ ш а у күйде. Т әң ірдің гносеология- 
л ы қ таб и ғаты н аш у мәселесі күн тәртібін е қо й ы л м а у ы
сол кездегі з а м а н болмы сы на қаты сты . А л л а ұғы м ы д а
Тәңір сияқты сыры ішінде, өз құ п и ясы н өзі білуші күш 
болғанмен, ол әмірш і, тек ж а р ы л қ а у ш ы емес, ол ж а р а -
тушы.
И оллы ғтегін д үниетаны м ы н біліп, зе р ттеу д ің қ а ж е т -
тілігінің бірі біз X— XI ғ а с ы р д ы тү р к і мәдениеті мен 
а р аб-п ар сы мәдениеті т а й т а л а с қ а түскен м езгіл деп 
ж ү р м із. Б ұ л ж а р ы с т а сөзсіз а р а б -п а р с ы мәдениеті үс- 
тем дік етіп ж еңіп, түркі 
мәдениеті 
бірте-бірте ы ғы са 
берді. Сонда біз а р а б м әдениетіне қ а р с ы тұр ға н , немесе 
сол д әуірге дейінгі м әдениет т у р а л ы а й т қ а н д а , н а қ т ы л ы
т ұ ж ы р ы м ғ а кел уім із керек. Міне, осы т ұ ж ы р ы м ғ а И ол- 
лығтегін сияқты түркі м әдеийетінің қ а й р а тк е р -о й ш ы л ь ш
тану а р қ ы л ы келе а л ам ы з.
Түркі ж ә н е а р а б мәдениеті дегенде, екеуін бір-біріне 
қа р с ы қ о ю ш ы л ы қ т а құнд ы пі.кір емес. О л а й дейтінім, 
қ а з а қ х а л қ ы (өзге тү рк і тілд ес х а л ы қ т а р т у р а л ы ж а у а п
бере а л м ай м ы н — Е. Ғ.) өзінің тү рк іл іғін де т о л ы қ ж ой - 
май, а р а б мәдсииетін д е діии н егізде емес, өзінш е қ а б ы л -
д а ған . Соиың нәтиж есінде әл ем ге қ а з а қ ш а ой ой лай
а л ат ы н этнос келген. Б із мұны ұ л т т ы қ е р е к ш ел ік денміз.
Б із д ің з а м а н д а с
ақ ы н ы м ы з 
Қ а д ы р
М ы р за л и е в : 
* «Адам ж ы л а п ту ад ы , ж а т а д ы ж ұ р т ж ұ б а ты п . А д ам жы - 
л а п өледі, өзгені де ж ы л а т ы п » ,— дегеніи ф и л о с о ф и я л ы қ
тол ған ы с ретінде құп а л ды қ. Б ұ л XX ғ а с ы р д ы ң екінші 
ж а р т ы с ы н д а ғ ы қ а з а қ а қ ы н и ы ң ой б а й л а м ы еді.
Абай: «Адам б а л а с ы ж ы л а п туад ы , кейіп өледі»,— 
дегенде д а н ы ш п а н д ы қ деп бас идік. Ол XIX ғ а с ы р д ы ц
екінші ж а р т ы с ы н д а ғ ы қ а з а қ ш а о й л а у д ы ң ү з д ік үлгісі 
еді.
И ол л ы ғтегін н ің «Адам 
б а л а с ы н ь щ бәрі өлгелі ту- 
ған»,— дегеніне не айтуға бол ад ы . Т а ң д а н а с ы ң ба, ж о қ
па? Б а с ы ң д ы оиың рухы, а р у а ғ ы а л д ы и д а ж е р г е дейін 
иесің бе, ж о қ па? Себебі, бұл өм ір д ің мәні ту р а л ы фнло- 
с о ф и я л ы қ ой V I I I ға с ы р д а ай ты лғаи . С о н д а Б а т ы с ел- 
дер інд е XIX— XX ғ а с ы р л а р д а — «өмір философ иясы», 
«өмір сүру философ иясы », « э к зи стен ц и ал и стік филосо- 
фия» д егенд ерд ің айтып ж ү р ге и м әселесініц генезнсің
20

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: