Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
290
“адамды тіл әлемі арқылы тану” деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың
қалыптасуына әкелді [2].
Әр халықтың рухани және материалдық мәдениеті түрлі күрделі сипаттарға ие. Сол күрделі
факторлардың бірі – бір тілден басқа тілге аудару үрдісі ретінде белгілі көркем әдеби
құндылықтарының алмасуы барысындағы рухани мәдениет көрінісі.
Көpкeм аударма – ayдаpмaтaнyдaғы eң бip күpдeлi дe күpмeyлi caлa. Бұл жepде ayдapмадағы eң қиын
нәpce – oның лингвиcтикaлық epeкшeлiгi eмec, oл түпнұcқaның көpкeмдiк жaғын дұpыc жeткiзy, яғни
ayдapмaшының тyындының oбpаздық әлeмiн, aвтopдың идeяcын, пoзицияcын жәнe cтилiн, coның
iшiндe xaлықтың мәдeни құндылықтapын көpceтeтiн тiлдiк бipлiктepiн нaқты, дәл көpceтe бiлyi.
Қазіргі таңда оқырман қауым аударылған шығарманың мазмұнындағы жалпы адамзаттық идеяны
ғана емес, сонымен бірге, ұлттық ерекшелікті де қабылдауға дайын болғандықтан көркем аудар-
маның танымдық маңызы арта түседі. Ұлттық ерекшелік – көркем құралдар ретінде түсіндірілетін
көркем шығарманың
басты сипаты болғанымен, көбінше ұлттық-мәдени, тарихи колоритті көрсету
ұлттық бояуға ие ұлттық-мәдени сөздер жиынтығының еншісіне тиесілі. Ұлттық-мәдени нақышты
және тарихи колоритті аудару мәселесінің бір қыры – шығарманың қандай да бір элементтерінің
мағынасын сақтау ғана емес, сондай-ақ, олардың ұлттық ерекшелігін сақтау болып табылады.
Тіл мен мәдениет бір-бірінен айырыла алмайтын тығыз байланыста болғандықтан, тілдегі
бірліктер тұтас мәдениеттің маңызды бөлшектері болып табылады. Әр жер, әр ұлттың өз
аумағындағы жергілікті және ұлттық мәдениеті мен дағдысын көрсететін,
сол ұлтты екінші ұлттан
даралап тұратын, ұлттың тек өзіне ғана тән болмысы мен мәдени жаратылысын көрсететін ерекше
тілдік бірліктері болады, міне, осындай тілдік бірліктерді мәдени тілдік бірлік дейміз. Лингвомәдени
бірліктер термині қазақ тіліндегі барлық тар және кең мағынадағы концептілерді, реалий сөздерді,
лакуналарды, фразеологизмдерді, яғни, идиомдар, фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық
бірліктер, фразеологиялық тіркестер, фразеологиялық сөйлемшелер,
коммуникативтік тіркестер,
мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, фольклорлық тұрақты сөз үлгілері, сәлемдесу жоралары
және т.б. қамтиды. Қазақ тіл біліміндегі лингвомәдени бірліктер – қазақ халқының мәдени өмірінің
айнасы. Оларды өзге тілге аудару мәселелері әлі күнге дейін түбегейлі шешімін тапқан жоқ. Бұл әлі
де тереңдей зерттеуді қажет ететін тақырып.
Қазақ тіл білімінде лингвомәдени бірліктер жүйесі когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану,
этнолингвистика тұрғысынан қарастырылып келеді. Этнолингвистикалық зерттеулерде мәдени
ұғымдарды қарастырған қазақстандық ғалымдар Ә.Қайдар, М.М. Копыленко, Ж.Манкеева, Н.Уәли,
Ғ.Смағұлова, Э.Оразалиева, А.Ислам. Лингвомәдени бірлікке халықтың мәдениеті туралы түсінік
беретін ұлттық сөздерді жатқызуға болады.
Кейбір лингвист ғалымдар өз ғылыми зерттеулерінде мәдени тілдік бірліктерді «эквивалентсіз
лексика» термині ретінде қолдайды. Сонымен қатар, олар практикалық түрде басқа тілде сөйлейтін
адамдардың өмірінде болмайтын ұғымдар; сыртқы лингвистикамен және аударматанумен зертте-
лінетін әр түрлі факторлар және олардың тілде бейнеленуі, сондай-ақ берілген елдің мемлекеттік
құрылымы, халықтың тарихы, мәдениеті, тілі, берілген тіл меңгерушілерінің байланыстары және т.б.;
сөздің номинативті мәні үшін негіз болып табылатын материалдық
мәдениеттің заттары; өмірдің
және тұрмыстың ұлттық ерекшеліктерін белгілейтін сөздер ретінде қарастырылады.
Көркем мәтіннің ұлттық-мәдени ерекшелігін көрсетуде лингвомәдени бірліктердің маңызы
айрықша. Көркем шығарманың ұлттық-мәдени элементі ретінде көркем мәтінде кездесетін тілдік
бірліктер бірқатар лингвистикалық және жеке аудармашылық зерттеулерге арқау болды. Мәдени
тілдік бірліктер – басқа тілдерде сәйкес бірлігі жоқ, сол тілдің тұрмысында ғана кездесетін және сол
тілге ғана тән ерекше сөздер мен тіркестердің жиынтығы.
Когнитивтік лингвистиканың қалыптасуында ғалымдар, ең алдымен, мәдени тілдік бірліктерге
көңіл аударды. «В.В. Воробьёв “лингвокультурема” терминін енгізе отырып,
мынадай анықтама
ұсынады: “лингвокультурема” – комплексная межуровневая единица, форму которой составляет
единство знака и языкового значения, а содержание – единство языкового значения и культурного
смысла» [3, 44]. Демек, лингвокультурема – ұлт мәдениетінен хабардар етер, ұлт тілінде көрінетін
тілдік бірліктер.
Дүниенің тілдік бейнесін ұлттық мәдениет мән-мәтінінде қарастырған А.Исламның пайым-
дауынша, мәдени тілдік бірліктер дегеніміз – ұлттық дүниетанымның ықшам да,
терең мағыналы
дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан күрделі бірлік. Әр ұлттың тілдік
бірліктер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Олар бір-бірімен тығыз байланыста болып,
