Қапамын мен, қапамын
Қуаныш ж о қ көнілде,
Қайғырамын ж атам ы н,
Н ен і іздейм ін өм ір де,—
деуі орынды. Тек қ а н а бір ескертпе, осы л ай ш а ой толғау
үшін адам тірш ілік қарекетінен биік болуы керек. Он-
дай ж ан д ы біз даны ш пан деп атаймыз.
« Е Д И Н И Ц А К Е Т К Е Н Д Е , Н Е Б О Л А Д Ы Ө Ң К Е Й Н Ө Л ? *
Б із тарихты ж еке а д а м д а р
(ұлы ад ам д ар , хан дар ,
патш ал ар , қ о л б асы л ар т. б.) ж ас ам ай д ы , тарихты ң қоз-
ғаушы күші х а л ы қ деген санамен ескен ұрпақпы з. Шы-
нында д а тарихты ң авторы х алы қ, оған еш д ау ж оқ.
Б ұл ақи қ атты М аркстен көп бұрын емір сүрген қ а з а қ
ойшылы бы лайш а бейнелеген:
Құйрығы ж оқ , ж алы ж о қ ,
Қ ұл ан қайтып күн көрер?
Аяғы ж о қ , қолы ж о қ ,
Ж ы лан қайтын күн көрер?
Х ан мен билер қы сқанда,
Халы к қайтып кун көрер?
88
О нда халы қ түнерер,
Халы ққа қысым күіи берер,
Халықтың кегі күшке енер.
(Е р т ед егі ә д еб и ет нұскалары . А лматы, 1967 ж ., 1 05-бет ).
Х ал ы қ деген м ағы н ал ы әрі қаж е тт і сөз, «Х алық айт-
са қалы п айтпайды», деген м а қ а л д а тегін шықпаған.
Бірақ, біздің х а л ы қ туральі түсінігіміз ш ал ал ау . Х алы қ
деп м ат ер и а л д ы қ игіліктерді өндірушілерді айтып жүр-
міз. Б ү л м аркстік-лениндік үғым. Асылында х ал ы қ ау-
қымды түсінік, оған ел билеуші хан, патш адан бастап
малш ыға дейін бәрі енеді.
Бір хал ы қ ты қ а н ау ш ы л а р ж әне қ ан ал у ш ы л ар деп
бөлу көпе-көрнеу зорлық. Х ал ы қ түтастықты білдіретін
үғым. Оны бөлшектеген кезде х ал ы қ деген жойылады.
Осы түста тағы ескере кететін ж а й — әр х алы қты ң өзіне
лайықты басшысы, өзіне сай азам аты болмақ. Б із кейде,
отырып алып әлдебір х алы қты ң саясаты н а не өкімет
басшысына кінә тағып ж ат ам ы з, ол қате, себебі әрбір
халықтың өз бітім-болмысына, салт-санасына, үғым-тү-
сінігіне сай басшысы болады. Осы мәселе туралы Абай
отыз жетінш і қ а р а сөзінде былай деп түйін ж асаған:
«Адам баласы н з а м а н а өсіреді, кімде-кім ж а м а н болса,
зам ан дасы ны ң бәрі виноват».
Кеңес өкіметі ж ы л д ар ы н д а
х ал ы қ деген үғымнан
хан, бай, би, батыр, хазірет т. б. алынып тасталды. Бү-
ларсы з х ал ы қ болушы ма еді, әрине жоқ. Х алық деген
үғымды ж ү р д ай етіп, бір ж ақ т ы түсіну Абай зам аны нда
да болған. «Сібір қ ы рғы здары н басқару» туралы Пат-
шаның 1822 ж ы л ғы ж ар л ы ғы н ан кейін қ а з а қ шын мә-
нінде х а л ы қ болу хүқынан айрылған болатын. Өзін-өзі
б асқ ар а ал м аған ж ұртты х ал ы қ деп атау қиын. Х алы қ
еркі оның өзін-өзі б асқаруы нан көріиеді. Өз ханы, өз биі
болм аған қ а з а қ ж ұрты азып-тоза бастады. Міне, осы
ж ағд ай д ы терең аң ғар ған Абай «халық» деген ұғымнан
«кәп» деген ұғымды мейлінше айры қш а айқындап бер-
ген. Көпті ақын образды түрде нөлге теңейді. Единица
болмаса, өңкей нөл не болмақ. Нөлдің қасына нелдер
қоя берсең еш мағына шықпайды. Оған мән беретін еди-
ница. Сондықтан Абай «Көп ш уы лдақ не табар, биле-
месе бір кемел»,— деген қорытындыға келген.
А байдың «көп» деп айтылған сөз мэнісін өзімізге
ж ақы н түсінікке айналды рсақ, ол «люмпен», «толпа»
деген ұ ғы м д ар ға келіңкірейді. Бір ғаж а б ы қ а з а қ тілін-
де «толпаның» «тобыр» деген б алам асы бар. Алайда,
89
ақын тобыр демей «көп» туралы айтқан. М ұнда д а бір
мәніс б ар ға ұқсайды. «Көп» сірә «тобыр» дегеннен ма-
ғынасы өзгеше болса керек. О ған дәлел, Абай «көп» де-
ген ұғымды әр мәнде қолд анған. Ал, тобыр болса, оның
қолдану мәнісі біреу-ақ. С ондықтан ақын «көпті» «то-
быр» демей, оның әр қырынан келген. Ол ту ралы ақын:
«Көптің бәрін көп деме, көп те бөлек» деп, көптің мәнде-
рі көп екендігі туралы сөз айтып кеткен.
Кәптің бірінші мәні. Ақын оны «тобыр» деген ұғы м да
қолданған. Көп ш у ы л д а қ не таб ар , билемесе бір кемел,
дегендегі көп — тобыр. Н емесе «наданны ң сүйенгені көп
пен дүрмек», дегенде кәп тобыр мәнінде қо л д аны л ған .
Абай хал ы қ ты ң тобы рға айналм айты нды ғы н, ал көп-
тің тобы рға айналуы мүмкін екендігін екі ш ы ғарм асы н-
д а ашып берген. Біріншісі «М асғұт» поэмасы.
П оэм аны ң оқиға ж елісі кепш ілікке аян болғанмен,
еске салып өтейін.
М асғұт х ал и ф к е уәзір болып тұрғанда, түсінде Қы- •
дыр аян береді:
— Ей,
балам, пәлен күні жауып жауар,
Сол жауыпның суыпда кесапат бар:
Жеті күн жынды болар суып ішкен,
Жеті күн өткеннен соң және оңалар.
Содан М асғұт бұл х аб ар д ы х ал и ф к е ж еткізіп, алдыи
ала т а з а су алып, д ай ы н д ы қ ж ас ай д ы . Қыдыр айтқаи
күні ж аң б ы р ж ауып, оның суы а р а л а с қ а н өзен, қ ұ д ы қ
сулары к есапатқа ұшырап, ж ұ р т ақы лы н ан ауады. Ж ын-
д ы лар ұйқы, күлкіні ұмытып, шулап, сеңдей соғылып
жүріп алған соң, ол ар д ы ң алды на барып халиф ақы л айт-
са, олар хан мен уәзір ақы лы нан ад асқ ан , сонды қтан
бұл екеуін өлтірейік деп шуласты. Істің насы рға шап-
қанын сезген хан уәзіріне ақы л тап деп өтінеді. Уәзір
айтты:
Қүтылар хал болмады мына дудан,
Бізде ішпесек болмайды жынды судан.
Өлтірер өңкей жынды бізді келіп,
Жынды деп есі дүрыс бізді қуған.
Екеуі жынды суды ішіп салды,
Қүтырып көп алдына жетіп барды.
Өңкей жынды байқамай айтыппыз деп,
Қүлдық үрып, бүларға көп жалбарды.
Міне, көптің тобы рлы қ (толпа) сипаты. Тобыр х ал ы қ
емес. Себебі, ақылынан ад асқ а н кепті х а л ы қ деуге бол-
майды. Х а л ы қ қ а л ы п айтпауы үшін, ол а қ ы л ы н ан ада-
суы керек. П о э м а д а ғ ы ханы, уәзірі бар, ж ұ р т әрине ха-
лық. О л не іс істесе де ақы л м ен , с ан ам ен шешілген. Ал
көп ақ ы л ы н ан ауса, онда х а л ы қ т ы қ сан а жойы лады ,
көп есірік деген д ер тке д у ш ар болады. Б ұ л мәнде біз
«тобыр» ту р а л ы айта а л а м ы з. Көп екен деп тобыр сөзі-
не қ ұ л а қ а с у ға болмайды . Абай осы х а л д і б ы л ай ш а айт-
қан:
жүктеу Достарыңызбен бөлісу: |
