Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы



жүктеу 6,12 Mb.
Pdf просмотр
бет124/361
Дата05.11.2022
өлшемі6,12 Mb.
#38524
1   ...   120   121   122   123   124   125   126   127   ...   361
file20200121044531 (1)

 
 
Қазақ тіліндегі жол деген сөздің чуваш тілінде жул, көл сөзінің күлі деген сөз арқылы беріліп 
тұрғанын көріп отырмыз. Ендеше о мен у дыбыстарының бір-брмен сәйкес емес, керісінше 
дыбыстардың ажырауы арқылы түркі тіледрінің сөздерінде кездесетінін көріп отырмыз. Чуваш тілі 
сингармонизмі ерекшелігінің бірі езулік дауыстылардың жалпы заңдылықтарында. Мәселен, қазақ 
тіліндегі ашық дауыстының орнына у қысаңнын келетіндігі бірден-бір ерекшелік деп танылады. 
Құруқ – құрақ, пулы – балық, қурық – қарақ(шы), хурын – қайың т.б. 
 
Түркімен тілінде де өзге түркі тілдеріндегі секілді 8 дауысты дыбыс бар. Созылыңқы айтылатын е 
және жоғарыдағы ғалымның айтқанына қарап, дифтонг түрінде айтылатын й-йы және у-уі/уы деп 
санаймыз. Қыз мағынасындағы Жазба ескерткіштер тілі мен қазақ тілі материалдарына сүйеніп тіл 
туыстығын зерттегенде біздің ең бірінші жүгінеріміз дыбыс. Тілдерді бір-бірімен салыстырып, 
олардың ұқсастығы мен айырым белгілері арқылы жақын-жуықтығын анықтауда, ең алдымен 
дыбыстардың 
типологиялық жіктелісі
дыбыс 
ажырауы
дыбыс 
алмасуы
дыбыс 
сәйкестігі


Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж. 
101
фонетикалық ерекшеліктеріне сүйеніп, дыбыстық жүйеге баса мән бергеніміз абзал. Өйткені, сөздің 
сыртқы қалыбы болып есептелетін дыбыстар, мағынаға да өз әсерін тигізеді. Сол себепті 
Л.Блумфильд:…изучение языка следует начинать с фонологии и формы, звучания, а не со значения, – 
деп ескертеді [7, 164 б.]. Дыбыс түбірлі өзгерістерге тез ұшырай бермейтін тұрақты тілдік құбылыс, 
тілдің ежелден келе жатқан материалдық қабыршағы. Әр дәуірдегі, тарихтың әрбір кезеңіндегі 
дыбыстардың бір-біріне әсерін, түзілуін, сәйкестігін, олардың мағыналық қызметін тарихи жазба 
ескерткіштердің тіліне сүйеніп зерттеу тарихи фонетиканың негізгі міндеттерінің бірі.
Ы-і, и-у дыбыстарын айтқанда, Қ.Жұбановтың айтуынша, түрліше өзгеріс болады. «ы-і 
әнделгенде, «е-ге» айналады, и-у әнделгенде, «о-ға» айналады» [1, 54 б.]. Демек, осы жерде 
дыбыстардың типологиялық жіктелісі пайда болады. 
Қазақ тілінде Қ.Жұбановтың «...үйдің қабырғасы болмас бұрын, оны құрастырған кірпіштер 
болмас бұрын оны құраған құм топырақтар болғаны сияқты, сөз – тіл болмас бұрын дыбыстар, дыбыс 
болғанда да осы күнгі біз білетін «а», «в», «с» дыбыстары болған сияқты көрінеді» деген болатын
[1, 43 б.]. Әрине, қазақ тілінің тарихындағы дауыссыз дыбыстар жөніндегі соңғы пікірлердің ғалым 
Б.Сағындықұлынан асырып айтқан ешкім болған жоқ. Сондықьтан дауыссыз дыбыстардың тарихи 
типологиялық жіктелісінде асырып айтар пікіріміз де жоқ. Дауысты дыбыстардың түп атасы «а» 
болған деген Қ.Жұбановтың пікіріне түркі тілдеріндегі дауысты дыбыстардың тарихи типологиялық 
жіктелісін қарастыру барысында көз жеткізіп отырмыз. 
Көне түркі тілінде дауысты дыбыстар дауыссыз дыбыстардың жуан-жіңішкелігіне қарай таңбалау 
үрдісі болған. Демек, дыбыс жазуы сол кезеңдерде болды десек те, буын жазуының әлі де болса, табы 
бар екендігін көруімізге болады. Осыған қарап, дыбыстар жіктелмей тұрып та, тіл құралмаған секілді 
көрінгенмен, дыбыстар табиғатын танып-білу, олардың типологиясын қарастыру заңды деп санаймыз.
Тұлғалық жағына адам танымастай болып өзгерген сөздерді тарих қойнауына індете зерттегенде 
ежелде қандай түрде болғанын, қазір қандай тұлғада екенін дыбыс сәйкестіктеріне сүйеніп анықтай 
аламыз. 
Дыбыс сәйкестіктерін сөзжасамның тәсілі ретінде қарастырған кейбір ғалымдар пікіріне 
А.Ерімбетова мен Ж.Қоқанова сынды жас ғалымдар мынадай ой-пікірін білдіреді: «Шынында да, 
дыбыс сәйкестіктері – сөз мағынасына әсер ететін тек қана сөзжасамның тәсілі ретінде қарастыруға 
болмайтын тілдік құбылыс. Дыбыс сәйкестіктері фонетика және морфология салалары жеке-дара 
түсіндіре алмайтын, таза сөзжасам тәсілі деп айтуға да келмейтін, фонетика, морфология, 
семантиканың үшеуіне де белгілі бір дәрежеде қатысы бар аралық әрі тіліміздің құрылымдық 
ерекшеліктерін, тарихи орнын анықтауда елеулі орын алатын құбылыс. Бұл құбылыс тілімізде бір 
буынды сөздерге қатысты тек жаңа сөз тудыру қабілеті бар дыбыс сәйкестіктері арқылы көрінсе, ал 
кей жағдайда сөздің тұлғалық өзгеріске түскенімен, мағыналық бірлікте қолданылуы, ал енді бірде 
мағыналық саралануына да ықпал ететін моносиллабтар және полисиллабтар құрамындағы дыбыс 
сәйкестіктері арқылы көрініс табады» [8, 25 б.].
Қазіргі қазақ тілін жазба ескерткіштердің тілмен салыстырғанда фонетикалық варианттар ерекше 
айқындала келіп, әр түрлі дыбыс сәйкестіктерін түзеді. Солардың бір парасы 

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   120   121   122   123   124   125   126   127   ...   361




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау