Ботагариев Т. А

№13 практикалық сабақ

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

№14 дәріс

№14 практикалық сабақ

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы.
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

№15 дәріс

№15 практикалық сабақ

1. 
   ҚР қазақтардың репатриациялану проблемасы
   
2. 
   ҚХР-нан қазақтардың репатриациялануы
   
3. 
   Монғолиядан қазақтардың репатриациялануы
   

3. 
   ПӘН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖӘНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ
   

№ 1, 2, 3 дәріс

Қазіргі саясаттану ғылымында «диаспора» түсінігі этникалық саясаттың алты категориясының біріне жатқызылады және көбінесе дәстүрлі емес ортада жаңа жерлерде мекен етуші этникалық топтарды сипаттайды. Диаспораны миграциялар қалыптастырады. Олар өз кезегінде өздерін қалыптастыратын және дамытатын тарихи оқиғаларға тәуелді. Диаспора миграцияның өнімі болғандықтан оның топталуына тоқталған жөн.

Батыс саясаттану ғылымында миграция теориясын үш топқа бөлу ұсынылады: классикалық, дау-жанжалдық(конфликтік), жүйелі. Олар мигранттың көшу туралы шешімінің табиғатына қарай анықталады:а). реалды; шығындар мен кірістерді салыстыру арқылы-классикалық теория; б). экономикалық және саяси қыспақтың нәтижесінде шарасыздықтан көшу-дау-жанжалдық; в). салыстырмалы күштеуге байланысты көпсебепті-жүйелі.

Халықтардың миграциясы адамдардың өмір сүру мекенін мәңгілікке немесе уақытша аударуы. Ол эмиграция және иммиграциямен анықталады. Миграцияны анықтау үшін келесі параметрлерді білу керек: арақашықтық (алыс немесе жақын); ұзақтылық (уақытша немесе тұрақты); шекаралардың шектесуі (ішкі және сыртқы); тартылған облыстар (қалалар мен селолар арасында немесе елді-мекендер ішінде) ; қабылданған шешімдер мен саяси әсер (күштеу немесве ерікті); себептері (экономикалық, саяси, экологиялық); адамдардың тартылу көлемі (массалық немесе жеке); әлеуметтік ұйым мен мигранттар қасиеттері (жанұя, тап немесе индивидиум).

Қазақстан территориясынан тыс 4 миллион 500 мыңдай қазақтар бұрынғы КСРО 14 мемлекеттерінде және әлемнің 25 елдерінде өмір сүріп жатыр. Оның тек 800 мыңдайы диаспора деп саналады, ал қалған 3 миллион 700 мыңы қазақ ирреденттері болып саналады, яғни Қазақстанмен шектес, одан Ресейге, Қытайға және Өзбекстанға тартып алынып қосылған жерлерде өмір сүретіндер. Ирреденттерге Астрахань, Орынбор, Курган, Омбы, Таулы Алтай-Ресейдің автономиялы облыстарын, Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа, Еренқабырға, Баркөл-Құмұла аудандарын, Қытай ауданындағы Шыңжан-Ұйғыр автономиясын, Монғол Халық Республикасы аймағындағы Баян-Өлгий, Өзбекстандағы сырдария, Шыршық, Қызылқұм және Мызашөл аудандарын мекен еткен қазақтар жатады.

Әлемнің әртүрлі елдерінде қазақтар әртүрлі саяси, экономикалық, мәдени, әлеуметтік статусқа ие. Бұл тарихи оқиғалар мен олар өмір сүріп отырған елдердің оларға қатысты жүргізіп отырған мемлекеттік саясатына байланысты. Тұрақты мекен етушілер (резиденттер) қазақтар статусына Ресейді, Қытайды, Түркияны, Монғолияны, Өзбекстанды, Батыс Еуропаның кейбір елдері мен АҚШ-тың кейбір штаттарын мекен етушілер ие. Эмиграцияланған жұмысшылар мен қызметкерлер статусына АҚШ-тың, Батыс Еуропаның елдерін мекен етушілер ие. Елде азаматтығы жоқ, қашқындар статусына қазіргі таңда 1980 ж.ж. Ауғаныстандағы соғыс оқиғалары кезінде Иранға қашқандар ие.

тарихи

этнопсихологиялық

әлеуметтік-саяси

мәдени-тұрмыстық даму проблемаларын зерттеу

Сонымен қатар Қазақстанда 140 этникалық диаспора өкілдері өмір сүретіндіктен де диастрология ғылымы біз үшін маңызды.

Қазақ диаспорасына мыналар тән: оның өкілдері барлық қазақ халқының құрамдас бөлігі болып табылады; ортақ ежелгі атамекені-Қазақстан; мұсылман дініні ұстанады; түркітілдес халықтарға жатады. Қазақ диаспорасы теориялық және тарихи қызығушылықты туғызатын кейбір қасиеттері бар-өздері өмір сүретін облыстарында ешқашан көпшілікті құрамаған, сәйкесінше этникалық азшылықты құрап өмір сүріп отырғанелдің саяси құрылысында басымдылыққа ие болмаған. Алайда қазақ диаспорасына тән қасиеті-қоныстанған елге тез бейімделеді, оған олардың генетикалық тұрғыдан берілген көшпенді тұрмыс өміріне бейімділігі әсер етеді.

Қазақ диаспорасын туғызған және әрі қарай дамытқан саяси себептерге мыналар жатады: ХҮІІІғ. жонғар-қазақ соғыстары; ұлт-азаттық көтерілісітер мен қазақтардың ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. патша самодержавиесіне қарсы соғыстары; 1916ж. Орталық Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыс; Қазақстанда кеңес билігінің орнауы; колхоздандыру кезіндегі қазақтарға қатысты ұстанған геноцид саясаты; қазақтардың Шыңжандағы Қытай коммунистеріне қарсы күрестері; ІІ-ші дүние жүзілік соғысы

Экономикалық себептер: Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейінгі және кеңестік дәуірдегі колхоздандыру кезіндегі оның дәстүрлі көшпелі шаруашылық жүйесінің күйреуі , патша дәуіріндегі Столыпиндік аграралық саясат. Батыс Еуропа мен Америка елдеріне1960-1990 ж.ж. Қазақстанның экономикалық тұрақсыздығы кезіндегі еңбек иммиграциясы.

Діни себептері: сенушілерге мұсылмандар үшін қасиетті орындар - Мекке мен Мәдинаға қажылыққа бару қиындаған патшалық және кеңестік кезеңдер. Сол үшін де қажылыққа барған қазақтар исламның діни посттарын ұстануға шексіз мүмкіндік беретін шығыс елдерінде қалуға тырысқан.

Қазақ диаспорасының қалыптасуы мен даму мәселесін тарихнамада кешенді зерттеу мәселесінің өзектілігіне қарамастан, Қазақстанда бұған жеткілікті көңіл бөлінбеген. Сөзсіз, кеңестік жылдары бұл мәселенің зерттеудің өзекті ареалына кірмегені былай тұрсын, тіпті зерттеуге «рұқсат етілмеген» мәселе болды. Егер бұл мәселе бойынша еңбек жарық көрсе, онда бұл еңбек біржақты идеологиялық қыспақ шегінде жазылды. Себебі, пәннің дамуына әлемдегі екі саяси - капиталистік және социалистік жүйенің қарама-қайшылығы әсер етті. Сондықтан, 1950-1980ж.ж. жарық көрген жұмыстар шет елдерде –КСРО-да, Батыста өмір сүрген қазақтардың тарихи немесе қазіргі таңдағы мәселелеріне арналғанмен, сол кезде үстем алған саяси идеология негізінде жазылған. Мұндай тұжырым жасаудың дұрыстығын, біріншіден, бұл еңбектерді оқып шығу, екіншіден, қазақ диаспорасына арналған монографиялар мен мақалалардың жоқтығы және Қытайдағы қазақ ирреденттері проблемасына арналған кеңес тарихнамасында мақалалардың аздығы дәлеледей түседі.

Қытайдағы қазақ ирреденттері проблемасына тоқталғанда, Г.В.Астафьевтің «Шыңжандағы қазақтар» деген монографиясын атап өткен жөн. Бұл еңбек Шыңжан провинциясындағы қазақ халқының этнотарихи проблемасын зерттеуге арналған, кеңес тарихнамасында Қытайдағы қазақ ирреденттері проблемасына арналған жалғыз ғана монография. Дегенмен, еңбекте интернационализм идеясына, ҚХР-мен бейбіт және достық идеясына байланысты территориялық-саяси қатынастар жұмсартылып, Шыңжандағы қазақтар ирреденттерден диаспораға айналды.

Қытайдағы қазақтардың тарихи және этнографиялық проблемаларына арналған мақалалар жөнінде айтар болсақ, «Қазақстан мен Шығыс Түркістан тарихының мәселелері» жинағында жарық көрген Н.Н.Мингулованың «Жалпықытайлық төңкерістің құрамдас бөлігі ретінде Шыңжандағы халықтардың ұлт-азаттық қозғалыстары (1944-1949 ж.ж.)» мақаласын атап өткен жөн. Кейін бұл мақала ағылшын тіліне аударылып, «Ортаазияға шолу» журналында «Солтүстік-батыс Шыңжандағы көтеріліс (1944-1949 ж.ж.)» деген атпен өзгертіліп жарық көрген. Н.Н.Мингулов кеңестік оқырмандар назарына осы проблемаға арналған сол кезеңдегі Шыңжанның баспасөз басылымдарын пайдаланып, Шығыс Түркістандағы Іле көтерілісіне қатысты мәселелерді ұсынған. Зерттеуінде автор Шығыс Түркістандағы халықтардың Қытай коммунистеріне қарсы кез-келген наразылықтарын ашық көрсете алмады. Әрине, зерттеушіге сол кездегі идеологиялық қысым ҚКП-ның іс-әрекетін ашық сынауға мүмкіндік бермеді. Себебі бұл кең көлемде социализм мен коммунизм идеясына қарсы шығу деп танылар еді.

Бұдан басқа кеңестік тарихнамада КСРО шегінен тыс өмір сүрген қазақтар туралы ғылыми зерттеулер 1950 ж.ж. Шыңжанда өмір сүрген халықтардың этникалық құрамы туралы статистикалық мәліметтерімен бірге көрсетілген С.И.Бруктың және Қытайдағы халықтардың тілдерін топтастыруға арналған, сонымен қатар 1954 ж. Жалпықытайлық Бірінші санақ негізінде берілген 1953-1954 ж.ж. қазақтар санын көрсеткен Г.П.Сердюченконың мақалаларынан басқа жоқ.

Қарастырылып отырылған мәселені зерттеуге тиым салынуына қарамастан, кейбір кеңестік және қазақстандық тарихшы зерттеушілер қазақ ирреденттерінің, мәселен Қытайдағы, содан соң ірі масштабты миграцияның нәтижесінде әлемнің өзге елдерінде диаспораның пайда болуына әсер еткен жеке тарихи себептерге қандай ма болмасын қатысы бар мәселелерді зерттеп отырған. Осындай ғылыми бір талдама ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы Орталық Азиядағы халықаралық қатынастар тарихын зерттеу болып табылды.

Орталық Азияның халықаралық аренадағы күшін жаңадан орналастыруға себеп болған, екі ғасырға созылған қазақтардың Жоңғар хандығымен қатынастар тарихы маңызды бір және қызығушылықты туғызған кеңес тарихнамасындағы мәселелердің бірі болған және оған капиталды ғылыми ізденістер арналған.

Солардың ішінде жоғары кәсіби шеберлікпен жазған талантты, ойлы ғалым В.А.Моисеевтің «Джунгарское ханство и казахи (ХҮІІ-ХҮІІІ вв.)» атты монографиясын атап өткен жөн. Бұрынғы КСРО-ның мұрағаттың сақтау қоймасында(хранилища) жинақталған және жүйеленілген қытай және орыс деректерінің негізінде жазылған ғылыми еңбек қазақ-ойрат қатынастар тарихына қатысты мәселелерді зерттеушілерге негізгі сүйенер еңбек болып табылады. Алайда В.А.Моисеев Қытайға қосылған территорияларда - Жоңғар хандығының құлаған орынында қалған қазақ халқына қатысты «ирреденттер» деген терминді қолданбады. Дегенмен, өз еңбегінде қазақ жерінің алдымен Жоңғар хандығының мүддесіне, кейін Цин империясының мүддесіне сәйкес тартып алынған тарихын көрсеткен, бұл өз кезегінде сөзсіз Қытайдағы қазақ ирреденттерінің қалыптасу процесін көрсетеді.

Шыңжаннан 1930-1950 ж.ж. Үндістанға және Пәкістанға, кейін әлемнің өзге елдеріне әрі қарай эмиграциялану тарихына қатысты тарихнаманы бірнеше кезеңдерге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңге, өздерінің зерттеулерін Шыңжандағы, Тибеттегі, Үндістандағы және Пәкістандағы қайғылы оқидан кейін бірден1950 ж.ж. жүргізген батыс ғалымдарының зерттеулері жатады. Бұл алдымен, Годфри Лиастың «Казахский исход» монографиясы, Милтон Дж.Кларктың «Как казахи бежали к Свободе» атты еңбектері. Осы кезеңге сонымен қатар лагерлерде және қарастырылып отырылған уақытта Шыңжаннан Түркияға қашқан саяси қашқын қазақтардың алғашқы елді-мекендерінде неміс ғалымдарының жүргізген әлеуметтік зерттеулері, мәселен, Улла Йохансен, сонымен қатар 1960 ж.ж. Анатолиядағы қазақ елді-мекендерінде өз зерттеулерін жүргізген түрік ғалымдарының еңбектері кіреді.

1950 ж.ж. Шыңжаннан Үндістан мен Пәкістанға саяси қашқын қазақ топтары тарихын Годфри Лиас «Казахский исход» монографиясында көрсеткен. Ол әлемге қазақтарды өз Отанын тастап өзге елде өмір сүру үшін күресуіне мәжбүр еткен қанды қайғылы оқиғаны жазған. Бұл еңбектің құндылығы сонда Годфри Лиас Түркияда өмір сүріп жатқан алғашқы кезінде-ақ қытай өкіметіне және Шыңжандағы қайғылы жағдайға себепкерлерге қарсы күрескен көтеріліс басшылары мен көтеріліске қатысқандар - Әлібек Хакім, Хұсайын Тайджи, Қарамолла, Хамза Ошар және Сұлтаншәріп Тайджи секілді ақсақалдардан интервью алуында.

Келесі 1951-1952 ж.ж. Үндістан мен Пәкістанға қашқан қазақтар мәселесіне арналған еңбек-Милтон Дж.Кларктың «Как казахи бежали к Свободе» атты еңбек.Ол 1954 жылы «National Geographic Magazine» атты журналда жарық көрген. Американ антропологы Милтон Дж. Кларк солтүстік-батыс Қытайдағы жаңа коммунистік режимнен қашқан қазақтар туралы хабарламаны оқыған соң Гарвардта өзінің ғылыми зерттеулерін жүргізген. Ол бұл жөнінде докторлық диссертация жазбақ болып жолдасымен бірге Кашмирге көшіп келеді. Мұнда жылдан астам Шыңжаннан қашқан қазақтармен көршілес тұрады. Бұл жөнінде ол жоғарыда аталған мақаласында, кейін «Руководство и политическое размещение в казахском обществе Синьцзяна» деген тақырыпта 1955ж. Гарвард университетінде қорғаған докторлық диссертациясында көрсетеді.

Келесі, екінші кезеңге сол қайғылы оқиғаны бастан кешірген немесе олардың туыстары жазған бірқатар зерттеулер мен мемуарлар кіреді. Осы еңбектердің маңыздылығы сонда олардың барлығы түрік тілді оқырмандарды тек сол кездегі қайғылы оқиғамен таныстырып қою ғана емес, сонымен бірге шыңжандық қазақтардың тұрмысы мен мәдениетінде орын алған қазақтардың ұлттық дәстүрлерімен таныстыру мақсатында түрік тілінде жазылды және оларды қабылдаған жерде Стамбулда жарық көрді.

Осындай алғашқы басылым болып Хасен Оралтайдың «Казахские тюрки» атты 1976ж. Стамбулда түрік тілінде жарық көрген еңбегі саналады. Алғашқы тарауында автор оқырмандарды шыңжан қазақтарының этнографиясымен таныстырды, қалған сегіз тарауында Әлібек Хакім мен Хамза Ұщар басшылығымен қазақтардың Шыңжаннан кетіп, Тибет арқылы Кашмирге келуіне себеп болған 1940 жж. Шыңжандағы оқиға, қазақ қоғамының қайраткерлеріне және көпсанды қанды көтерілісітер басшыларына сипаттама берілген. Алайда Хасен Оралтайдың еңбегін негізінде осы мәселелерді зерттеуге арналған ғылыми зерттеуден гөрі, мемуарға жатқызған дұрыс.

1977 ж. Стамбулда Қызырбек Ғаритолланың «Кровавые дни на Алтае» деген түрік тілінде еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек қазақ диаспорасы мәселесін зерттеуде маңызды болғанымен, еңбекте бірқатар олқылықтар кездеседі. Түрік қазақтары арасында еңбектерді жазып шығаруға арнайы қор құрылған еді. Бұл негізінде әлеуметтік тапсырыс болды. Сондықтан да шығар, Шыңжандағы көтерілісті ұйымдастырған және қазақтарды Пәкістаннан Түркияға әкелген кейбір қайраткерлердің есімдері, мәселен, Жамынхан Тілеубайұлы, Делилхан Жанымханұлы Жаналтай және т.б. қайғылы оқиғаның жанама мүшелері ретінде сипатталған.Сонымен қатар жоғарыда аталған лидерлердің ролі бүркемелену себебі сол кездегі Түркиядағы қазақ қоғамында қазақ жастарын тез арада түріктендірді деп Делилхан Жаналтайды айыптаған altilar фракциясының әсері де болуы мүмкін. Аталған монография 1995 ж. Стамбулда кейбір қосымша бағыттарымен қайта басылып шықты.

1981 ж. Стамбулда түрік тілінде Халиф Алтайдың «С родной земли до Анатолий» деген төрт тараудан тұратын еңбегі жарық көрді. Бірінші тарауы қазақ халқының тарихи өткеніне арналған, екінші тарауы – этнографиясына, , үшіншісі мен төртінші тараулары Шыңжандағы 1930-1940 жж. орын алған тарихи оқиғаға түрткі болған себептер мен оқиға барысы сипатталған. Еңбекте өз жерінен Үндістанға кетуге мәжбүр болған, сонда 12 жыл өмір сүрген қазақтардың бірінші тобының тарихы жан-жақты сипатталған. Сонымен қатар қазақтарға Түркияда тұрақтануға мүмкіндік берген Пешаварде құрылған Шығыс Түркістан Ассоциациясы туралы жадығаттар кездеседі. Халиф Алтай осы оқиғалардың куәгері және белсенді атсалушысы, еске сақтау қабілеті зор және тамаша білімі бар адам ретінде алғаш рет өз мемуарында Елісхан Батыр мен Зайып тобының тарихын жазды. 1995 ж. Қысқартылған вариантта бұл еңбек қазақ тіліне аударылып, Қазақстанда жарық көрді.