Да п а л ы қ дүниетаны мы Әрбір ғалы м

Тіл — мәденнеттің аса құнарлы арнасы. Ол 
таным 
тарихының формасы, тарихтың нақтылы дерегі. 
Атадан 
қалған сөз бізге тіл арқылы жеткен. Жоғарыда 
айтқан 
ойшылдардың бәріне ортақ түркі тілі. Әрине, мен 
түркі 
тілі дегенде шартты мәнде айтып отырмын. Яғни, «түгел 
сөздің түбірі бір» деген мағынада.
СЪІз
қазақ мәдениетінің генезисін Анахарсистен бас- 
тауға ынталымыз. Себебі, сақтар, ғүндар, түркілер, қып- 
шақтар бір «атаның» балалары екенін тарихшылар 
аиықтап бергелі қашан. Сондықтан сақтар елінің ойшы- 
лы Анахарсистің бізге еш бөтендігі жоЩ/
уінахарсистің емір сүрген заманы, езі де туралы 
мағлүматтардың кебі ауызша жеткен. Қезінде қағазға 
түскен деректер сирекл Шынында да бсыдан екі мың 
жыл бүрынғы оқиғалар, адамдар туралы шындықты 
кім дәлме-дәл айта алады. Көптеген мәселелер болжам, 
пәлен айтты, түген айтты деген пікірлерден қүралған. 
Бүл тек Анахарсиске ғана 
қатысты емес, ол Фалес, I 
Солон Афинскийге де қатысты.
Анахарсис уақыт сарабынан өтіп, мәңгілікке айнал-1 
ған жан. Ойлаймын, егер де ол Скифияда тумай Палес-1 
тина немесе Таяу Шығыстың бір елінде дүниеге келсе,! 
сөзсіз Библияда және Қүранда да пайғамбарлар сана-| 
тында жүрер еді- Бүлай деп отырғаным, АнахарсистіІ 
тарихтағы үлы түлғалармен салыстырсам, оған теңдес; 
келетіні — Ғайса. Екеуінің үқсастық жағы мол. Ж а с | 
мөлшері де шамалас. 
Анахарсистің жасын дәп басып 
айту қиын, әйтсе де акмэге, яғни қырық жасқа жетпегені 
анық. Ол, сірә отыздың шамасында қаза болғанға үқ-‘ 
сайды. Геродот оны өлтірген кісінің де есімін атаған.; 
Сондықтан оның жас кезінде кісі қолынан қаза тапқаны 
шындық болса керек. Ғайса да кісі қолынан отыз үш 
жасында қаза тапқан. Екеуі де адамзатқа жаңа өмір 
ұсынған, қазіргі тілмен айтсақ, бұлардың екеуі де де- 
мократтар. Сонымен қатар бұлардың бір-бірінен айыр- 
машыльиқтары да бар. Біріншіден Анахарсис Ғайсадац 
бес ғасыр бұрын емір сүрген. Демек, замандары бөлекі 
Екіншіден, Ғайса мәдени ортада өмір сүрсе, Анахарсис 
заманы өзгешелеу болатын. Сақтар кезінде негізгі мә- 
селе өнер, білім емес, соғыс енеріне үйрену болатын| 
Айнала жау. Қала салып отырықшылдыққа көшпеген 
жұрттың басты қамы күнкеріс еді. Үшіншіден, ерекше 
лік олардың дүниетанымында. Ғайса, оның ізін қуушы- 
лардың айтуынша, дүниені тану құдай жолы арқыль 
болмақ десе, Аиахарсис дүниені тануға күдікпен қара-
4

ган. Е у р о п а л ы қ ф и л о с о ф н я д а ғ ы түсін ікп ен а й тс а қ , ол — 
скептик. 
Әдетте, 
ске п ти ц и зм
ғы л ы м -б іл ім
м олы ғы п, 
о л а р д а н
ш ы ғ а р н ә ти ж е көң ілге қ о н ы м д ы б о л м а ғ а н д а
қ а л ы п т а с а т ы н
ф и л о с о ф и я л ы қ
с а н а. Ал, с а қ т а р з а м а -
нында қ а й д а ғ ы түны п т ү р ғ а н ғы л ы м мен білім. С к еп ти к 
болса А н а х а р с и с емес, Ғ а й с а б о л са к е р е к еді. Қ а н ш а
дегенм ен Ғ ай с а ө м ір сүрген з а м а н д а ғы л ы м . мен білім 
б ір ш а м а ж е т іл іп қ а л ғ а н б о латы н .
Ғ а й с а д ү н и е т а н ы м ы сенімге, А н а х а р с и с д ү н и етан ы - 
1 
мы к ү д ік к е қ ү р ы л ғ а н . С енім ге негізделген д ү н и е та н ы м
ә м а н д а
ш ектеул і: ол көпш ілік, тоб ы р үшін керек. Ал 
А нахарсис сенім ге қ ү л б о л м а ғ а н . Б із сенім ге күдіктену- 
шілікті А б а й д ү н и е т а н ы м ы н а н д а т а б а м ы з . Ү л ы л а р се- 
німінің 
қ ү л ы емес, керісінш е, о л а р сенімді қ и р а ту ш ы ,
1 
оны ж о ю ш ы л а р . Ү л ы л а р ойы н о қтасы з, ш ексіз. С енім ге 
1 
қ ү р ы л ға н д ү н и е т а н ы м и д е о л о г и я л ы қ ф о р м а н ы , яғн и ор- 
’ 
тод0 кц и ян ы қ а ж е т етеді.
(Анахарсис з а м а н ы н д а хр истиан, и с л ам дін д ер і дү- 
’ 
ниеге әлі к е л м е г е н Д Б у д д и з м д е с а қ т а р мекеніне т а р а й
қ о й м а ған . Ғ ү л а м а өм ір сүрген з а м а н д а ә л е м д ік д ін д ер 
қ а л ы п т а с п а ғ а н еді. Б і р а қ Тәңір деген ү ғы м бол са ке- 
рек. Т ә ң ір ге сиы ну сенім емес, дін емес, ол А д а м мен 
■’ 
т а б и ғ а т т ы ң а р а с ы н д а ғ ы ү й л е сім д іл ікт і м о й ы н д а ғ а н д ы қ ^
Тәңірді м о й ы н д а у а д а м еркін ш ектем ейді. Тәңірге көз- 
қ а р а с өзіне қ а р а м ^ - қ а р с ы түсінікті қ а ж е т етпеген. Се- 
с 
бебі, 
тә ң ір деген т а б и ғ а т , ол өм ір сү р у үшін қ а ж е т т і 
ж а ғ д а й . 
Т әңір т а б и ғ а т т ы ң өзінен т у ғ а н түсінік. 
Оны 
т а б и ғ а т т ы ң синонимі деп те қ а р а у ғ а б о л ад ы . А д а м н ы ң
т а б и ғ а т т ы ң өзіне т а б ы н у ы бір ж а ғ ы н а н қ а р а п а й ы м нату- 
| 
р ал и стік тү с ін ік б олса, екінш ід ен өзінен тыс рухты із- 
' 
деу, оны с у б ъ е к т ретінде қ а б ы л д а у д е р ек с із о й л а у д ы ң
■ 
жемісі.
Т әңір 
дегенд і 
о б ъ е к т и в т ік идея ретінде қ а б ы л д а у
] 
ғ а ж а п
к ем ең герл ік . Б ү л а с қ а қ
и д е я ға қ а л а й ж етк ен .
' 
М еніңш е бүл и д е я ға А н а х а р с и с с и я қ ты ғ ү л а м а л а р келуі 
ы қти м ал. 
Т әңір ид еясы н ы ң а в т о р ы
болуы д а за ң д ы . 
М ы салы , о б ъ е к т и в т ік идеяны ф и л о с о ф й я д а д ә л е л д е м е к - 
с 
ші болып, көп к іта п ж а з ғ а н а т а қ т ы гр ек ғ ү л а м а с ы П л а -
тон А н а х а р с и с те н үш ж ү з ж ы л кейін өм ір сүрген. Б ү л
ж ерд е та ғ ы , м індетті т ү р д е айтып кететін ж а й П л а т о н
сақ о йш ы л ы А н а х а р с и с ті өте қ ү р м е т тү т қ а н . М е н ің ой- 
а 
ымша м үны ң б ірн еш е себебі бар. Б ір ін ш іде н , А н а х а р с и с
“ 
А ф и ны л ағы с а я с и р е ф о р м а т о р С олон м ен дос б ол ған . Ал, 
Солон П л а т о н н ы ң ш еш елері ж а ғ ы н а н ту ы с қ ан . Д е м е к , 
А нахарсис т у р а л ы ә ң г ім е л е р П л а т о н н ы ң о тб а с ы н д а ай-
5

тылып отыруы өте ықтимал. Екіншіден, Платон өзініц 
объективтік идеясын парсылардыц діні зораостризм 
ықпалымен құрастырған деген болжам бар, ал біз 
Платон бұл идеясын сақтар дүниетанымы негізінде қа- 
лыптастырған десек, оны кім қалай жоққа шығарады. 
Себебі, сақтардың ойшылы Анахарсисті Платон өте жақ- 
сы білгені^нық тарихи дерек.
Анахарсис туралы басылым беттерінде кейінгі кез- 
дерде біраз материалдар жарық көрді, бірақ сонда да 
сақ ойшылы туралы қысқаша түсініктеме беріп кете- 
лік.
Анахарсис есімін елімізде шыққан бес томдық фило- 
софия энциклопедиясынан, философиялық энциклопе- 
диялық сөздіктен, философия тарихының оқулықтары- 
нан, тарихи энциклопедияда,н іздеп таппайсыз. Оны тек 
философия, тарих ғалымдары үшін түпнұсқа болған 
көне авторлардың еңбектерімен танысқан адам ғана 
Анахарсис деген философ, ғұлама болғанын анықтай 
алады.
Анахарсис есімі гректің данышпан философы Пла- 
тонның (б. э. б. 427—347) еңбектерінде кездеседі. Ол 
«Мемлекет» деген еңбегініц оныншы кітабында тарихшы 
Гомер, философ Фалес және Скиф Анахарснс туралы 
айтқан (Платон. Шығармалар, 3-том, I тарау, М., 1971, | 
427-бет). Осы кітаптың 642-бетінде Анахарсис туралы 
мынандай түсініктеме берілген: «Анахарсис аты аңызға 
айналған скиф, Грекияға саяхат жасағанда Солонмен 
кездесіп, соның ықпалында данышпандығымен ата^ 
ғы шыққан. Ол туралы Геродот хабарлайды», делінген. 
Гректер қазіргі ібіздің территорияны мекендеген халық- 
тарды ортақ. атпен скифтер десе, парсылар сактар 
деген.
Ендігі жерде әңгімені «тарихтыц атасы» Геродоттан 
бастау қажет болады:
«Дарийдің жорық жасаған елдерінде, Евксинскнн 
понт (Қара теңіз — Ғ. Е.) жағалауындағы скиф танпа- 
ларын айтпағанда, тұрпайы тайпалар өмір сүрген. Понт- 
тың солтүстік жағалауында ешбір мәдениетті тайпа 
болмаған,' тек. кана атакты скиф Анахарсисті атамаған- 
да» (Геродот. История. М., «Наука», 1972, с. 198).
Сонымең Анахарсис Қара теңіздің солтүстік жағыи- 
да ©мір сүрген скиф тайпаларының бірінен шыққан.
Қезінде Анахарсис туралы Геродот көптеген аңызі 
әңгімелер естігенге, білгенге ұқсайды. Себебі, ол оның 
кім болғанын, Грекияға қалай келгенін, есімін, ата тегін
6

ашын берген. Геродоттың баяндауынша, Анахарсис скнф 
патшасы 
И данфаристің 
әкесінің туған ағайыны. Ал 
Иданфарис болса Персия патшасы Дариймен соғысқан 
скиф патшасы. Бұл тарихта белгілі есім. Иданфаристің 
әкесі Савлий Анахарсистің ағасы ма, не інісі ме, ол жері 
ашылмаған.
Анахарсисті атып өлтірген де, осы, өз туысы. Бұлар- 
дың әкесі Гнур, ол д а скиф патшасы. Оның өкесі Лик, 
опың әкесі Спар-гапиф агафирстар патшасы.
Ж о ға р ы д а ғы Платон да өз заманы нда естігенін айтып 
отыр. Платон заманы нда Фалес пен Анахарсистен ж аз- 
ба мұра болды ма, ж о қ па, аны қтау қиын. Мүмкін бо- 
луы да. О лардың есімі аңыздарда ғана сақталған. Не- 
гізгі 'дерек — аңыз, әңгімелер. Б ір а қ олар әншейін ойдан 
тумаса керек. Анахарсис туралы Платонның естуі заң- 
ды. Себебі, Платонның шешесі атақты Солонның тұқы- 
мы. Диоген Л аэртскийдің баяндауынша, Солон мен Ана- 
харсис дос болғанға ұқсайды. Ол жөнінде мынандай 
аңыз бар: «Ол Афиныға Евкрат архондығының 48-олим- 
пиадасына келген... Гермиптің айтуынша, ол Солонның 
үйіне келіп, қызметші қүлға: 
«қожайынға айт, алыс 
скиф жерінен Солонға қонақ әрі дос болуға Анахарсис 
келіп тұр де»,— дейді. Солон құл арқылы ж ау ап қайта- 
рып: 
«Әдетте досты адам Отанынан іздейді»,— дейді. 
Бірақ, Анахарсис қолма-қол тап қы р л ы қ жасап; «Енде- 
ше Солон өз Отанында неге дос іздемеске?!»,— дейді. 
Солон Анахарсистің тапқырлығына таңқалып, үйіне 
енгізіп, содан дос болып кеткен».
Әрине, бұл Солонмен Анахарсистің алғаш қы жолы- 
ғуы ж айлы аңыз. Көне оқиға. Шындығында да Солон 
мен Анахарсис бір-бірін сыйлап өткен. Ол туралы Арис- 
тотельде де айтылған. Ал Лукианның айтуынша, Ана- 
харснстің еліне оралуына басты себеп Солонның дүние- 
ден қайтуы (Лукиан. Ш ы ғарм алар жинағы, М., 1935, 
1 
95— 101-беттер).
Платон Фалес пен Анахарсистің өнертапқыштық қа- 
, 
сиеттерін де ж о ға р ы
бағалайды. Фалестің ғылымдағы 
. 
еңбегі әбден белгілі. Ол қазіргі мәндегі гидроинженер 
болған, Күниің тұтылуы себептері туралы зерттеген. Ал 
Анахарсис туралы — ол кеменің зәкірін ойлап тапқаи 
деген сөз бар (Диоген Лаэртский, 96-бет).
, 
Платонның Анахарсис ж айлы пікірі тым жоғары. Ол 
і 
«Протагор» деген еңбегінде оны «Жеті ғұламаның» бірі 
н деп санаған.
7

Анахарсис есімі Аристотельдіц ецбектерінде де кез- 
деседі. «Аналитиканыц» екініші кітабыныц үшінші та- 
рауына Аристотель нақтылы заттыц барлығын дәлел- 
деуден осы заттыц неге бар болуы туралы дәлелдіц 
айырмашылығы жайлы айта келіп былай дейді: «Ана- 
харсистің айтуынша, скифтерде флейтаның болмауы 
оларда жүзімнің жоқтығынан» (Аристотель, Шығарма- 
лар, 4-том, 281-бет),— деи мысалға алады. Анахарсис 
скифтерде флейтаның 
жоқтығын, скифтердің жүзім 
өсірмейтіндігіне байланысты екенін айтып отыр. Жүзім 
жоқ, яғни шарап жоқ. Демек, флейтаның да кажеті 
жоқ. Бар нәрсені білу мен оның неге барлығын білу, 
біркелкі түсініктер емес. 
Аристотель өзінің осындай 
логикалық топшылауларында Анахарсистің кезінде кең 
тараған қанатты сөзін дәлел ретінде пайдаланған. Арис- 
тотель «Никомахова этикасы» деген еңбегінің оныншы 
кітабында тағы да Анахарсис айтты деген пікірге сүйен- 
ген. «Игі істер атқару мақсатында кеңіл көтеру дүрыс, 
себебі кеңіл кетеру—демалыс, ал үнемі үздіксіз жүмыс 
атқаратын адамдарға демалыс өте қажет» (Аристотель, 
Шығармалар, 4-том, 280-бет).
Өзінен әдеби мүра қалмағаннан кейін Анахарсистің 
дүниетанымын анықтау қиын. Ал, Фалесті сөзсіз мате- 
риалист деп жүрміз. Алайда, Анахарсисті скептиктер 
қатарынан іздеген, сірә, жөн болар деген ойдамыз. Оған 
бір дәлел — біздің жыл санауымыздан бұрын III ғасыр- 
дың екінші жартысында, II ғасырдың басында өмір 
сүрген, мамандығы дәрігер, көне грек филс^офы, скеп- 
тик Секст Эмпириктің еңбегі. Секст Змпирик Анахар' 
систің еңбектерін арнайы сез еткен, талдаған. Философия 
тарихында Секст Эмпирик скептицизм идеяларын өзіне 
дейінгі бір жүйеге келтіруімен қалған ойшыл. Оның мы- 
на бір пікірін келтірейік: «Кәптеген ойлар, ілімдер жел 
айдаған қаңбақтай, еш жүйесіз әлемде жүйіткуде. Бі- 
рақ, қазіргі кезде мынандай корытындыға келуге бола- 
ды. ... үш бағытты аңғаруға болады. Бірінші — өлшем- 
дер ақылда сақталуы керек, қарсы бағыттылар — сана- 
сыз әрекеттерде де болады десе, үшіншілер — жоғары 
екеуімен де келісіп, өлшемдер ақылда да, санасыз Әре- 
кеттерде де болады деседі. Өлшемді жокка шығарған- 
дар: Ксенофон Колофонский, Ксениад Коринфскнй, 
Анахарсис Скифский, Протагор тағы басқалао» (Секст 
Эмпирик, 2 томдық шығармалары, І-том, 69-бет).
Секст Эмпирик Анахарсиске біршама философиялық 
талдау жасаған. Оның пікіріңще, Анахарсис — скептик.

Себебі, ол а қ и қ а т өлшемін ж о қ қ а ш ы ғарад ы . Б ір нәрсе 
туралы бір с а л а д а ғ ы м а м а н д а р әңгімелессе де, әр түрлі 
м ам а н д а р пікір т а л а с ты р с а д а о р та қ бір қоры ты нды ға 
келе алм айд ы , себебі өз ісінің м ам а н ы бүл істе дилетант, 
ал сонымен бірге біртекті м ам а н д а р д а келісімге келе 
алмайды. О ны ң себебі, б ұ л а р ғ а төреші 
болатын ад ам
керек. 
Айтысқа түскен ад ам бір м езгілде айыптауш ы 
және айыпталуш ы . 
Оның әрқайсы сы ны ң сөзі шындык 
әрі ш ы нды қ 
емес. Д ем ек, а қ и қ а т
өлшемі ж оқ. Ж ы л
са н ау ы м ы зға дейінгі V— VI ғ а с ы р л а р д а осы бағы ттағы
айты старды ң болуы, әрине, таны м тал пы ны сы нан туған. 
Әңгіме сенім ту р а л ы болып отыр. Егер А нахарсис ақи- 
қатты ң өлшемі ж о қ деген ұғы м ға әбден келген болса, ол 
м нстикалы қ к ө з қ а р а с т а болмағаны . Құбы лы сты ң себеп- 
терін іздеп, оған сенімсіздікпен қ а р а у көне за м а н үшін 
алдыңғы 
қ а т а р л ы ой-пікірлердің ұшқыны. А нахарсис 
пен С о к р а т қ а дейінгі өзге де грек ой ш ы лдары ту рал ы
бірден-бір құнды еңбек неміс ғалы м ы Г. Дильстікі. Б ұл 
еңбек орыс тіліне әлі ауд ары лм а ға н .
Анахарсис ту р ал ы арнайы сөз қ о зғ а ғ а н философтың 
бірі Л укиан. 
Ф. Энгельс өз кезінде бұл ойшылды 
«көне з а м а н ВолЬтері» деп ете ж о ғ а р ы б а ғ ал а ғ а н . Л у- 
киан М акедон и яд а бол ғанд а Фнлиппоподе қ а л а сы н ы ң
зи я л ы л а р ы н ы ң алды нда сөз сөйлеп, қазіргі' тілге айнал- 
д ы р с а қ л екция оқы ған. С ондағы сөздері: «Скнф, «Геро- 
дот», «Зевксис». Б ұ л сөздерде (Скифте) көптеген тың 
дерек бар. Оның айтуынша, Афиныға ең бірінші келген 
скиф Анахарсис емес, одан бұрын Токсарид деген емші- 
скиф 
болған. Ол ту р а л ы да грек ж ұ р т ы н д а аңыз бар. 
Л у кианн ы ң айтуынша, А нахарсистің Афины қ а л а с ы н а
келгендегі түңғы ш кездескен а д а м ы — осы Токсарид. Ол 
ж а с скифті Солонға ж ол ы қты ры п ж а қ ы н д а с ты р ад ы . Б ұл
кезде Солонның егде т а р т қ а н ш ағы болатын. Солонның 
қа м қо рлы ғы н ы ң а р қ а сы н д а Анахарсис грек ж ұрты н а 
аты мәш һүр ғү л а м а ғ а айналды (Л укиан. Ш ы ғ а р м а л а р
ж инағы. М., 1935, 95— 101-бвттер).
А нахарсистің көркем 
бейнесі П л ут ар х т ы ң (б. э. д. 
40-ж ы лдары туып, ш ам ам ен 120— 125 ж ы л д а р ы өлген) 
«Жеті ғұ л а м а сауығы» деген еңбегінде ж а с а л ғ а н . Б ұл
ш ы ғарм ада 
тарихтан 
ауы тқуш ы л ы қ бар, сондықтам 
көркем ш ы ғарм а ретінде қ а р а с т ы р ғ а и д ұ р ы с ы р а қ болар. 
Себебі, 
П лутар х, өз і й ы н а н алып, 
тар и хта б ол м аған
ад ам д ар д ы д а қосқан. М ұнд ағы «Ж еті ғ ұ л а м а » — Фа- 
лес, Солон, П ериандр, Питтак, Б иант, Хилон, Клеобул. 
Сауы қта осылармен бірге А нахарсис те болған.
9

Сауықты ұйымдастырған Периандр. Ол өзі ауқатты, 
қолында билігі бар адам болғанмен, сауықты өте қара- 
пайым түрде өткізген. Тіптен, әйелінің қы мбат әшекей- 
лерін таққызбай, қарапайым киім кигізген. Себебі, са- 
уыққа 
шығатындар, сән-салтанат, 
қошемет, сәндік, 
молшылық 
іздейтіндер емес, өңкей 
ғұлама болатын. 
Олардың басы қосылғанда, әрқайсы өз ойларын айтып, 
диалог ретінде әңгіме құратын. Бұл бір ж ағы нан білім 
салыстыру болса, екінші ж ағынан қоғамды қ ақыл-ойды 
жетілдірудің бір түрі. «Жеті ғұламаның» Амасис пат- 
шаға берген мынандай «ақыл-кеңестері» бізге жеткен:
Бірінші сөз алған Солон: «Менің пікірімше, егер өзі 
мен үкімет билігін халық билігіне айналдыра алса ға- 
на, ол патшаның даңқы артады»,— дейді.
Екінші Биант: «Ол сонда ғана заңға бағынудың үл- 
гісін жасайды»,— дейді.
Одан .кейін Фалес: «Патшаның бақыты сол, егер 
оның жасы жетіп, өз өлімімен өлсе»,— дейді.
Тертінші Анахарсис: «Онда' оның барлығынан ақыл- 
ды болғаны»,— дейді.
Бесінші Клеобул: «Ол қасындағылар сөзіне ермей- 
тіи патша»,— дейді.
Алтьшшы Питтак: «Олай болғанда бағыныштылар 
өзінен қорықпайды, өзі үшін қорқады»,— дейді.
Жетінші Хилон: «Патша ойы елім туралы емес, мәң- 
гілік туралы болуы керек»,— дейді.
Ең соңынан Периандр сөз алып: «Бір нәрсе ескерткім 
келеді: 
«Осы айтқандардың бәрін ақылмен қорытқан 
адам биліктен қол үзуі қажет»,— дейді (Плутарх, Шы- 
ғармалары, М., 1983, 369-бет). Плутарх шығармасында 
осы тәріздес бірнеше диалогтар келтірілген. Анахарсис 
соның бәріне қатысып отырған.
Плутарх шығармасын толығымен айна қатесіз та- 
рихи құж ат ретінде қарастыру қиын. Оның өз жанынан 
қосқаны да ж о қ емес..Алайда, «Жеті ғұлама сауығы- 
нан» сол заман тынысы 
аңғарылады, сонымен қатар 
Анахарсистің ортасы бейнеленген. Біз Анахарсисті «Же- 
ті ғұламаға» қоса алмаспыз, б ірақ оны «Ж еті ғұлама- 
сыз» түсіну, танып білу де мүмкін емес.
Плутархтың айтуынша, көне заманның атақты мате- 
риалисі Фалестің Анахарсис туралы пікірі өте жоғары 
болған.
Анахарснс туралы іздеген адам ға тың деректер та- 
былуы әбден мүмкін. Әсіресе, орыс тіліне аударылмаған 
кене грек авторларының еңбектерінде біраз сыр бар бо-
10

л а р
деген о й д а м ы з . С ебебі, « Ж е т і ғ ұ л а м а ғ а » қ а т ы с т ы
а й т ы л ғ а н ж а й л а р д а А н а х а р с н с есімі қ о с а ж ү р у ін е еш 
т а ң қ а л у ғ а б о л м а й д ы .
Қ о л ы м ы з д а ғ ы б а р ә д еб и е т іш ін де ски ф о й ш ы л ы н ы ң
есімі 
М и ш е л ь
М он те н н ің « Т ә ж ір и б е л е р ін д е » екі рет 
ү ш ы р а с а д ы . О н ы ң бірінш і к іт а б ы н ы ң а ты « Б із д ің а р а - 
м ы з д а ғ ы
те ң с ізд ік» (М и ш е л ь 
М онтень. Т ә ж ір и б е л е р . 
М., 1981, 2 4-б е т ). С к и ф т а й п а с ы н а н ш ы қ қ а н ғ ұ л а м а ту- 
р а л ы
е ң б е к 1979 ж ы л ы «М ы сль» б а с п а с ы н а н тұ ң ғ ы ш
рет оры с тіл ін е а у д а р ы л ы п ж а р ы қ көрген.
Д и о ге н Л а э р т с к и й д і ң « А т а қ т ы ф и л о с о ф т а р д ы ң өмір- 
л ері, ілім дері, н а қ ы л с өздері т у р а л ы » д еген к іт а б ы н д а
А н а х а р с и с к е қ а т ы с т ы көптеген м а ғ л ұ м а т бар. М ұ н д а д а
онын С ол он м ен дос б о л ға н ы а й т ы л ғ а н . « Ж е т і д а н ы ш п а н »
кімдер леген бітпес д а у ғ а Д и о г е н Л а э р т с к и й д е қ а - 
ты с қан . О н ы ң т ұ ж ы р ы м ы н ш а , төрт ғ ұ л а м а т у р а л ы т а л а с
ж о қ : 
о л а р Ф а л ес , Б и а н т , П и т т а к , 
Солон, а л қ а л ғ а н
үш еуін м ы н а н д а й а л т ы а д а м ішінен т а ң д а п а л у керек: 
О л а р А р и сто дем , П а м ф и л , Хилон, К л е о б у л , А н ахарси с, 
П е р и а н д р . Г ерм ипп « Ғ ұ л а м а л а р т у р а л ы » деген кіта- 
бы н д а он ж е т і а д а м н ы ң аты н кел тір ед і: Солон, Ф алес, 
П н т та к , Б и а н т , Хилон, М исон, К л еоб у л , П е р и а н д р , Арис- 
тодем, П и ф а г о р , Л а с Г ерм ионский, Х а р м а н т и д а ж ә н е
Л н а к с а го р т. б.
Д и о г е н Л а э р т с к и й д і ң ж о ғ а р ы д а аты а т а л ғ а н кіта б ы - 
на ж а з ғ а н а л ғ ы с өзін д е б елгілі кеңес ф и л о с о ф ы А. Ф. Л о- 
сев « Ж е т і ғ ұ л а м а » т у р а л ы ү зіл д і-к е с іл д і пікір ай тқ а н , 
оның іш інде А н а х а р с и с ж о қ . М ә се л е А н а х а р с и с т ің « Ж е ті 
ғ ұ л а м а »
с а н а т ы н д а
м індетті т ү р д е б о л ғ а н ы н д а емес, 
б а й қ а п о т ы р ға н ш ы ғ а р с ы з д а р , он ы ң аты көне з а м а н д а - 
н ы ш п а н д а р ы м е н үнемі б ір ге а т а л у ы н д а . О сы ж а й л а р
ф и ло с о ф и я 
т а р и х ы н д а
А н а х а р с и с т ің ү л к е н оры н ала- 
ты н д ы ғы н ы ң
д әлел і. Ж а з ы л ы п қ а л ғ а н « м ү р а» т у р а л ы
әң гім еге 
келсек, « Ж е т і ғ ұ л а м а н ы ң » көб ін ен еш ж а з б а
е н б ек қ а л м а ғ а н . О л а р а йтты деген сөз кеб ін есе ел ау- 
з ы н д а а ң ы з кү й ін д е с а қ т а л ғ а н . С о н д а й а ң ы з д а р д ы ң бірі 
ш еш е н д ік өнері т ү р а л ы . Г рек и я е л ін д е А н а х а р с и с к е
к о й ы л ғ а н
е с к ер т к іш бар. О н д а « Б а с қ а
пәле тіл д ен »
леген м а ғ ы н а д а сөз ж а з ы л ғ а н . Д и о ге н Л а э р т с к и й кіта- 
б ы н да А н а х а р с и с айтты деген м ы н а н д ай қ а н а т т ы се зд с р
кездеседі: « Қ а л а й ш а м ас к ү н е м б о л м а у ғ а б о л а д ы » деген- 
ге, көз а л д ы н д а м ас к ү н е м н ің т ұ р қ ы т ұ р с а б ол ған ы ; 
э лли н дер ісіне т а ң к а л а с ы н , о л а р б а с б ұ з а р л ы к к а ка р с ы
з а ң ш ы ғ а р ға н м е н , бірін-бірі ұ р а т ы н спорт сай ы п кер л е- 
ріне с ы й л ы қ береді», « К е м е л е р д ің т а қ т а й ы н ы ң қ а л ы ң -
п

дығы төрт елі екенім білгем кемедегілер өлімнен де төрт 
елі ғана жерде». Анахарсиске: Өлі көп пе, тірі көп пе? — 
деген сұрақ қойса: «Ал, теңізде жүзіп жүргендерді қай- 
сысына қосамыз!» — деп қайтара сұрақ қойған екен 
дейді. Бір афиндік оны «жабайы тағы елден келгенсің!» 
деп мазасын алған соң: «Мен үшін менің елім масқара, 
ал сен өз еліңнің 
масқарасысың»,— депті. 
Осындай 
Анахарсис айтты деген сөздер көп. Анахарсистің шешен- 
дігі Элладада кең таралғанының белгісі ретінде «Скиф 
осылай сөйлейді» деген мәтел сақталған.
Диоген Лаэртскийге сүйенсек, Анахарсистің 800 жол 
өлеңі болғанға үқсайды. Бүл ©леңдердің үзінділері «Ла- 
тинская антология» деп аталатын көне грек ақындары- 
ның шығармалар жинағынан табылып қ а л а р ма деп 
ойлаймыз. Бұл антология жыл санауымыздан II ғасыр 
бұрын басталып, Византия дәуіріне дейін жазылған. 
Орыс тіліне ықшамдалып, 1985 жылы «Греческие эпиг- 
раммы» деген атпен ж ары қ керді. Бұл басылымдарда 
Анахарсис деген ақын жоқ. Сондықтан аударманы емес, 
түпнұсқаны қарау керек. Себебі, ол өлеңдерде скиф 
тұрмысына қатысты салт-дәстүрлер баяндалған. «Латин- 
ская антологияда» Анахарсис өлеңдері болуы мүмкін 
деуімізге сол антологиядан 
алынған мына елең негіз 
болады: «Үзақ сапардан соң Анахарсис Скифияға ора- 
лып, өз тумаларына эллиндер тұрмысын үйрете баста- 
ды. Бірақ, іс атқарып, сөзін 
аяқтағанш а окқа ұшып, 
мәңгілік әмір сүрушілер қатарына 
қосылды (Диоген 
Лаэртский, 95—96-беттер). Бұл ж олдардан мынандай 
қорытынды жасауға болады. Грекия мен Скифияның 
арасында тек сауда, мемлекеттік қатынас қана емес, ру- 
хани байланыстар да орын алған. Анахарсистің қаза 
болуы Грекияда белгілі болып, ол түралы аңыз тараған. 
Грек ақындары өлеңдер арнаған Скифия мен Грекня 
арасындағы рухани мәдениет тарихы әлі түбегейлі зерт- 
телмеген.
Солон дүниеден өткен соң Анахарсмс Грекиядан елі- 
не, Скифияға қайтады. Лукианның айтуынша, Анахар- 
сис еліне мүлдем қайтпауы да мүмкін еді, сірә Солон 
өлгеннен 
кейін Элладада 
Анахарсис үшін 
қолайсыз 
жағдай туса керек. Бірак, туған елінде де оны бақыт 
күтіп 
тұрМап еді. Геродоттың айтуынша, Анахарснсті 
грек 
әдет-дәстүрін 
сақтағаны үшін өз туысы Савлпй 
патша атып өлтірген. .Бұл жерде Геродотпен толық ке- 
лісуге 
болмас. Анахарсисті туысының атып өлтіруінің
12

мәні тереңде. Мәселе тек қана грек эдет-салтЬінда емес, 
ол сылтау ғана.
Анахарснс гректің атақты заң жүйесінің реформато- 
ры Солонмен дос болған, олай болса, оның идеяларын 
скифтердің мемлекеттік тұрмысына енгізуге талпыныс 
жасауы әбден орынды. Сірә, шындығы, Анахарсис өзі 
көріп, оқып, үйреніп келгенін жүзеге асырғысы келген 
болуы керек. Ондай өзгерістер Скнф мемлекетінің қа- 
лыптасқан басқару 
жүйесін сөзсіз өзгертуге, 
тіптен 
бұзуға әкелуі мүмкін. Оған скиф патшасы көне қоя ма?! 
Біздің болжауымызша, Анахарсистің қазасының басты 
себебі, ©мір тәжірибесі, оның ақылы, данышпандығы 
болды.' Оның өлімі 
Үлықбектің өліміне ұқсас. Скиф 
мемлекетінде — туған жерінде қаза болуы заңды. Қай- 
та елге оралып, ұзақ жасап, табиғи түрде дүниеден 
қайтса, таңқалуға болар еді. Анахарсис Грекиядан ал- 
ған білімін жүзеге асыруға жалғыз кірісті. 
Ол скиф 
тайпалары ортасында мүмкін емес болатын. Сондықтан 
да Анахарсистің өлімінің себебі түсінікті. Анахарсистің 
туыстары (патша әулеттері) оны тек өлтіріп қана қой- 
ған жоқ, оның есімін атауға тыйым салған. Оның та- 
рихта аты 
қалуы Грекиядағы пікірлестері арқасында 
ғана. Геродот «скифтерден Анахарсис туралы сұрасақ, 
ондай адамды білмейміз», деп жауагі қайтарады дейді.
Соған қарағанда Анахарсис Скиф патшалығына аз 
әуре салмағанға ұқсайды. Алдыңғы озық-ойлы адам 
тарихта 
үнемі «үстем таптарға» үрей беріп отырғаны 
мәлім. Сондай адамның бірі — философия тарихында, 
оқулықтарында әлі өз орнын алмаған кәне заман ғұла- 
масы Анахарсис Скифский.
Туысының атқан садақ жебесінен қансырап өлгелі 
жатқанда 
Анахарсис: 
«Элладада мені ақыл сақтаса, 
туған жерімде қызғаныш құрбаны болдым» деген екен.
«Жеті ғүлама және Анахарсис» деген мақалам 1992 
жылдың 14 ақпанында 
«Алматы ақшамында» жарық 
керді. Сейтіп, Анахарсис Скифский деген атпен тарихта 
қалған ғұлама кейін жоқтаушыларын тапты, есімі қазақ 
елінде қайта жаңғырды.
Мақаланы жұртшылық жылы қабыл алды. Бірақ 
зиялы қауым Анахарсисті «қазақтандыру» жағына кел- 
генде тосыла берді. Қара дүрсіндікке салынып «қиыннан 
қиыстыра салу» — ғылымға ж ат тәсіл. Айғақты нақтылы 
дәлел болуы керек. Дәлел болмағанЦықтан Анахарсисті 
өзімше бұрмалап қазақшалауға тырыспадым. Анахар- 
систің Сқифский 
аталуы, сақ елінің азаматы болғаны
13

ж ё тк іл ік іі еді. Скиф, с а қ дегендер біздің түптамырй'- 
мыз екені де тарихтан белгілі.
Сонымен, негізінде Платон, Аристотель сияқты фи- 
лософтар мойындап оның беделіне бас иген Анахарсис 
Скнфскийдің өз бабам ы з екендігі анық. Оны М айқы 
М ән 
баласы «Анарыс» деп атаған. Мүмкін оның шын 
есімі Анарыс шығар. Анахарснс деген латы нш а атал- 
ган 
есім болуы мүмкін.
Анарыс 
деген сөз түркі 
тілінде екі компоненттен 
қүрылған. Аң-арыс. Скнф, с а қ өнерін зерттеушілердің 
қолтума 
ш ы ғарм алары нда 
аң дарды ң бейнесі ерекше 
орын алған. Сондықтан Анарыс деген сөз қ ү л а қ қ а то- 
сын естілмейді. Әрине, бұл б о л ж ам Анахарсистің М айқы 
би айтқаи Анарыс екені рас болса, сөздің түп төркінін 
(этимологиясының) тіл м ам андар ы ашар.
Б іздің 
айтарымыз, 
Анахарсис 
қ а з а қ ш а ай тқан да 
Анарыс болса керек. М айқы бабам ы зд ы ң айтқанын әзір- 
ше ж о қ қ а шығаратын дәлел жоқ. О лай болса, Анахар- 
сис — Анарыс біздің бабам ыз, ол бізге ез ұрпағы на екі 
мың жары м ж ы лд ан соң танылып отыр. Оның аруағына 
бас иіп аты өшпейтін істер атқ а р у керек. Орта ғасырда 
Еуропаның елінде «Ж а с Анахарсистің басынан кешкен- 
дері» деген роман ж а р ы қ қ а шыққан. 
Сол ш ығарманы 
қ а з а қ тіліне аудару кезек күттірмейтін істердің бірі.
Қысқасы, 
Анахарсисті 
тану ілімін ж о л ғ а қойған 
жөн. Қазір оның есімін ешбір энңиклопедиядан, ешқан- 
дай ф нлософиялық сөздіктен таппайсыз, онымен дос- 
тасқан, дәмдес болған Солон Афинский, Ф алес Милет- 
скийлер бар да, Анахарсис есімі аталмайды . Сірә, оған 
кедергі болған К. М аркстің бір ауыз сезі болса керек. 
Ол: «Скифиядан Анахарсис деген бір философ шыққан, 
б ірақ оған қар ап Скифияда өркениет болды дегі айта 
алмаймыз»,— деген еді.
Егер К. М аркс айтқандай, Скифияда өркениет бол- 
маса, онда Анахарсис сияқты ғ ұл ам а қай д ан шыққан. 
Тақыр жерге шөп шығушы 
ма еді. Дем ек, К. М аркс 
өзіне-өзі қайшы 
келіп отыр. Сірә, оның бүлай деуіне 
езгеше бір себепітер болғанға ұқсайды. Тарихта Скиф- 
тердің жаугершілік ж а с а п қырғын салғаны да, анық. 
О лардың пайғамбар ж үрты на ж а с а ғ а н қысымшылығы 
да аз болған жоқ. Ж ү м ы р басты пенде К. М аркс соның 
бәрін есепке алды ма деген пікірдемін. Әйтпегенде тағы 
халықтан аты әлемге әйгілі ғұлам а шығуы таң қ ал аты и
іс емес пе?
^ Т ү р кі әлемінің келесі кемеңгер ойшылы ИоллығтегііЛ
14

—^ л т т ы қ Мәдениетіміздің бастау-бұлағының бір йрна- 
сы «Орхон» ескерткіштерінен (VII— V III ғғ.) бастала- 
ды. Бұл топтамаға «Күлтегін» және «Тоныкөк» ж ы рлары 
жатады. / Әңгімеге өзек етіп алып отырған Иоллығ- 
тегін осы «Күлтегін» жы рының авторы. Әрине, V III ға- 
сырда 
дүниеге келген шығарманың авторын нақтылы 
анықтау оңай іс емес. Б іздің сүйенетін дерегіміз «Күлте- 
гін» (бірінші ж ы р) жырының соңында «Бұл ж азуды
ж азды рғанны ң 
аты Иоллығтегін» — деген 
анықтама. 
Тасқа басылған дерекке сенбеуге, оны теріске шығару- 
ға біздің қарсы дәлеліміз жоқ. «Күлтегін» жырының ав- 
торы Иоллығтегін деп санаймыз.
Бұл пікірден 
мынандай мазмұнды 
қорытындылар 
жасаймыз. V I I — VIII ғасы рларда өмір сүрген бабалары- 
мыздың ж а з б а мәдениеті (авторы белгілі) болған. Де- 
мек, мұндай 
мәдениеті бар елдің әлемдік өркениетте 
алатын орны да ерекше болса керек.
Ж а з б а
мәдениетінің іргетасы — алфавит. Ал төл 
алфавиті болу деген сөз, сол халықтың болмысты (дү- 
ниені) эстетикалық және м атем атикалы қ тұрғыда иге- 
руінің, тануының ж оғарғы нәтижесі деп білеміз. Мате- 
м атикалық санасы жетілмеген хал ы қ алфавит құрасты- 
руға 
дәрменсіз. 
Болмысты есептеу 
жүйесі 
арқылы 
меңгере бастағанда таң б а л ар деген түсінік туады. Әріп 
таңбасы ойлаудың нақтылығынан, әрі Әлімсақтан қа- 
льіптасқан. Адам адам болғалы ойлаудың екі-ақ түрі 
болған, 
олар 
образды 
ойлау және 
математикалық 
ойлау.
Әлемде та ри хқа төл алфавитімен енген халықтар 
санаулы- Еуропаның бүгінгі өркениетті атанып отырған 
бірде-бір 
халқыны ң өзінің төл алфавиті болған емес. 
Түркі алфавиті қайдан, қ а л а й шыққаны туралы талас 
көп, бірақ бұл түркілердің төл, тума дүниесі деген пікір 
дәлелдірек секілді, Әрине, біз бұл жерде түркілер тома- 
га тұйық күйде, ешкіммен араласпай, мәдени байланыс- 
қа түспей, 
өздері алфавит ойлап 
тапты деген ойдан 
мүлдем аулақпыз. Мәдениет ешқашан да томаға тұйық 
күйде дамымайды, ол синтездік құбылыс.
Ж ы рды ж азд ы рған Иоллығтегін деп отырмыз, демек 
VII—V III 
ғасырларда түрік қағанаты нда 
авторлық 
дәстүр болған. 
Авторлық дәстүрдің болуы мәдениетті 
елге тән. 
Ж е к е адамның қасиетін 
құрметтеу сияқты 
адамгершілікке бастайтын тәрбие жүйесінің барлығын 
растайды. Иоллығтегін өзінің авторлық хүқығын тасқа
15

бастырыһ ұрпгіқтарына мұра 
етіп қалдыруы 
соНыН 
айғағы.
Авторлық хұқ жайында айтсақ, мынандай екі мәсе- 
ле туралы ойланған жөн. Бірі объективті мазмұндағы 
түсінік, яғни сол заман шындығы (түркі қағанатынын 
тарихы, Күлтегін туралы жыр т. б.), екіншісі автордын 
өзіндік субъективтік түсінігі, яғни Иоллығтегін дүние- 
танымына қатысты сөз.
Тарихнамада 
түркі мемлекеті 552 жылы құрылып, 
745 жылы ыдырады деген дерек бар. Аспан астында 
мәңгілік не бар. Түркі қағанатының ыдырауы да заңды 
еді, бірақ екі ғасыр өмір сүрген бұл қаған аттан тасқа 
басылған сөз қалған. Соның елеулісі «Күлтегін» жыры.
Ж ы рда Күлтегін Білге қағанның інісі. Иоллығтегін 
Білге қағанның баласы. Бастарынаң бақ, дәулет тарқа- 
маған бұлар ұлы әулеттің ұрпақтары. Иоллығ есім бол- 
са, «тегін» таққа мұрагер, орысша айтқанда «ңаревич» 
деген ұғымды 
береді. Демек, ол тек жыршы, ойшыл 
ғана емес, та қ мұрагері, саяси қайраткер.
Түркі мәдениетін зерттеуші ғалымдардың пікірінше 
Иоллығтегін 739 жылы өз аж алынан қайтыс болған, ал 
жырды 732 жылы жазған. Бұл түркі қағанатының мы- 
гым кезі болғанымен, империя болмысына дерт кіре 
бастағаны белгілі болған еді. Бәлкім осы ж ай саясат- 
кер Иоллығтегінге Күлтегін батыр қазасы на арнап сөз 
жазуға ой салды ма екен? Күлтегін батыр 684 жылы 
туып 731 жылы 47 жасында дүниеден өткен. Осы қаза 
әсіресе Білге қағанға қатты әсер еткен, аза тұтқан. Сірэ, 
жырдың Білге қаған атынан жазылуы да содан болар?
Иә, атақты әскери қолбасшы 
Күлтегіннің ажалы 
Түркі қағанатына ауыр соққы болды. Ж ы р д а Күлтегін- 
нің қағанат әміріндегі орны туралы айтылған. Б ір а қ 
жыр неге Білге қаған 
атынан ж азы лған деген с ү р а қ и
тууы мүмкін. Сірә, соның себебі, біріншіден, Күлтегін-1 
нің қазасы ең алдымен Білге қағанға ауыр тисе к е р е к .І
Өзінің таққа отыруына бірден-бір себеп болғаи інісі 
Күлтегін еді. Ол тек жақыи туысы ғана емес, оң қолы,1 
әскери қолбасшысы. Екіншіден, Білге қаған Иоллығте-1 
гіннің әкесі, демек, «әке тұрып, ұл сөйлегеннен б е з » І 
демекші әдеп сақтау болуы да ықтимал. Үшіншіден, бұлI 
Күлтегіннің жеке басына ғана арналған азалы сөз, ән- 
шейін жоқтау емес, түркі қағанаты туралы ханның, ел 
басшысының толғауы, Күлтегін сияқты батырдан айрыл-1 
ган халықтың халі туралы сөз.
Қаған әкесі атынан тасқа қашатып сөз жаздырған. Ц
16

Иоллығтегінге әдеттегідей жылнамашы (летописец) дей 
1 қарауға болмайды. Ол тарихи оқиғаларды тізе бермей, 
заман, қоғам туралы өз тұжырымдарын жазған. Оның 
осылайша іс етуіне өскен ортасы, атақ дәрежесі, алған 
тәрбие-білімі, көрген-түйгені бәрі сай, жырда баяндаЛ- 
ған оқиғалардан ол сырт тұрған бөтен көз емес, осы 
хикаялардың кәдімгі кейіпкерлерінің бірі.
Иоллығтегін түркі жұртының зор қағанат (империя) 
болып қалыптасуының, оның бір жағдайда әЛсіреуінің, 
одан Білге — Күлтегін тұсында қайта көркеюінің себеп- 
терінен әбден қанық. Иоллығтегін себеп пен салдарды 
айыра, ажырата білетін ойшыл, ол VIII ғасырдағы оқи- 
ғаны жеткізуші көне көз ғұлама. Себеп, жыр 732 жылы 
жазылған деген дерек бар, ал Түркі қағанаты 13 жыл- 
дан кейін, яғни 745 жылы ыдыраған. Демек, қағанаттың 
ыдырауы, дерті басталган кез. Ол дертті кім айырмақ- 
шы, кім білмекші? Қағанатта ондай адамдар бар, соның 
бірі — Иоллығтегін. Осы жырды жазудың да бір мәнісі 
ұрпаққа өсиет сөз қалдыру. Күндердің күні не болары 
Тәңірге ғана мәлім. Алдыңғы қатер туралы Иоллығтегін 
«Аштықта тоқтықты түсінбейсің, бір тойсаң аштықты 
түсінбейсің»,— деп толғанысқа түскен.
Иоллығтегіннің дүннетанымы қағанаттық (империя- 
лық) ойлау жүйесіне қүрылған. Оған объективтік негіз 
бар. Түркі қағанатының бір шеті Керчь (Боспор) жақта 
болса, екінші шекарасы Әмудария, Иранға, Румге шек- 
тесіп жатқан. Мұишама зор мемлекетке тән сана фор- 
масы империялық болуына еш таң қалуға болмайды.
Бұл Еуразиялық мемлекет кезінде саясатта шешуші 
рөл атқарған. Сондықтан да Иоллығтегіннің бағыиба- 
гандардың:
Б ас т а р ы н идіріп,

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: