Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г. 
98
жалғастығын іздестіргенде екі дәуір тіліндегі деректерді салыстыра отырып жүгінеріміз, ең 
біріншіден, дыбыстық өзгерістер.
Көне түркі жазбалары табылған уақыттан бері, яғни ХІІІ ғасырдан бері зерттеліп, қарастырылып 
келе жатыр. Бұл кезең ескерткіштерінің зерттелуі тіл парадигмаларының барлық деңгейлері 
тұрғысынан зерделенсе де, зерттеуші үшін мәңгілік азық болары анық. Себебі көне кезеңді тарих, тіл, 
мәдениет, өркениет тұрғысынан зерттеулердің барлығында нақты айтылған пікірлерді екінші, үшінші 
зерттеушелір теріске шығарып, енді бірі құптап, ғылым дамуы философиялық тұрғыдан дамып 
жатады. Бұл – заңды құбылыс. Себебі ол заманға барып келген адам болмаған соң, мұндай 
пікірталастардың болуы заңды. Алғашқы зерттеушілердің барлығы да батыс ғалымдары болған-
дықтан, еуропацентристік бағытта зерттелді. Соңғы бір ғасырға жетер-жетпес уақытта ғана түркі 
жұрты өз мұраларын түркі бағытында, түркі әлемі аясында зерделене бастады. Бұл туралы қазіргі 
ғалымдар былай жазады: «ХҮІІ ғасырдың соңғы кезеңі мен ХХ ғасырдың соңына дейін әлем ғалым-
дарының назарын аударып, негізінен, еуропацентристік бағытта қарастырылып келген көне түркі 
жазба мұраларын зерттеу мәселесі ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап жаңаша бағыт-бағдар 
алып, жазба жәдігерлерді мұра иесі – көне түркілердің, олардың ұрпақтары қазіргі түркілердің дүние-
танымы негізінде, яғни «түркі әлемі» аясында, барлап-зерделеуге талпыныстар жасалуда» [4, 12 б.].
Тілдің әр саласының дамуында заңдылықтар болады. Ол заңдылықтардың бәрін тудыратын – 
әрине, адам, адамзаттың тілі.
Бірінші заңдылық – дыбыс сәйкестіктері. Дыбыс сәйкестіктері барлық тілдерде бар, десек те түркі 
тілдерінде молырақ. Себебі көне түркі жазба ескерткіштерінің өзінде біздің дауысты дыбыстардың 
барлығы 4 негізгі дауысты дыбыстың айналасына топтанған. Мәселен осы 4 дауыстының бірнеше 
фонетикалық варианттары дыбыс сәйкестіктерін тудырып, жаңа сөздің тууына алып келеді. Тіпті кей 
жағдайларда, әрине, сөз тудырмайтын жағдайлар да кездеседі. Осыдан кейін түркі тілдері өзінің даму 
жағдайында этностың базалық сөздік қорын молайтып, дамуына алып келеді.
Біз танитын, танымайтын, көретін, сезетін, білетін, қабылдайтын, есте сақтайтын заттар мен 
құбылыстарды танып-білуде, оларға атау беруде тілдің сыртқы қабығы мен мазмұны астасып, дамып, 
қызмет атқарады. Біз таныған заттар мен құбылыстар біздің санамызда мазмұн мен сол арқылы пайда 
болған ұғымды дыбыстар тіркесімі арқылы сыртқа сөз етіп шығарады. Осы кезеңде адам өзі таныған 
затты дәл солай бұрынғы санада бар белгіні іске қосып, дәл солай атауы мүмкін немесе бұрынна бар 
атауды өзгертіп, белгілі бір заңдылықпен тыңнан жаңа атау беруі мүмкін. Осы себептен де, тілімізде 
тіл дауыстыларының даму заңдылықтары туындайды. Тілдің даму заңдылықтарынң екі түрлі түрін 
атап өтуге болады. Ішкі лингвистикалық факторлар; сыртқы лингвистикалық факторлар. Осы 
факторлар тілді ғасырлар бойы өзгертіп, тарихи-типологиялық жағынан құбылтып отырған. Біз 
болашақта зерттеуімізде ішкі факторлар: грамматикалық алмасу, позициялық алмасулар, тарихи 
алмасулар, фонетикалық алмасулардың тіл дыбыстарының тарихи-типологиялық жіктелісін 
тудыратынын көрсеткіміз келеді. 
Дыбыстар сәйкестігі арқылы байқалатын алмасуар фонетикалық алмасулар деп аталады.
Бір тіл ішінде немесе туыстас тілдер арасында, өлі тілдер мен тірі тілдер аралығында да 
дыбыстардың вариантталып, тарихи өзгерістерге ұшырау құбылысын дыбыстар сәйкестігі дейміз. 
Тіл бойындағы тарихи өзгерістерді тарихи фонетикалық құбылыстар бойынан зерттеуде тарихи-
салыстырмалы әдіске жүгінеміз. Қазақ тілінің күрделі даму тарихында, дыбыстық өзгерістердің 
нәтижесінде тіл бойында көрінетін альтернация құбылысының екі саласын принципті түрде 
ажыратып алған дұрыс. Дыбыс алмасулары – бір тілдің ішкі деңгейінде ғана болып, белгілі бір 
фонетикалық заңдылықтарға (сингармонизм, ассимиляция, диссимиляция) байланысты болатын 
құбылыс деген пікір бар. Біздің түсінігімізде дыбыстар алмасулары қазіргі тұрғыдан қарағанда «бір 
тілдің ішкі деңгейі» бола алмағанмен, бір кездері «бір тіл» ретінде өмір сүрген. Мәселен, осы «бір 
тілдердің» ішіне түркі тілдерін де жатқызуға болады. Себебі кешегі ХІХ ғасырдың өзінде В.В. Радлов 
үлкен сөздік жазғанда оның атын «Опыт словаря тюркских наречии» деп атаған [5, 56 б.]. Демек, ХІХ 
ғасырға дейін түркі тілдері ғалымдар пікірінше, жеке-жеке тіл емес, бір тіл ретінде қабылданып, өмір 
сүрген. Демек, дыбыс қазір біз дыбыс сәйкестігі деп жүрген алмасулардың өзі де сол кезеңде алмасу 
болып, дыбыстардың жіктелуіне алып келіп, типологиялық өзгеріс жасау мүмкіндігіне ие болған. Ал 
қазіргі тіл білімінде дыбыстар сәйкестігіне берілген мынадай анықтама «Бір тіл ішінде де, туыстас 
тілдер арасында да, өлі тілдер мен тірі тілдер аралығында да дыбыстардың ешқандай фонетикалық 
ықпалсыз тарихи өзгерістерге ұшырау құбылысы – дыбыстар сәйкестігі
» 
болуының өзі дыбыс 
алмасулардан келіп туындап, жаңа сөз жасауға қатысады. Демек фонетикалық ықпалмен (дұрысырақ 

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: