Адам баласының әлеуметтiк дамуы жақсы зерттелген және оның даму заңдылығы жан-жақты қарастырылған

жүктеу 124,32 Kb.

Дата	09.11.2022
өлшемі	124,32 Kb.
	#40066

Ұлт әлеуметтануы

Кафедрасы: «
Орындаған :Төлеген Ұлжан ФиАс 1 крус Қабылддаған: Алматы 2022 МАЗМҰНЫ

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл -Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті

Факультеті: «Физика техникалық »
Кафедрасы: «Қатты дене физикасы және бесызық физика кафедрасы »

СӨЖ

Орындаған :Төлеген Ұлжан ФиАс 1 крус
Қабылддаған:
Алматы 2022

МАЗМҰНЫ
1.КІРІСПЕ
2.ЭТНОС
3.ҰЛТ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ
4 ҰЛТТЫҚ БІРЕГЕЙЛІК ҰҒЫМЫ
5.ҚОРЫТЫНДЫ
6. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Адам баласының әлеуметтiк дамуы жақсы зерттелген және оның даму заңдылығы жан-жақты қарастырылған. Ал халық тарихы жөнiндегi (бiз ендiгi жерде оны шатастырмас үшiн “этнос” деп алып қараймыз) зерттеулер түсiнiксiз, шатастырулық көп. Шын мәнiсiнде, этностан тысқары бiрде-бiр адам өмiр сүрмейдi. Кiмге де болса, “сен кiмсiң?” деген сұрақ қойса, ойланбастан “орыспын”, “французбын”, “ағылшынмын”, “немiспiн”, “парсылықпын” немесе “түрiкпiн” деп жауап бередi. Олай болса, адамның санасындағы этнос жайындағы түсiнiк көпке ортақ. Ал жоғарыдағы сұраққа жауап берушi әрбiр этнос мүшесiне: “Сен неге ол халықты немесе ұлтты өз ұлтым деп санайсың?” деп сұрақ қойса, оған анықтама беруге қиналады. Әсiресе, “сенiң ұлтыңның басқа ұлттан қандай айырмашылығы бар?” деген сұраққа бұрынғы Кеңес Одағында, бүгiнгi ТМД елдерiнде тiршiлiк ететiн ұлт өкiлдерi тиянақты жауап бере алмайды.
Ол заңды да. Себебi, 70 жыл бойы “бiрыңғай тiл, бiрыңғай мәдениет жасаймыз” деген ұранмен тiршiлiк еткен Кеңес халқы, “Келешек коммунизм кезiнде дүние жүзiнде бiр ұлт, бiр тiл болады. Ол француздың да, ағылшынның да, немiстiң де, орыстың да тiлi емес. Оған барлық ұлт өз үлесiн қосады” деген сталиндiк волюнтаристiк теорияға имандай ұйыған ғалымдар әр ұлттың өзiндiк ерекшелiгiн зерттеуге онша мән бермедi. Ұлт мәдениетi мен ұлт тiлдерi бiртiндеп кiрiгiп жоғалатын өткiншi процесс деп қарады

ЭТНОС
Этнос дегеніміз не? Егер барша қазақтар, айталық француздардан нендей ерекшеліктерімен ерекшелікті тұрады деген сауалды қазіргі уақытта қойсақ, оның жауабы қандай болар еді? Әрине, олардың бір гео-әлеуметтік организмнің құрамында болуы дей алмаймыз, яғни территория мен экономика бірлігі емес. Қазіргі уақытта 5 млн-ға жуық қазақ басқа елдерде тұрып жатыр. Ал, өз елінен ақш-қа оралмастай болып кетіп қалған орыстар көп уақыт бойы, көбінесе өмірінің ақырына дейін орыстар болып қала береді. Белгілі бір қауымдастықтың мүшелерін туыстандыратын, сонымен бірге оларды мұндай басқа қауымдастықтардың өкілдерінен ажыра-тып тұратын бірінші белгі тіл сияқты. Дегенмен де бұл қағида-ның ағылшындар, француздар, испандарға қатысы жоқтай, өйткені олардың тілдерінде басқа қауымдар да сөйлейді.

Халықтар арасындағы айырмашылық ең алдымен мәдениет пен мінез-құлықта көрініс береді. Жоғарыда тілге алынған халықтардың тілі бір, бірақ олардың мәдениеттері басқа-басқа. Иә, тілдік бірлік мәдени қауымдастықтың пайда болуы мен дамуының ең маңызды шарты болып табылады. Сонымен бірге этностың ең маңызды компоненттерін оның өзіндік сана-сезімі мен атауы – этноним құрайды.
Этнос – бұл әлеуметтік қауымдастық. Бірақ оған кей-кейде биологиялық сипат беріліп, қарастырылады. Мұндай ұстаным-ды Ю.Семенов терістейді[19]. Ал, шынтуайтына келгенде балалар ата-аналарынан мәдениет пен этникалық сананы ғана емес, дене құрылымын да мұра етіп алып, алға қарай жалғастырады емес пе? Осыдан барып этникалық қауымдастық негізінен бұл шығу тегінің бірлігі, әрбір этнос – бұл адамдардың айрықша әулеті, тегі деген ұғым келіп шығады. Адамның бір этносқа жататындығы оның қаны бір шығу текпен байланыстыра анықталады. Адамдар өздерінің ата-аналарын басқалармен шатастырып алмайды, қанымыз да осындай, басқа емес деп есептейді. Мұның бәрі этностық текті адамдардың айрықша биологиялық түрі-әулеті ретінде түсінуге үндейді. Адам және оның ұрпақтары өздерінің шығу тегі мәселесін әрдайым есінде сақтайды емес пе? Олар биологиялық ата-аналарын таңдай алмайды. Ортақ ататек әрдайым адамдардың бір-біріне деген бейілділігін күшейте отырып, олардың жақындасуының негізін қалайды. Демек, этникалық тек адам өмірінің объективтік жағдайларының әсерімен қалыптасады екен. Туылғанынан бастап адам белгілі бір этностың бөлшегі болып табылады.
Әрине, егер этностың қалыптасуының алғашқы кезеңінде бірінші орынға адамдардың шығу тегі мен территория бірлігі шықса, кейініректе бұл рөлді ситуацияға қарай тіл, мәдениет, идеология (дін), әлеуметтік-саяси құрылым бірлігі, бір әміршінің құзырында болу сияқтылар алмаса отырып атқарады. Айта кету керек, әдебиетте этнос пен қоғам теңдестіріле қарастырылуда. Олар өзара байланысты болса да, басқа-басқа құрылымдар. Мысалы, немістер ГДР мен ФРГ сияқты түрлі типтес әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық құрылымдарда өмір сүрді емес пе? Демек, этнос қоғамның тілдік-мәдени және биологиялық ерекшеліктерге ие тұрғындарының топтарынан ғана құралады. Сондықтан ол кездегі немістердің қоғамдық құрылымы туралы әңгімелеуге болмас. Бірақ тұтастай алғандағы Германияның қоғамдық құрылымы туралы сөз қозғауға болады. В.Бабаков пен Ю.Семенов этнос пен ұлт ұғымдарын ажырата отырып, этнос территориялық-тілдік және мәдени-психологиялық компонент-терден тұрады, ал ұлт ұғымынан этникалықтық және әлеуметтік процестер орын алады дейді. Бұл тұжырыммен келіспеуге де болады. Археологиялық, этнографиялық және тарихи деректер этнос – бұл адамдардың белгілі бір ұжымы екендігін, ендеше онда, сөз жоқ, әлеуметтік қатынастардың бой көрсетіп жататындығын көрсетеді. Бұл ретте В.П.Торукалоның этнос және оның типтері биологиялық пен әлеуметтіктің бірлігі деген диалектикалық ұстанымын қолдауға болады. Ұлт, дейді ол, әлеуметтік-экономикалық факторлармен анықталады. Олардың ішіде ең бастысы – мемлекет[20]. Бұл мәселелерді зерделеуде жүйелік ұғымдарға жүгінген В.Б.Касевич, этникалық қауымдастық өзін «қандық» белгілер арқылы ғана емес, мәдени стереотиптердің сипаты арқылы да ажырата түйсініп-түсінеді. Ұлт өмірінде бірінші орында гео-саяси ерекшеліктер тұрады, ал мәдени белгілер екінші орынға ығыстырылады, деп тұжырады. Айта кету керек, мұндай жағдай бірнеше этникалық топтардың негізінде пайда болған ұлт өмірінен ғана орын алады. Ал, моноэтнос-ұлтқа мұндай ерекшелікті телуге болмайды.
Бұл ретте автор тарапынан тілдің рөлі ауызға алынбаған. Шын мәнінде, ол – күллі мәдени стереотиптердің іргетасы, яғни онда этнос пен ұлт өмірінің кристалданған бейнесі көрініс тапқан.
Жалпы алғанда, этнос теориясын ғылымижағынан негіздеуге үлкен үлес қосқан академик Ю.В.Бромлей этностың тарихи дамуы барысында өмір сүру жағдайына байланысты амалдың да өзгеріске ұшырайтындығын мойындайды. Сонымен бірге – деп, атап көрсетеді ол,– кейбір этностар бірнеше тарихи формациялар бедерінде өзінің тұрлаулығын сақтап қала алады.
Бұл ретте автор тарапынан тілдің рөлі ауызға алынбаған. Шын мәнінде, ол – күллі мәдени стереотиптердің іргетасы, яғни онда этнос пен ұлт өмірінің кристалданған бейнесі көрініс тапқан.
Жалпы алғанда, этнос теориясын ғылымижағынан негіздеуге үлкен үлес қосқан академик Ю.В.Бромлей этностың тарихи дамуы барысында өмір сүру жағдайына байланысты амалдың да өзгеріске ұшырайтындығын мойындайды. Сонымен бірге – деп, атап көрсетеді ол,– кейбір этностар бірнеше тарихи формациялар бедерінде өзінің тұрлаулығын сақтап қала алады.
Тармағынада этнос белгілі бір территорияда тұратын, өзіне тән салыстырмалы түрдегі тұрақты тілі мен мәдениетіне ие болған, сонымен бірге өздерінің бірлігін, басқа қауымдардан айырмашылын ұғынған, қауымдастығының атын айқындап айта алатын кісілердің тарихи қалыптасқан жиынтығы болып табылады[21]. Ол тар мағынада этнос ұғымы «Этникос атауына тура келеді» – дейді, (көне грек тілінен алынған сөз). Этносты кең мағынада «ұлт» сөзінің орнына қолдануға болады.
Этностың концепциясы туралы кеңінен сөз қозғаған академик Ю.Бромлей өзінің «Этнос және этнография» (М.: «Наука», 1973)атты монографиясында осынау мәселе жөніндегі пікірлерін тарата баяндады. Олар 1983 жылы жарық көрген «Очерки теории этнографии» деген еңбекте одан әрі жалғастырылды. Ю.Бромлейдің негізгі ойлары мынаған саяды: 1. Этнос-пан ойкумендік құбылыс (шекара білмейтін, жер-жерлердің бәрінде кездесетін). 2. Адамзат тек қана этнос түрінде өмір сүріп келген және бұдан былай да солай өмір сүре береді. Этнос адамзаттың ең басты әлеуметтік тобы болып табылады. 3. Егер де қазір адамзат баласын түгелімен этносқа бөліп қарайтын болсақ, ол қалдықсыз бөлінеді. 4. Алғашқы қауымдық қоғамда этнос-ру мен тайпа, феодализм дәуірінде ұлыс түрінде (народность терминін біз ұлыс деп алып отырмыз) көрінген. Ал, капитализм мен социализм заманында этностың көрінісі – ұлт. Бұл жаңалық емес, әрине, Сталин тарапынан тұжырымдалған ақиқаттар. 5. Этнос екі түрде өмір сүреді: этникос және кең мағынада алғандағы этнос. Этникос – этникалық қауымның қай жерде жатқанына қарамастан оның барлық өкілдерін бейнелейтін термин. Ал этнос этникалық-әлеуметтік қауым. Мысалы, этносқа Қазақстанда тұратын қазақтар жатады, әлемнің басқа жерлерінде, елдерінде тұрып жатқан қазақтар және барлық қазақтар этникосқа жатады. 6. Эндогамия этностыңбасты белгілерінің бірі (яғни өз тобынан тысқары тұрған бөгде қауымның өкілдерімен некелесуге тыйым салу). Эндогамияның маңызы өте зор. Н.Масанов мұны теріске шығаруға тырысады: Революцияға дейін қазақтарда этникалық эндогамия болмаған, тек діни эндогамия ғана болған. Қазір де басқа этностардың өкілдерімен некеге тұрып жатқан қазақтар қаншама!
Бұл пікірге біз қосыла алмаймыз. Себебі қазақтардың дені, көпшілігі өздерінің ішіндегілермен некелескен, қазір де некеде тұрып жатыр. Ал, басқа этникалық қауымның өкілдері мен тұрмыс құрып жатқандар өте азшылықты құрайды. Шынында да егер қазақтардың көпшілігі басқа этностардың өкілдерімен тұрмыс құрып кетіп жатса, қазақ этносы этнос болып қалар ма еді? Демек, эндогамия этностың басты элементерінің бірі болып табылады.
Мұны мойындамай, жекеленген мысалдар мен фактілерге иек арту, соларды ғана жинақтай келе қорытынды шығару – бұл спекулятивтік философия мен социология өкілдеріне тән қасиет екені ғылыми жұртшылыққа атам заманнан бері мәлім жәйт.
Этнос сөзін тар мағынада түсінудің тиімділігінің дәлелі ретінде бір ұлтқа жататын, бірақ түрлі елдерге тарқалып кеткен кісілер тобының қай жерде тұратындығына қарамастан олардағы жалпы ұлттық белгілердің сақталып қалғандығын көрсету жеткілікті. Мысалы, Қытайда тұратын қазақтар саны 1 млн-ға жуық, Моңғолстанда 96 мың қазақ бар[22]. Олардың бәрінің экономикалық-территориялық және мемлекеттік қатынастарында ортақтық болмаса да, бірақ мәдениеттерінің айрықша белгілерінің жалпылығы тегінің бірлігін ұғыну, ортақ атау және басқа көптеген ұқсас жақтарының бірдейлігі бірлестіріп тұрады. Осы мағынада этносты тар шеңберде түсіну этносты құрайтын кісілердің ішкі ортасының тығыз байланыстылығы арқылы олардың этностық қасиеттерінің өзара бір-біріне өтіп және бірі-бірінің өміршеңдігін қамтамасыз етіп тұрады дегенге саяды.
Этнос қоғамдық институттардан тыс өмір сүрмейді. Осы институттармен бірге этнос «Этникалық-әлеуметтік құрылым-дарды» құрайды. Ол «Әлеуметтік организмдерге» көп ретте сәйкес келеді.
Мұндай жалпылық қауымдастық территориялық-саяси ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық бірліктерге де ие болады. Осынау этникалық-әлеуметтік организмдерді типтерге бөлу арқылы, олардың белгілі бір қоғамдық-экономикалық сатыларға тиісті екендігі анықталады. Мысалы, алғашқы қауымдық дәуірде тайпа немесе қандас-туыстар тайпалар тобы; орта ғасырларда ұлыстар тобы; жаңа дәуір үшін, яғни капитализм мен социализм деп аталатын құрылымдар пайда болған кезде ұлт сияқты қауымдық типтерді тілге тиек етуге болады[23]. Сонымен кең мағынада алып қарағанда этнос бір жағынан, этникалық, екінші жағынан, қоғамдық-экономикалық факторлармен айқындалып анықталады[24]. Ғалымдар тарапынан айтылып жүрген этникалық қауымның ең жоғары түрі – ұлт деген пікірдің жаны бар деп білеміз. Этнос пен ұлт ұғымдарының ара жігін ашып көрсету өлшемдеріне байланысты мыналарды айта кеткен жөн: біріншіден, бір этностың құрамынан біртіндеп ондаған ұлттардың бөлініп шығуы табиғатта бар нәрсе. Мысалы, өз уақытында түрік тілінде сөйлейтін тайпалық қауымдардан бөлініп шыққан қазақ, қырғыз, түрікмен, өзбек ұлттары туралы сондай пікірді айтуға болады; екіншіден, этнос ұлттың бір бөлігін білдіруі мүмкін; а) Мысалы, құрамындағы этникалық-діни топтар ретінде шоғырланған татарлар-керәшендерді көрсетуге болады. Керәшендердің дәстүрлі мәдениеті бөлекше. Мұнда, бір жағынан, православие дінінің ықпалын айту керек. Екінші жағынан, ноғай-қыпшақ және фин-угорлық компоненттердің қатыстылығы және бар. Болгарлар арасындағы мұсылмандар мен христиандар да этникалық-діни топтарға жатады; ә) Этникалық-нәсілдік топтар (бұған Америка халқы мысал бола алады); б) Этникалық-территориялық топтар (белгілі бір ұлт өкілдерінің ол немесе бұл территорияда, елде бірыңғай орныға, топтаса өмір сүруі). Сібір мен Астрахань татарлары татар ұлтының сондай этнотерриториялық топтарын құрайды[25]. Сондай-ақ, этнос ұлттың қалыптасуының алдыңғы дәуірін білдіруі мүмкін[26]. Кейде этностың ұлт ұғымы орнына да қолданыла беретіндігін практикадан көріп жүрміз. Сонымен, «Этнос» ұғымы «Ұлт» ұғымына қарағанда кең мазмұнға ие екендігін көруге болады. Этностылық ұлттыққа қарағанда көнерек, өйткені ұлт кейінірек пайда болған. Жаңа дәуірде, адамзат дамудың капиталистік сатысына көтерілуіне байланысты этностардан ұлт өсіп шыға бастайды.

ҰЛТ ӘЛЕУМЕТТАНУЫ

жүктеу 124,32 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: