лар еді. Б үл Алланың әміріне қайшы. Алла өз пендесінік

сы н д а А л л а ғ а дегеи к ү д ік ұ я л а п , бөтеи ой т у м а қ . О пы
ғы л ы м и тіл м е н а й т с а қ ате и зм д ей м із.
С оны м ен, е рікті а д а м а л д ы н д а екі ж о л б а р . Б ір і Ал- 
л а ғ а сену, оны тану, екінш ісі, т е р іс к е ш ы ғ а р у . Ж о ғ а р ы д а
а й тт ы қ , Я ссау и бүл м әс е л ен ің б ір ін ш іс ін д е. А л а й д а , ис- 
л а м д ін ін д е а д а м д а р А л л а ғ а ғ и б а д а т т ы о д ү н и е л ік б ол- 
ға н соң ж ұ м а қ қ а б а р у үш ін ж а с а й д ы деген қ а ғ и д а д а
б о л ғ а н ,,м ұ н д а й А л л а м е н « с а у д а л а с у ғ а » Р а б и ғ а А д а в и й а
қ а р с ы ш ы қ қ а н . О л кісі А л л а ғ а ғ а ш ы қ б о л ғ а н д а о д а н
е ш қ а н д а й т іл е к тіл ем еген. Б а р а р м а н ы А л л а н ы ң д и д а -
рын керу. Б а с қ а ой ж о қ . Я с с а у и д а о с ы н д а й б а ғ ы т т а
б о л ған .
А д а м өзін ж а р а т қ а н А л л а с ы н сүю ге е рікті. О с ы ерік - 
ті п а й д а л а н ы п іске а с ы р ғ а н д а р д ы б із « т а к у я л я р » дей - 
міз. Т а қ у а л а р өз ж ү р е г ім е н А л л а н ы та н ы п , о ғ а н ғ а ш ы қ
б о л ғ а н д а р . 
Т а қ у а л ы қ — н а ғ ы з
д ү н и е т а н ы м . 
О л а р —
м истиктер. Б і р а қ , о л а р бұл ж о л ғ а и д е о л о г и я л ы қ наси- 
х а т н ә т и ж е с ін д е ж е т к е н д е р емес, е з д е р і е р ік т і т ү р д е аб- 
с о л ю тт ік а қ и қ а т т ы с е зін у ш іл е р . О л а р сөзсіз, е р е к ш е қ а -
с и еттер ге ие ж а н д а р . Б ұ л а д а м қ ұ п и я с ы . А д а м қ ү п и я с ы
д а А л л а сыры, о ғ а н б о й л ап , т е р е ң д е у д ің а д а м ғ а б е р іл г е н
өл ш ем і, м ө л ш е р і б ар. О д а н а с у ғ а « р ұ х с а т » ж о қ . А д а м
қ ұ п и яс ы н т о л ы қ м е ң г е р д ік деп — а қ ы л - е с і ш а м а л ы ғ а н а
ж а н а й т п а қ . А д а м қ ұ п и я с ы — о н ы ң е р к і с и я қ т ы а қ ы л д а н
тыс қ ұ б ы л ы с т а р .
Б із т а р и х т а «ерік ті а д а м » д е п көп ж а л ғ а н п ік ір л е р
ай тт ы қ , о л а р д а н ш о л й қ қ о р ы т ы н д ы л а р ж а с а п , о н ы м ы з- 
ды те о р и я деп а т а д ы қ . М ә с е л е н ің т ү б ін е ү ң і л е б а с т а с а ң
а д а м сы ры түсініп б о л м а й т ы н іс еке н ін е к ө з ің ж е т е д і. 
А д а м е з е р кін е ә м а н д а өзі ие емес. Т егі А р т у р Ш о п ен - 
г а у э р д ің
а й т қ а н ы д а ш ы н д ы қ қ а
ж а н а с а т ы н
с и я қ т ы . 
А д а м ер кі ә л е м д ік е р ік к е б а ғ ы н ы ш т ы , т ә у е л д і д е ген ге
қ о с ы л ғ а н д ұ р ы с п а деп те о й л а й м ы н . Б і з а д а м н ы ң еркін 
ты м ж е ң іл д е т іп ж іб е р д ік . Т іп тен а д а м н ы ң е р кін тәрб и е- 
л еп а л у ғ а б о л а д ы деп те ж а з ы п ж ү р м із . М е н ің топ ш ы - 
л а у ы м ш а а д а м ғ а
ер ік ті А л л а берген. 
А л л а д е п д ү н и е
б ол м ы сы н , н а қ т ы л ы ш ы н д ы қ т ы , нем есе ә л д е б ір абсо- 
л ю тті, немесе т а б и ғ а т т ы а й т а м ы з . А д а м еркі, а д а м н ы ң
ө зіп ің ғ а н а «м еиш ігі», нем есе ө м ір сүріп о т ы р ғ а н қ о ғ а м -
н ы ң ж е м іс і емес, ол ә л е м д ік « е р ік тің » (и д е я н ы н ) көрін у 
ф о р м а с ы .
А д а м ғ а е р ік не үш ін қ а ж е т д е г е н г е келсек, ол А л л а -
иы т а н у ү ш ін қ а ж е т деп қ ы с қ а қ а й т а р а м ы з . Б а с қ а сез- 
д е р д і ң қ ұ н ы ш а м а л ы . С еб ебі, А л л а н ы т а н у а д а м ш ы л ы қ -
қ а б а с т а й т ы н ж о л . Я ссау и а д а м н ы ң еркі т у р а л ы осын-
28

дай пікірде болған. О л «Хикметте» а д а м н ы ң А л л а ғ а ға- 
шықтығы «дүние — кірінен» т а з а р у ы үшін қ а ж е т . Б ұ л
тек бір дінге, бір х а л ы қ қ а қ а ж е т а қ и қ а т емес, б а р ш а м а
адам зат қ а у ы м ы н а керекті ш ынды қ, деп тұ ж ы р ы м д ай - 
ды. Ахмед Я ссауидің ойш ы л д ы ғы н ы ң тереңдігі міне, 
осында.
Б із ерік а д а м ғ а А л л а н ы тан у үшін керек дедік, ал 
Алланы тан уд ы ң қ а ж е т т іл ігі неде? М истик-ойшыл Яс- 
сауидің д ү ниетаны м ы нд а ол ад ам н ы ң өзін-өзі тануы үшін 
қаж етті ш арт. Міне, Я ссауидің гум ан и зм і осындай түж ы - 
рымдармен көмкерілген. И с л а м н ы ң гуманизмін Яссауи 
тереңдеткен, оны о ртод окс и ял ы қ қо қ ы ст а р д а н т а за р т- 
қан, бір ж ү йеге түсірген.
А дам ны ң еркі қ а зы н а . 
Оны меңгеру, 
іске асырып 
пайдалану ә ркім нің қо л ы н ан келмейтін іс екенін Яссауи 
жақсы білгендіктен өз өмірін ғи б р ат еткен. Яссауи тақ- 
уалығының мәнін о с ы л ай ш а түсінуіміз керек. Яссаун 
өмірі — ғ и б р а т өмір. 
Оның дүние қ ы зы ғы н ан безініп 
та қ у а л ы қ жольіна түсуі, езгелер үшін қ а м жегендігі, со- 
лар үшін енеге еткендігі. Б ұ л ж е р д е Ғ ай са ту р ал ы хрис- 
тиан дініндегі қ ұ р б а н д ы қ деген идея келмейді. Ғайса 
р з ін
а д а м д а р үшін қ ұ р б а н еткен делінеді б иблияда. Яс- 
сауи әрекетінде қ ұ р б а н д ы қ ж о қ , қ а л а й ад ам өз еркін 
меңгеру керек деген өнегелік бар.
С о пы л ы қ дүниетаным қ а з а қ ф ольклоры на, мэдение- 
тіне о р а с ан зор әсер еткен рухани күш.
Қ а з а қ х а л қ ы кешпелі дәстүрін с а қ т а ғ а н д ы қ т а н И с л а м
дінінен де өзіне қ а ж е т т і ж а ғы н та л ғ а п , таң д ап а л а біл- 
ген. Қ а з а қ А л л а ғ а сенімді емес, оғаи ғ а ш ы қ болғанды 
ұнатқан. Б ір а қ , көшпелі дәстүр ©з дінін ж а с ап , ғашық- 
тықты өзінше қ а б ы л д а ғ а н . Яссауиде а д ам А л л а ға , оның 
дидары н кәруге ынтық болса, қ а з а қ мәдениетінде, дүние- 
таны мы нда ғ а ш ы қ т ы қ А дам мен А дам а р асы н дағы ын- 
т ы за р л ы қ болып т р а н с ф о р м а ц и я л а н ған , ол ғ а ш ы кт ы қ 
ж ол ы нд ағы т а қ у а л ы қ , сол ж о л д а Яссауи айтқііндай: 
« М а х аб б а тқ а ие болған ад ам — ж а н дегеннің не екенін 
білмейді. Б асы кетсе де таны нбайды , ж ап ы н ж ал д ай д ы ».
Осы қ а ғи д а н ы қ а з а қ т ы ң ға ш ы қ т а р ы да са қта ға н . 
М а х аб б а т д а с т а н д а р ы н д а ға ш ы қ болған ж а с та р , арман- 
дарына жетпесе, бірі үшін бірі құ рб ан болған. Оның ец 
айшықты д әлел і 
Қозы Көркпеш — Б а я н сұлу. Ғаш ы қ- 
тық ад ам н ы ң ақыл-есін алып, өзін қ ұ р б а н д ы қ қ а дейін 
апаратын дүниетаным тек Ш ығыс хал ы қ т ар ы поэзмя- 
сына тән. Б ұ л сопы лы қ ф илософияныц әсері.
29

Абай Ахмед Яссауи көз жүмғанына 679 жыл өткен 
соң дүниеге келді. Бүл түста қазақ халқы үшін қайғылы 
XIX ғасыр болатын. Қайғысы сол, бүл ғасырда орыс пат- 
шасының жарлығымен қазақ хандықтары келмеске кет- 
кен. Халық өзін-өзі басқару қүқысынан айрылған бола- 
тын. Халық бодандық саясатының түтқынына айнал- 
ған. Хандар, билер орнына елді орыс әкімдері басқарды. 
Біртүтас болып қалған халықты тоз-тоз етіп бірнеше 
губернияға бөліп, олар тікелей патшаға бірақ бағыныш- 
ты болған. Итке тастаған сүйектей қазақтарға болыс 
болу ғана қалды. Есі кеткен ел соған да тәуба деп болыс 
болуға таласып, мазақ болды.
Шындығына келсек, халқымыздың рухани болмы- 
сьінда Абай Қүнанбаев тұлғасы әлі де болса толық анық- 
талмаған. Әрине, данышпандар сарқылмас қазына, ал 
қазына қадыр-қасиетін әр ұрпақ өзі өмір сүріп отыр- 
ған замана биігінен анықтамақ. Тарих-ты тану уақыт 
өткен сайын тереңдей түспек. Кезінде орын алған саяси 
үшқары пікірлер, субъективтік түсінік, ұғымдар ерек- 
шелігінеи келіп, қоғамдық сана өзінің нақтылы ариасын 
табады.
Сондықтан XIX ғасырдың екінші жартысында казақ 
болмысында дәл Абай Құнанбаев болмаса да, сондай 
ойшылдың болуы тарихи қажеттілік еді.
Кездейсоқтық— қажеттіліктің көріну формасы. Сон- 
дықтан халықтың рухани мәдениеті дамуындағы қажет- 
тілік Абай шығармашылығы арқылы анықталмақ десек 
артық болмас. Абайдың таза ақындығынан, оның көркем 
мәдениеттегі, халық санасындағы ойшыл ретіндегі орны 
биік болуы да заңды. Ал осы мәселе әлі зерттелмеген 
тақырып.
Абайды қоғам қайраткері, ойшыл мәнде қабылдау- 
дың сыры сол, оның шығармашылығы әлеуметтік бол- 
мыс қайшылығының нәтижесі. Абай елеңді тек көңіл хо- 
шы эстетикалық мәнде ғана емес, «көкірегі сезімді, тілі 
орамды»л жастарға үлгі бермек үшін жазған. Ол өзінің 
халық санасына әсер етіп, оны дамытуды жеделдетуді 
көздеп, мақсат еткенін жасырмай айтады. Бүкіл халық 
санасында бетбұрыс жасау мақсатында талпынып әре- 
кет ету тек ақын миссиясы емес, қоғам қайраткерінің 
үлесі. Осыған орай Мұхтар Әуезовтың «Абай» (Ибра- 
һим Қүнанбаев) монографиясынан үзінді келтірейік.
«Тегінде, Абайдың ақындығыидай, ақындық қуат 
Абайдан бұрынғы ақындарда да болуы мүмкін. Олардың 
бірталайы тіпті атсыз ақын боп та еткен болар. Сондай
30

ақындардын ға н а санасы мен т а п т ы қ тұрғысьінда, мэде- 
ниеттік д ә р еж е с ін д е қ а л с а , А бай класси к А бай болмас 
еді. Өзінен бұрын ж ү з ақы н болса, ж ү з бірінші, мың 
ақын өткен б олса — мың бірінші б ол ар д а қ а л а р ма еді, 
әлде қа й те р еді!
Өзі орыс х а л қ ы н ы ң мэдениетіндегі қасиеттерді, үл- 
гісін бойына сіңіріп, 
еңбегінде т а р а т қ а н , соның бәрін 
ж а ң а д ә у ір д ің ж а ң а ш а т а р и х т ы қ х а л ы қ т ы ң а р м ан мүд- 
десі... етіп берген А бай б о л ған д ы қ та н өзгеше б а ғ а л а н а - 
ды. Б а р л ы қ қ а з а қ х а л қ ы н ы ң өткен тар и хы н да ең зор 
биікке ш ы қ қ ан , асыл тұрғы ны аш қан , ай ны м ас қад ірі 
зор классигі боп т а н ы л а д ы » (М. Әуезов. Ж и ы р м а том- 
дық ш ы ғ а р м а л а р ж и н а ғы , 20-том, А лм аты , « Ж азуш ы » , 
1985, 15-бет).
Абай ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н зерттеуде ұлы ж а зу ш ы н ы ң
осындай мәселе қойысы еске а л ы н б ай келеді. Сірә, бұл 
проблемаға әдебиет зерттеуш ілері тереңдей алм ас, ал 
қо ғам ды қ ғылы м Қ а з а қ с т а н ғ а қаты сты қоғам ды қ-эко- 
номикалық ф о р м а ц и я л а р ауысуының за ң д ы л ы қ т ар ы н
әлі ашып бере а л м а й жүр. Б ір сөзбен ай тқа н д а , М. Әуе- 
зов сөздерін тереңдей түсініп қ а з а қ мәдениеті тарихьш- 
да Абай тү л ғасы н а н ы қ т а у д ы ң методологиялы қ негіздері 
аш ылм аған.
^Сөпшілікке мәлім, Абай XIX ғасы рды ң екінші ж а р - 
тысында өмір сүрген ойшыл. 
Б ұ л за м а н н ы ң ең басты 
белгілері х а л ы қ кәшпелі емірден ауысып, қыс қыстауы, 
ж аз ж а й л а у ы белгіленіп, т ұ р а қ т ы л ы қ қал ы п тасты . Қеш- 
пелі өмір негізінен ж о й ы л а бастад ы . Қ а з а қ ж ер ін де қа- 
л а л а р салынып, бұрыннан б а р л а р ы кәркейе түсті. Қ а з а қ
с а х ар а с ы н д а қ а л а мәдениеті орын тепті. Қ а з а қ х а л қ ы
б у р ж у а з и я л ы қ ұлт болып қ а л ы п т а с у ғ а м ықтап бет ал- 
ды. Қ а з а қ д а л а с ы н а өзге ид еялар та р а й бастады . О лар- 
дың м азм ұ н д ар ы әркелкі болатын: діни идеология, орыс- 
тың ж е р ауып келген саяси-д ем ократ 
б ағы ты ндағы
интеллигенциялар 
идеологиясы. Хат танып үлгерген 
қ а з а қ т а р Баты с, орыс мәдениеті үлгілерімен таныса 
бастады. Қ а з а қ д а л а с ы н д а ояну дәуірі басталды .
Кейбір әдебиетш ілер Абайды ф еодализм қо ғам ы ке- 
зінде өмір сүрген ақын деп қарасты ры п жүр. Т олы қ қүп- 
тауға болмайты н пікір. Абай тұтас ел болудан қал ған , 
отарш ы лы қ ж а ғ д а й д а күн кешкен қ о ғ а м д а туған, оныц 
ойшыл болып қ ал ы п тасуы XIX ғасы рды ң екінші ж арты - 
сындағы қ а з а қ х а л қ ы н ы ң б асы н ан кешкен ауыр түрмы- 
сына сәйкес келеді. Абайды тек ақын қы лм ай, ойшыл, гу-

манйст дәрежесіне де көтерген осы «ётпелі қоғам» қай- 
шылығы.
Ақын өлендерінен қал ы птасқан түсінік бонынша «та- 
за» б у рж у азнял ы қ 
қар ы м -қ аты н астар д ы
бейнелейтін 
пролетариат, фабрикант образдары н іздеу қателік. Өз- 
геріс санада, түсінікте. К апнтализм ді завод, ф абрн ка 
арқылы түсіну де аз. XIX ғасьірдың екінші ж ар ты сы н д а 
Қ азақстанд ы капиталнстік жүйемен б а сқар у системасы 
кегізінен аяқталған. Аға сұлтандар, билер патш а саг.ю- 
держ авиясы секілді 
өткен қоғам қал д ьіқтар ы ретінде 
өмір сүргенмен, Ресейдің ұлт аймақтарьін басқаруы бур- 
ж у а зи я л ы қ жүйемен жүргізілген. Елді мекендер есепке 
алыныи, билікті заң органдары қо л д ар ы н а алған.
Қоғамнын экономикасындағы, базнсіндегі са п ал ы қ
езгешеліктер оның рухани еміріне 
ай тарлы қтан әсер 
етті. Бүл кезде халқьі.чыздың керкем мәдениеті, нақты- 
ра қ айтсақ, ауыз әдебиеті, поэзнясы дамып, ш а ры қтау
шегіне кетерілді. « Қ а л а мәденнеті» деген ұғы м дар қа- 
лыптаса бастаған ж а ғд а й д а , көшпелі х а л ы қ болып әмір 
сүрген оның руханн мәденнетіне, фольклорына, көркем 
санасына ж а ң а өлшемдер қ а ж е т болды. Оны у ақы т та- 
лабы қойды.
Осы міндетті а тқар ған Абай Құнанбаев болатын. Бі- 
ріншіден, Абай билер ш ы ғарм аш ы лы ғы н а т а л д а у ж а с а - 
ған. Онда керкемдіктен гөрі прагматистік мән басым. 
Билер ш ы ғарм аш ылығында поэзия п ракти к ал ы қ қаж ет- 
тілікке бағындырылған. Би, қазіргі тілмен айтсақ, көш- 
пелі халы қты ң адвокаты, прокуроры, соты.
Билер ш ығарм аш ы лы ғы мен шешендік өнер бірге да- 
мыды. Билердің пр а кти к ал ы қ қызметі тап қ ы р л ы қ қ а , ше- 
шендікке қүрылған. Ш ешендік көркемдікті, оның ішінде 
поэзияны қ а ж е т етті. Оның басты себебі, халы қты ң са- 
насында ерекше орын алған өнер саласы — поэзия. Сон- 
ды қтан ел ең-ж ы рға малынып өскен ұ рпақтар өздерінін 
күнделікті тұрмысындағы қайш ы лы қты ң күрделі шешім- 
дерін де поэзияға тіркеген. Би көшпелі х а л ы қ тұрмысы- 
на сай, оның қ о ға м ды қ болмысына қаж етті тұлға болса, 
хаттап ж а з ы л ға н за ң д ар шығып, т а п т ы қ антагонизм 
шиеленіскен кезде оларды ң өздері де, т а қ п а қ т ар ы да 
архаизмге айнала бастады. Шешендік енер де ж а ң а өл- 
шемді қ а ж е т етті. Әлеуметтік қайш ылы қ қоюланып, 
б у рж уази ял ы қ қаты настар орнай бастаған кезде бнлер 
ш ығарм аш ылығы дем о кратнял ы қ снпаттаи арылып, олар 
орыс әкімдерінің рупорына айналуына байланьтсты, ха-
32

лық Ішіндегі бедёлдён айырылған еді. Билер шығарма- 
шылығына тән тавтологиялық еипатты 
Абай 
сынға алды:
Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап,
Мақалдап абтады екен сөз қосарлап.
Абай өмір сүріп отырған заманда билер шығарма- 
шылығы қоғам өміріндегі белсенділігінен айрылып, тек 
тіл үстартуда кейбір шешендік сипаттары ғана сақтал- 
ды. Кешпелі замандағы қоғамның рухани дамуы айтар- 
лықтай өзгеріске түсті. Халық отырықшылыққа айнал- 
ды. Тын әлеуметтік қүбылыстар халық түрмысына мей- 
лінше орныға бастады. Елді басқарудың жаң'а формасы 
қалыптасты. Бнлер функциялары шешуші күш болудан 
қалды. Билер туралы, олардың мүрасы туралы ой қоры- 
ту уақыттың күн тәртібіне қойған мәселесі. Оған жауап 
беру қажет. Мұны Абай атқарадьі. «Ескі бише оқырман 
бос мақалдап»,— деген сөздер билерге тек сын емес, 
принцип, рухани мәдениет дамуындағы ж аңа талап. Би- 
лер шығармашылығы поэзияға тікелей байланысты бол- 
ғанмен, оны нәрлендірген бұлақ көзі емес, қайта өзі поэ- 
зиядан қуат алған. Поэзия (халқымыздың ауыз әдебиеті) 
ез негізін көне түркі, парсы поэзиясынан алады. Абай- 
ға кене түркі негізінен ауыз әдебиеті болып жетіп отыр. 
Қазақ халқы көне түркі жұртының бір тармағы, бұтағы 
болып таралған да, оның «еншісіне» ж азб а мәдениет 
емес, ауыз әдебиеті тиген. Оның тарихи себебі бар. Қа- 
зақ халқы тарихқа «кешпелілер» деген атпен енген жұрт. 
Кәшіп-қону мәдениеттің қолайлы формасы—фольклорды 
ерекше дамытты. Бар алфавитінен айырылғанымен, ха- 
лықтың ендігі сенер санасы поэзия болады. Өлең, жыр, 
4 дастандар ауыздан-ауызға, 
сөйтіп ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғасты. Кәркемдік бейнелеудің, дүниетанымның бұл 
тәсілі адамдардың абстрактілік ойлау қабілетін орасан 
зор мәнде дамытты. Жыр дастандарды ж атқа айту әдет- 
тегі құбылыс болатын. Б ірақ ауыз әдебиеті, оның көр- 
некті қайраткерлері шығармашылығымен әлеуметтік 
даму тенденциясы арасында, әсіресе, өткен ғасырдың 
екінші жартысында қайшылық бар болмысымен айқын- 
далып, қазақтың рухани мәдениеті дамуындағы айтулы 
проблемаға айналды. Сондықтан Абай тек билер шығар- 
машылығының сыншысы ғана емес, ауыз әдебиеті дәстү- 
ріндегі ақындар сыншысы болуы да заңдылық.
Әдетте, Абай шығармашылығына талдау жасағанда, 
оның нәр алған үш қайнар бұлағы: ауыз әдебнеті, Шы- 
ғыс поэзиясы, Еуропа мен орыс әдебиеті деп атап жүр-
3 -4 4 3
33

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: