Әдебиет:Егемен Қазақстан 28.04.2004.; Ақиқат 1994. №5. Қазақстан және "қазақ диаспорасы."

Қазақ ел болып қалыптасқан соңғы алты ғасырдан аса уақытта өз ата жұртынан бірнеше дүркін үдере көшуге мәжбүр болған. Оны бірнеше кезеңдерге бөлуге болады:

Бірінші кезеңі - Қазақ диаспорасының алғаш пайда болуы-жоңғар щапқыншылығы. Қазақ пен жоңғар арасында ұзақ жылдарға созылған соғыстың негізгі себебі жер мәселесі –жайылым. Әсіресе «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» оқиғасы қазақ халқының саяси –экономикалық және әлеуметтік өміріне аса зор қасірет әкелген қайғылы апат болған. Шапқыншылық салдарынан қазақтар ата-мекенін тастап, көрші елдерге, алыс аймақтарға ауып, көшіп кетті.

Екінші кезеңі- Қазақ елінің патшалық Ресей отарына айналуына және екінші бүйірден Қоқан, Хиуа хандықтарының қысымына байланысты. Бұл отарлық саясатқа қарсы XYIII ғасырдың 70-жылдарынан XX ғасырдың бастапқы ширегіне дейінгі бір жарым ғасырға созылған қазақ елінің ұлт-азаттық қозғалысы дәлел. Қозғалыстар патшаның жазалаушы әскерінен жеңіліп, бас көтерушілер жан сауғалап, ата –мекенін тастап кетуге мәжбүр болған.

Үшінші кезеңі - XIX ғасырдың 60-80 жылдарындағы Ресей империясы мен Циндік Қытай арасындағы шекара бөлісуге байланысты. Елдер арасында шекара болмағандықтан қазақтар Қазақстан жерін қыстап, Шығыс Түркістан жерін жайлап түпкілікті орнығып қалған қазақтармен араласып көшіп-қонып жүре берген. Ал ресми шекара белгіленген кезде Шығыс Түркістанды мекендеп отырған қазақтардың біразы сонда қалып қойған. Осының нәтижесінде ондағы қазақ диаспорасының саны молая түскен.

Төртінші кезеңі- Қазақ диаспорасының пайда болу процесі XX ғасырдың басында да жалғасты.Бұл кездегі қазақ елінің саяси өмірінде болған ірі-ірі оқиғалар:1. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс.2. 1917 жылғы ақпан айында жеңген буржуазиялық –демократиялық революция.3. 1917 жылғы Қазан төңкерісі. 4. Қазақ халқының ұлт-азаттық үшін күресінің жаңа сатыға көтерілгенін паш еткен Алаш қозғалысы. 5. Елдегі азамат соғысы. 6. 20-жылдардағы экономикалық қиыншылықтар қазақ диаспорасы пайда болуының жаңа толқынын туғызды. Белгілі демограф ғалым М.Тәтімовтың есебі бойынша 1916-1921 жылдары 200000-нан аса адам ата мекенін тастап кеткен.

Бесінші кезеңі - 20-30 жылдары жүзеге асырылған қазақ байларын тәркілеу, малшы халықты ұжымдастыру шаралары, осы кезде жіберілген қателіктер мен асыра сілтеушіліктер салдарынан болған аштық нәубеті, оған 1937-1938 жылдардағы тап қырғынын қоссақ қазақтың басына түскен бақытсыздықты толығымен түсінеміз. Халықтың бұл қорлыққа шыдамаған бір бөлігі үйірінен адасқан құлындай күңірене шырқырап, көзінен қанды жасын ағызып, артына қарай-қарай ата мекенінен жырақ кетуге мәжбүр болды.

Алтыншы кезеңі ретінде Ұлы Отан соғысы жылдарын атауға болады. Сталиндік режимнің қаһарынан қорыққан мыңдаған қандастарымыз елге оралмай, әр елге тарыдай шашылып, шет жұртта қалып қоюға мәжбүр болған.

Міне, қазақ диаспорасының пайда болу себептерін ашқандаймыз. Сонымен, жалпы алғанда бүгінде қандастарымыз дүниенің елуге тарта елінде тіршілік етіп жатыр, яғни әлемді құрайтын бес материк елдерінің түгелінде қазақтардың өкілі тұрады.

Енді солардың ішінде Қандастарымыздың ең қалың шоғырланған елдеріне және олардың тарихы, өмір-тұрмысына қысқаша тоқталайық.

Алдымен, Қытай Халық Республикасының құрамындағы қазақтардың жалпы саны 1 млн. 500 мыңдай, бұл бірнеше дүркін көшудің нәтижесі. Олар соңғы үш ғасырдан бері Шыңжаң өлкесінде шекара шеңберінде өмір сүріп жатыр, бүгінгі күнде Қытай Халық Республикасының үлкен бір ұлттық автономиясы.

Әрине қандастарымыз бұл автономияға оңайлықпен жеткен жоқ. 30-жылдары басталған табанды күрес 50-жылдардың ортасына дейін созылды. Осы жылдар ішінде көпшілік қандастарымыз өлді, сот шешімімен түрмеге түсті, не шекарадан шалғай жер аударылды, не көрші Моңғолияға, үлкен бір тобы Үнді еліне кетуге мәжбүр болған. Шығыс Түркістаннан үдере көшкен қазақтардың бағыты Үндістан мен Пәкістан болды.

Ауа көшкен 15 мыңдай адамнан бұл елдерге 1200-дейі жетеді, ал қалғандары аптап ыстықтан, аштықтан, аурудан, қарулы қақтығыстан мыңдап қырылған, оның үстіне бақытсыз жандар үнді және мұсылман қақтығысының дәл ушыққан тұсында тап болған.

50-жылдардың басында АҚШ, Канада, Түркия үкіметтері босқындарға саяси баспана беруге дайын екендіктерін мәлімдейді. Сөйтіп, біраз толғаныстан кейін тілі, діні, түп тамыры бізге ең жақын Түркия елін таңдап, 1953 жылы маусым айында қазақтардың соңғы бір тобы Түркияға бет алған.

Ал бүгінде Үндістанда 300-ден аса отбасы, Пәкістан 3000-дай кандастарымыз тұрады. Түркияға қоңыс тепкен казақтар аса қиындықсыз елдің әлеуметтік және экономикалық өміріне араласып кетті, көп ұзамай олардың арасынан білікті кәсіпкерлер, саудагерлер шықты. Мал шаруашылығымен, былғары өндеумен т.б. ата кәсібіне жақын өндірістерді ұйымдастырған қазақ азаматтары Түркияға ғана емес Еуропа елдеріне де танымал бола бастады, бүгінде Түркияда 30 мыңға жуық қандастарымыз тұрады.

Соңғы деректер бойынша Монғолия жерінде 150 мындай қазақтар тұрады. Қазақтардың үлкен шоғырмен күн кешіп отырған Баян Өлгий, Қобда аймақтарында мектеп, театр, мешіттер ашылып, ұлттық аудандар құрылып, Қазақстанмен мәдени, ғылыми байланысқа жағдай жасалынған. Соңғы жылдары Монғоияның қазақтары өз Отанына көптен қайтіп келуде.

Қазіргі танда Иранда 15 мыңға жуық, Ауғанстанда 40 мындай қазақ отбасылары тұрады. Аталған елдерге олар екі дүркін толқынмен жеткен сияқты: 1. 20-жылдардағы Кеңес өкіметінің ауқаттыларға шабуылы мен алым-салық салдары. 2. Жаппай күштеп ұжымдастыру салдарынан қандастарымыз Қазақстанның батыс облыстарынан кетуге мәжбүр болған. Олар әуелі Түркменстан, Тәжікстан одан әрі Иран мен Ауған еліне көшкен.

Әрине бұл елдерде де босқындары жақсы, жайлы өмір күтіп тұрмаған еді. Босқындар бар өмірін қайта бастауға мәжбүр болды. Оның үстіне олардың Ирак-Иран шайқасын, Кеңес армиясының Ауғанстандағы қантөгісін бастан кешірулеріне тура келді, олардың кейбір топтары Түркияға өтуге әрекеттеніп, біразы өтіп те кеткен.

Міне, әр кезенде, әр түрлі себептермен кандастарымыздың, қазақ диаспорасының жайы осындай. Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстаннан тысқары тұратындардың бәрін Отанын тастап қашқан опасыздар деп санау әдетінен арыла алмадық. Бірақ шындық басқаша еді.

Бүгінде кандастарымыз өзге елдерде нарықтық экономиканы жедел меңгеріп, әр түрлі салада сол елдердің азаматтарымен қоян-қолтық араласып көпшілігі үлкен табыстарған жеткен, Тек сол елдерде ғана емес Еуропа, Азияға танымал болған қоғам қайраткерлері, ғұлама ғалымдар, өнер иелері, спортшы т.б. кандастарымыз бар. Мысалы: 7 тілді жетік меңгерген, Ислам дінінің білгірі, жазушы-этнограф, Құранды алғаш рет қазақ тіліне аударушы кандасымыз түркиялық казақ – Халифа Алтай. Қоғам қайраткерлері: қытайлық профессор Ахметбек Кірішбаев, Англиядан Бәкір Жаналтай, оқымысты шынжандық Нығмет Мынжани, спортшы Мұстафа Өзтүрік, өнер қайраткерлері Қайжамал, Дүйсенбі т.б. көптеген кандастарымызды атауға болады.

Енді бүгінде осы шеттегі қандастарымызбен қарым-қатынас, байланыс бар ма? – деген сұрақ тууы мүмкін. Біз оған толықтай нық түрде бар деп атай аламыз.

Алдымен, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, көптеген алыс және жақын шет елдер Қазақстан Республикасымен дипломатиялық қатынас орнатты.

Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев көптеген елдерді аралап, ондағы қандастарымызбен кездесті, ашық әңгімелесті. Бұдан кейін отандастармен қарым-қатынаста бұқаралық ұйымдардың белсенділігі артып, президенттің қолдауымен 1992 жылы қыркүйек айының соңында Алматыда дүниежүзілік қазақтардың 13 елден өкілдері қатысқан тұңғыш Құрылтай өткізілді. Онда сөйлеген сөзіне Президент Н.Ә. Назарбаев былай деді: «Бүгінгі Құрылтайдың басты мақсаты – бүкіл әлемдегі қазақ қауымының болашағы жөнінде ойласу, ұлтымыздың тарихындағы осынау ерекше белестің тұсында ендігі тағдыр – талайымыздың қалай өрілетінін талқылау».

Құрылтай қаншалықты маңызды екенін сол жиынға Монғолия, Алмания, Ауғанстан, Венгрия, Англия, Швеция, Түркия, АҚШ, Иордания т.б. елдерден келген қонақтардың жүрек жарды сөздерінен ұғуға болады.

Демек, осылай шашылып жүрген қандастарымызды Қазақстан біртұтас мемлекеті көлемінде бастарын қосу бүгінгі күннің талабы. Осы орайда Қазақстан Республикасының көші-кон туралы заңы шықты және көші-кон Департаменті құрылды. Департамент бірталай жұмыстар тындырды да, дегенмен істеген жұмыстан әлі істелері көп.

Орталық Азиядағы Циндік Қытай мен Ресей империясының арасындағы түпкілікті шекараның орнауы.
Қазақтар болса Ресейден Синьцзянға көшуін Протоколмен бекітілген уақытта жалғастыра берді. Мысалы, 1878ж. 9 мыңға жуық қазақтар Ресей империясының территориясын тастап,Қытайға өтеді, ал бұл бекітілген көшпелі маршруттардың қалыптасқанын көрсетіп, Орталық Азиядағы орыс-Қытай шекарасының бұзылғанына айғақ болады. Якуб-бек мемлекетінің талқандалуымен, Қытай мен Ресей арасындағы берілген аймақтағы байланыстарды қайта қарау, жаңа территорияны бөлу мәселесі тұрды.

Орыс-қытай келіссөздері 1879 ж. 20 қыркүйектегі Қытайға Іле аймағын қайтару туралы Ливадий келісіміне қол қоюмен аяқталды. Ливадий келісімінің 1 бабында Ресейдің Қытайға Іле аймағын қайтаратыны айтылады. 3 бап бойынша Іле территориясында тұрған халықтар Ресей империясының құрамына кіргендіктен, автоматты түрде Ресейге қарайтыны анықталған. Қытай Ресейге 5 млн рубль көлемінде компенсацияны 6 бап бойынша Іле аймағын басқарғаны және оккупациялық әскерді ұстағаны үшін шығындарға төледі. 7 бап бойынша цинь үкіметі батысында Хоргос өзені мен оңтүстігінде Текес өзенінің жазирасымен шектескен Іле жазирасының шағын батыс үлесіне, сонымен қатар Тянь-Шань арқылы өтетін маңызды Музарттық ауданға шегінді.

Ресейге осындай шағын бөліктің қайтарылуының фактісі Орталық Азияда үстемдікке орыс-қытайлық мемлекеттік-территориялық шекараларды анықтаған келіссөздерді ликвидациялау және олардың арасында тіпті қарулы қақтығыс арқылы жетуге тырысқан Англиямен байланыс ұстаған қытайлық үкімет басындағылар арасында талқыға түсті. Батыс еуропалық державалар мен ішкі демагогтар ықпалымен екі ел арасында қарулы әрекеттерге дайындық жүреді.

Алайда Цинь империясының ішкі және сыртқы жағдайы мен Ресей империясының саяси, мәмілегерлік, әскери шараларының ауқымдылығы негізінде Қытай Петербургте 12 ақпан 1881 жылы компромисске келуге мәжбүр болды. Мұнда орыс-қытай келісімі жасалады. Келіссөздер кезінде екі жақты ортақ келісімге қол жеткізіліп,төмендегілер анықталады: 1 бап бойынша Ресей Іле аймағында Қытай билігін қалпына келтіруге келіседі; халық өзінің тұрғылықты орнын иеленуге не таңдауға құқық алады: 3 бап бойынша ресейлік немесе қытайлық , сондықтан да 1881жылғы Петербург келісімінен соң Іле аймағындағы мұсылман халықтары – ұйғыр, қазақ, дүнгендер Қытай билігіне сенімсіздік танытып, Жетісуға қоныс аударады. Қытай билігінің Синьцзяндағы болған антиманжурлық көтеріліске қатысқандарға репрессия жүргізбеу уәдесіне қарамастан 100мыңға жуық ханьдік емес халықтар Орта Азия мен Қазақтан аумағына қоныс аударуын тоқтатпайды.

Ресей империясы үшін бұл қалыптасқан жағдай 2 жақты қарастырылды: қоныстанғандар патшалық саясатқа қарсы қай уақытта болсын көтерілуі қаупін туғызумен қатар, соған қарамастан патша қазынасына ақшалай түсім көлемінің артуын қамтамасыз етті.

Петербург келісімінің 7 бабы бойынша Ресей мен Қытай иеліктері арасындағы шекара келесідей жолмен қалыптасты, «Беджинтау тауларынан бастап, Хоргос өзенінің ағысымен оның Ілеге құйылу сағасында, Кольжат қонысын батысында қалдырып,Ұзынтау тауларының оңтүстігінмен өтті. 1864 жылы Чугучакта қол қойылған Протокол анықтаған шекараға орай әрі қарай оңтүстікке бағытталды».

Ресей өзінің Іле аймағындағы шағын батыс бөлігінен басқа территориясынан бастартты; 1879ж Ливадий келісімі шарттарына сәйкес Қытай Ресейге Іленің батыс бөлігін беруге келіседі. Ресей жағының Текес өзені мен Музарт тауларындағы аумағынан шегінуі Зайсан көлі мен Қара Ертістегі орыс-қытай шекараларын қайта қарауға септігін тигізді. Сонымен қатар Қытай Протокол бойынша Ливадий келісімінің 6 бабында анықталған 5 миллионның орнына Ресейге 9 млн рубль төлеуге мәжбүр болды. ' Солтүстік-батысты, тіптен бұрынғы қазақ көшпелі жерлерін қайтаруы қаупі Ресей жағынан туып қалуы мүмкіндігінен сескенген Циндер солтүстік-батыстағы территорияны тұрақты әкімшілік жүйеге біріктіруді шешіп, қазіргі уақытқа дейін Қытайға қарайтын 1884 жылы құрылған «Синьц-зян» атты жаңа провинцияны құруға әкеледі.

Орыс және Қытай империяларының арасындағы қол жеткен келісімдер нәтижесінде қазақтар өздерінің байырғы көшпелі территориялары Қытайдағы Тарбағатай және Іле округтарында, Барлык және Тарбағатай тауларында, Юлдуз және Текес, Сюмбе мен Боротал өзендерінде іс жүзінде 1892 жылға дейін көшіп-қонып жүрді, бұл жағдай қазақ көшпенділік өмір салтын бұзған Қытай билігінің шектеулеріне дейін жалғасты.

Осылайша, Қытайдағы қазақ ирреденттерінің қалыптасуы туралы сөз қозғағанда,келесі тұжырымдарды келтіруге болады. Қытайда қазақ ирреденттерінің қалыптасу процесі 2 кезеңнен тұрады: біріншісі —XVII—XVIII ғ.ғ.қазақ-ойрат соғыстары уақыты барысында қазақтар Жетісу, тарбағатай, Барлык аудандарындағы жерлерінен айрылады. Қазақ-ойрат соғыстары мыңдаған қазақтардың қазасына әкелді,Орталық Азиядағы қарқынды миграцияға түрткі болды, ал бұл өз кезегінде осы аумақтағы демографиялық ситуацияны өзгертті.аталмыш кезеңдегі Орталық Азияның бұл аумағына алғаш рет қазақ әскери топтарының көмегімен Жоңғар хандығын жойған қытай әскерлері пайда болады. Жоңғар хандығының тарихи сахынадан кетуімен қазақтар өз жерлерін қайтаруға ұмтылыс жасады , алайда қытай мемлекеті ойраттарды жеңіп, олардан мұрагерлікке алғанын жариялайды. Осылайша қазақтар Қытай құрамына кіреді. XVIII ғасырдың екінші жартысында Қазақстан мен Қытай арасында алғаш рет шекара бекітіледі.

Қытайдағы қазақ ирреденттерінің қалыптасуының екінші кезеңі Орталық Азиядағы орыс-қытайлық территориялық-мемлекеттік шектесулердің бірқатар маңызды үкіметтік құүжаттарға қол қоюы процесімен сипатталады: 2 қараша 1860 жылғы Пекин­ келісімі, 1864жылғғы Чугучак Протоколы, 1869 жылғы Хобда Протоколы, 1870 жылғы Тарбағатай Демаркациондық протоколы, 1879 жылғы Ливадий келісімі, 1881жылғы Петербург келісімі. Осындай шаралардың жүргізілуі мен келісімдеріне қол қойылу негізінде қазақтардың байырғы мекені екі ел арасында бөлінді. Н. А. Аристов мәліметтері бойынша, XIX ғ.аяғында 100 мыңға жуық қазақтар Ресей империясының шегінен тыс өмір сүрген.

ХХ ғасырдағы оқиғалар екі мемлекет құрамында өмір сүрген қазақтардың қалыптасқан мәселелерін тереңдетіп жіберді. Синьцзян мен Қазақстанда тұрған қазақтардың көп шығыны белгіленді. Мұның салдары Орталық Азия мен барлық әлем бойынша қазақ диаспорасының қалыптасуы мен оның ары қарайғы даму, таралуынан көрініс тапты.
1930 – 1940 жж Синь Цзяндағы кеңес ықпалының өсуі.
Қазақ жанұяларының Қытайға 1930 – 1940 жж көшіп бару себептерінің қатарына кеңестік бағыттағы саясатты айтуға болады, яғни әскери мамандардың, инженерлердің, мұғалімдердің дәрігерлердің жіберілуі еді. Батыс зерттеушілері Синьцзянға Қытайды Шэн Шицай басқаруы кезінде келген Кеңестіктер елді бақылауда ұстау үшін әрі өз ықпалын нығайту бағытындағы саясатты көздеді деп тұжырымдайды. Дегенмен олар Қытайдың Орталық үкіметі сол кездегі бастан кешкен тарихи жағдайын есепке алуды ұмытып кеткен еді, ал өз кезегінде Қытай КСРО – ның протектораты мен материалдық көменгіне зәру еді.

1931 ж 1 қазанда Қытайдың Сыртқы істер комиссары Чен Ч* и – шан мен КСРО – ның Бас консулы Табриздегі Славутский арасында құпия келісім орнайды, оның нәтижесінде Синьцзянда әскери, саяси, экономикалық ықпалдағы кеңестендіру саясатты жүргізілу көзделді.Аталмыш провинциядағы кеңестендіру мәселесі өз пайдасын көздеді, яғни кеңестік үкімет өз шекарасының қауіпсіздігін нығайтып, алдында күтіп тұрған жапон – қытай оқиғасы мен екінші дүние жүзілік соғыста шығыстан өзіне одақтас іздеген еді.

Қаралып отырған мәселе бойынша батыстық зерттеу жұмыстарында Омер Канаттың Денис Хеллидің «Қытайлық Орталық Азиядағы біріңғай және ұлттық мәселе » (этникалық уйгур.- Г. М ) және тарихшы - деп атап, Шығыс Түркістандағы XX ғ. бас. әлеуметтік жағдай жайында жалпы сипаттап, азық – түлік түрлеріне, Исламның рөліне, Ұлттық сана-сезімге тоқталуға тырысқанын жазады. Содан кейін Омер Канат Шығыс Түркістанға Кеңестік ену жайында былай деп жазады : « Шығыс Түркістандағы Шэн кезіндегі кеңестік экономикалық ықпал барлық аймаққа тарап, ешқандай позитивті әсер бермеді дейді. Кеңестер Шығыс Түркістанды шикізаткөзі ретінде (жүн, бығары, тері, май, минералдар) отарлап жатқанда, 1931ж коммерциялық келісім кеңес үкіметінің азық –түлігіне қызығушылығын одан сайын арттырды. Сонымен қоса Кеңес үкіметі аймаққа белгілі бір деңгейдегі капитал салады.Олар және бірнеше акционерлер компанияларға машинаның құрал –жаюдық және эксперттермен қамту деңгейінде көмек беріп тұрды» -деп жазады.

Аталмыш баға батыс тарихнамасындағы 1930ж кеңестік ықпалды азды –көпті объективті талдаудан өткізген, бұнда тек негативті жағы емес, сонымен қатар позитивті мазмұны да қарастырылған.

1937ж 7шілде де Жапония Ішкі Қытайға басып кіреді де, Гоминьдонды Қытайдың Коммунистік партиясымен бірге антижапондық ұлттық фронт құруға және сол жылдың қыркүйегінде КСРО-ға қару –жарақты тез жеткізуге мәжбүрлейді.

Бұл өтінішті Қытай орындайды, және 500млн. Американдық доллар көлемінде кредит алғызды да, оны бөлшектеп және соғыс самолеттерімен, танкілармен, артилериямен өзгеде жабдықтары арқылы өтейді.

Сонымен қатар Шығыс Түркістандағы кеңес ықпалының өсуі былай сипатталды: Елде 5 кеңестік консульдық ашылады, Синьцзяндағы шетелдік сауданың 9/10 КСРО-дан әкелінді, Кеңес одағынан шексіз көлемде лауазымды немесе жай адамдар сауда операциясын жүзеге асыру үшін келіп жатты, олармен қоса Синьцзянды дамыту үщін техникалық эксперттер әкелінді. Мысалы, 1938ж автомобильдік жолды салу қажеттілігі туындады, яғни бұл жол Синьцзянды Қытайдың Орталық аудандарымен түйе жолдары арқылы өтетін жерлермен байланыстыратын еді.

Сунь Фо–Ятсеннің баласы бастаған делигация, 1939ж маусымда арнай Қытай Республикасының президентінің елшісі ретінде келген ол Гоминьдананың атқарушы басшысы ретінде кеңес билігімен келіссөздер кезінде аталмыш трассаның салынуының тездетілуін және 1938ж. Синьцзянда Шихэ қаласы маңында кеңестік геологтар тапқан мұнайды өңдеу жөнініде өтініш білдіреді. М.И.Сладковскийдің еске түсіруінше «Кеңес Одағында Әскери Автожолдық отрядтар құрылады, яғни олар Синьцзяндық халықтың жұмыс күшін пайдаланып, құрылыс жолын салған.» Реконструктивтік жұмыс Сарыөзектен Қазақстанға Провинцияның басты қаласы Қытайдағы Ганьсу Ланьчжоуға дейін, бұл 2925 шақырымды құрап, қазақтар, ұйғырлар, дүнгендер жерлері арқылы өткен еді; бұл құбылыс негативті сипат алды. Әсіресе Кенсай таулы жоталарында қиындыққа тап болып, жұмыс тек бұл ауданда 1939ж бітеді.

Қытай авиацияға өте зәру болғандықтан, Синьцзянда 1939ж соңында Ұрымшыдан 40 шақырым жерде авиациялық заводтың құрылыс жұмысы басталады, онымен қоса кірпіштік завод құрылысы, емхана, ағаш өңдейтін орталық, тұрғын ауыл, клуб және малшаруашылық орталығы салына бастайды. Бұл ірі масштабты жұмысты жүзеге асыру үшін Синьцзянға кеңестік мамандар жіберіледі, олардың көбі Қытай территориясында 1962ж сәуір –тамызына дейін, кейбіреулері бүгінге дейін қалып қойды.

Бұл жұмыстар жергілікті халықтың келісімінсіз жүргізіліп, конфликталық жағдай туғызды. Делилхан Жаңалтайдың еске түсіруінше, 1940-1941жж Алтайда кеңестік консульдықта консульдың орынбасары ретінде КСРО-дан келген қазақ Баймурзин жұмыс жасайды. Бір күні ол Көктоғайға келіп қазақтарға олардың жайылым жерлері арқылы Сарымсүмбеге жол салуды насихаттайды, бірақ қазақтардың келісімінсіз кеңестік инженерлер мен құрылысшылар жұмыстарын бастап кетеді. Халел Тайджи бастаған қазақтар Баймурзин бастаған инженерлерге құрылысты тастап кетулерін талап етеді, нәтижесінде олардың талаптары жүзеге асады.

Қазақстанның ішкі саяси істеріндегі қиын мәселелердің бірі болуда. Моңғол қазақтарының бұқаралық репатриациясына бастама берген 1991 ж ақпанда 97 қазақтардың моңғолиядан Қазақстанға көшіп келуі болатын. Оларды Талдықорған обылысындағы Сарыөзекте қоныстандырды. Репатрианттар арасында болды: М Х Р құру жөніндегі министірдің төрайымы ақсақал Зуха, Полшада жиһаз өндірісінің инженерлер институтын бітірген Тоқтар, Беларусияда жоғары білім алған Жәлібек архитектор – Шегебек, инженер – құрылысшы – Смақан, қазірғі уақытта Алматыда Бүкіләлемдік қазақтардың бірлестігінде жұмыс жасап жүрген білім саласы бойынша филолог Ботагөз Уатқан, және .т.б.

Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы стратегиялық зерттеулердің қазақстандық институты 1992 ж Моңғол Халық Республикасының Баян Өлгейлік аймағының қазақтары арасында олардың өмірінің әлеуметтік-экономикалық аспектілерін анықтау үшін әлеуметтік сауалнама жүргізді, және мүмкіндігінше тілектері мен мотивтерін анықтауға тырысты, сонымен қатар Қазақстанға көшудің қаржылай мүмкіндіктерін қарастырды. Сұралған Қазақтардың 80,5 % Қазақстанға көшпекші болды, 58.8 % мұны 1992 – 1993 ж.ж. жүзеге асырмақшы болды. Олар қазақстанның мына облыстарына көшірілді: Шығыс Қазақстан (22,3%), Қарағанды (17,8%) Қостанай (5.6%) .

Моңғол қазақтары Қазақстанға көшудің келесі себептерін атап өтеді: балаларға жоғары сапалы білім беру - 24,6% , ата-баба отанында тұру – 20,3%, ұлттық мәселеге байланысты – 14,4%, мамандық боиынша қалада квалификацияланған жұмысты табу – 8,2%, ауылдық жерде өмір сүру – 4,0%, қандас туындастарымен болу және туған тілде қарым-қатынаста болу - 3,1%. Қоныс аударудағы қиыншылықтарды айта отырып , Моңғолияның қазақтары келесі себептерді атап өтеді: Қаржылай қыиындықтар – 28% заңмен баиланысты қиыншылықтар-23,5 % Қазақстандағы саяси мәселелер- 15,0%.

Қазақтардың Моңғодлиядан Қазақстанға көшуде екі маңызды жағдай қызықтырды: ұлттық мәдениеттің дамуымен сақтау жөнінде толғану, өз өмірлік жоспарын шындыққа айналдыру, соның ішінде кәсіпқой маманды жүзеге асыру, екіншіден, Моңғолияда қазақтардың өмір сүру денгейінің өте төмен дәрежесі, Баян-Өлгеи аймағының экономикасында ауылшарушылық бағыттың алдын – алушы, әлеуметтік инфрақұрылымның дамымағандығын кейін моңғол қазақтарының бұқарашық репатриациясының басталды. Сөйтіп 1991-1994 ж. бойынша Моңғолиядан Қазақстанға 60772 адам қоныс аударады бұған, қарамастан, нақты уақытта берілген репатрация кей жанұялардың Моңғолияға қайта оралуына әкелді. Тұрғын – жай жұмысқа орналасу зейнетақымен қамтамасыз ету және азаматтықты алу мәселелеріне байланысты бұл фактілерге бірінші себептер мен түсіндірмелер бар. Әсіресе, 200 қазақ отбасының Павлодар облысынан Моңғолияға оралуға деген тілектерді түралы көпшілік репатрианттар жұмыссыз болғандықтан 1996 ж қазаңда 44 нөмір (180) «Аргуметы и факты Қазақстан» газетінде хабарлады.

1996 ж 12 мамырда Алматыда өткен және Қазақстанға біздің отандастарымыздың көшіп келу мәселелеріне байланысты Моңғолиядан келген 60 қазақ отбасынын моңғол азаматтарынан бас тартқанын, бірақ олар әлі күнге дейін қазақ азаматтарының айналған дейін сылай аламыз. Дегенімен, басқа жағынан өзге жағдайлар да орын алып отырады, моңғол алу үшін моңғол үкіметі барлық керекті құжаттардың толтыруға асықпайды. Олардың Баян-Өлгейге оралуға мәжбүрлейтін маңыздың мәселелердің тағы бірі осы.

Олардың түрақтану орындарында қазақ мектептерін ашуынын арасында моңғол қазақтары қазақ тілінде тамаша сөйлейді. Олардың көпшілігінде орыс тілімен де қиыншықтары жоқ, өйткені олар КСРО-да жоғарғы білім алған болатын.

1991 жылдан 1997 жылға дейінгі кезеңде Қостанай, Павлодар, Қарағанда және кейбір басқа облыстарға қоңыстанған 64 мың қазақтар Моңғолиядан Қазақстанға репатирицияланды. Моңғол қазақтардын бір облыста қоңыстанудың жөн көрді, мысалы Торғай облысында олар Қазақстаннын барлық территориясында шашырауды қаламады. Айтпақшы репатрианттардың бірге қоңыстану тілегі өздерінің тәрбие отанына оралған барлық қазақтармен бірге алға партиясында.

Жоғарыда айтылғандай Моңғолиядан келген қазақ репатрианттарының қүрамында интелегенция өкілдері өте көп дәрігерлер, инженерлер, оқымыстылар. Елде жұмыссыздық орнаған кезде өмірге айналдыру сөзсіз қиын екендігін ескере отырып, оларға тек қана жұмыс орындарын тауып бересіз, олар мамандық жұмыс істеуге әзір.