Рай мен шақ категоиясының байланысы

Көптеген ғасырлар бойы орыс тіл білімінде модальділік категориясының грамматикалық мағынасыда, функциялық қызметі де толықтай рай категориясының мағынасы мен қызметі ретінде түсіндіріліп келді. Осыған ұқсас көзқарас қазірге кезеңде де кейбір тілдерге қатысты қалыптасқан. Мысалы, Е.И.Коркина саха тіліндегі модальділік және рай категориясы бір құбылыс ретінде қарастырылады [114].

Алайда модальділікті рай екеуі бірдей деп қарастыру қата түсінік. Өйткені рай-етістіктің категориясы, ал модальділік етістіксіз де сөйлемдерде көрініс табады.

Атақты тіл ғалымы С.Исаевтың пікірінше рай категориясы етістіктің модальділік мәнінің бірден-бір грамматикалық категориясы болса да, еитістіктің барша модальділік мәнін қамтымайды. Осыған қоса сөйлем модальділігі деген құбылыс бар. Ол рай категориясымен тығыз байланыста болып тұрса да, рай категориясының шеңберіне сыймайды [109,512].

Қай тілде болсын, ашық рай шақ тұлғаларымен берлетіндіші анық. Содықтан модальділік категориясы шақ категориясымен де өте тығыз байланыста өмір сүреді. Осы екі категориның байланысы түралы сөз қозғағанда Т.И.Дешериева шақтық модальділікті де қосады. Ол тіл білімінде шақтық модальділіктің көбінесе сөз бола бермейтінін айтады. Шақтық модальділіктің өмір сүруін шақтық модустар теориясы дәлелдейді. Тілде осындай модальділіктің арнайы берілу жолдары бар [115].

Алайда көптеген ғалымдар модальділікті осылайша бөліп, шақтық модальділік деген терминді қолдануды орынсыз деп санайды. Кез келген модальділік немесе реңк болса да, шақпен тығыз байланысты. Өйткені кез келген іс-әркет белгілі уақыт аралығында өтеді. Яғни, шақсыз модальділіктің болуы мүмкін емес. Шақ пен модальділік бір-біріне балама категориялар болмағандықтан, шақтық модальділіктің болуы мүмкін емес, ал модальділік кез келген уақыт кескінінде көрінеді. Г.Г.Филиппов рай мен шақтың өзара байланысы туралы осылайша ой қорытады: «Біріншіден, рай-етістіктің модальділігі, ал шақ-ашық райдың модальділігі; екіншіден, модальділіктің реңктері шақ формаларының негізінде жасалады да, белгілі бір райдың мағынасынан алшақтамайды, алайда олар басқа райдың маңынасына ұқсауы әбден мүмкін. Үшіншіден, шақ мағыналары ашық райды жасағанымен, шақ мағыналары мен рай мағыналарының, рай мағыналарымен модальділік реңктерінің арасында айырмашылық бар» [116].

Қазақ тіл білімінде рай категориясын топтастыруда бірізділік жоқ. А.М.Қазем-Бек ашық, бұйрық, болжал немес шартты, қалау, шарттылық, тұйық рай деп бөледі.

А.Байтұрсынұлы тұйық, билік, ашық, шартты,ереуіл, реніш,қалау, сенімді, сенімсіз, болжал, мұң, көңіс, азалы, теріс, қайрау тәрізді он бес рай түрін аап көрсетеді [72,234].

Қазақ тіл білімінде райларды бұйрық, қалау, шартты, ашық және тұйық деп бөлу П.М.Мелиоранскийден басталған, ал кейін І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты.

Кейінгі зерттеу жұмыстарында тұйық райдың етістікке тән модальділік шақтық мағына бермейтындігі туралы анықталды. Етістікке тән синтаксистік қызмет те атқармайтындықтан, тұйық рай рай категориясының парадигмасынан алынып тасталынды [117].

Қазақ тіл білімінде ашық, қалау, шартты және бұйрық райларды етістікті-есімді райлар деп те бөледі.

Ы.Маманов рай категориясын өз еңбегінің бірінде ашық (шақ формалары), шарттылық (сослогательное) (-ар, -ер, -р еді), қалау-шарттылық (желательно-сослогательное) (-са, -се екен; -атын, -етін, -йтін, -йтын еді), тілек формасы (-са, -се игі еді), әмбебап форма (-а,-е, -й+-ды, -ді екен) деп бөлсе, тағы бір еңбегінде ашық, шартты, шарттылық, бұйрық, қалау, өкініш райлары деп көрсеткен [118, 97].

А.Ысқақов қазақ тілінде райды ашық негізгі және неғайбыл жәрдемші деп екіге бөлген. Осылардың айырмашалығы: ашық райда арнаулы грамматикалық формалар болмайды, ал неғайбыл райда грамматикалық формалар болады және ашық рай мезгіл ұғымымен өткен, келер және қазіргі осы шақтармен байланысты болса, неғайбіл рай амалдың негативті сипатын білдіріп, оларды бұйыру, қалау, шарт ету, қажет санау, ләзім көру тәрізді модальділік реңктер түрінде атайды да, тек келешекке мезгегені болмаса, шақ категориясына тікелей қатыспайды; 3) ашық райдың қолданылу өрісі де, мағыналық қарымы да әрі кең, әрі аса бай ұғымды болады... Неғайбыл райларға бұйрық, шартты, қалау райлары жатқызылады [108].

Қазыргі қазақ тілінің морфолгиялық пардигмасы қалыптасқан. Райларды топтастыруда айырмашылықтарды райдың синтаксистік жолмен берілуін морфологиялық райдан ажыратпаудан және рай категориясының қалыптасу тарихынан іздеу керек. Мысалы, М.Оразов жазба тарихи ескерткіштерде райлардың табиғаты туралы осындай пікірді ұстанады: 1) жазба тарихи ескерткіштер тілінде рай қосымшалары көп болған; 2) рай қосымшалары шақ қосымшаларынан толық ажырамаған; 3) рай қосымшаларының саны қазіргіден біршама көп болған [119].

Н.И.Ильминский, Ә.Төлеуов, М.Серғалиев, С.Исаев және т.б. тілшілер қазақ тіліндегі райларды ашық, шартты, қалау және бұйрық деп бөлген.

Сөйлемдегі қимылды білдіретін баяндауыш арқылы сөйлеуші реалді қимылды да, неғайбіл қимылды білдіретіні басқаша айтқанда, сөйлеушінің қимылдың реальды, неғайбілдігі туралы пікірі модальдылық мағынаға жатады. Модалдық мағына деп сөйлемде айтылатын ойдың шындық өмірге қатысы туралы сөйлеушінің пікірі айтылады [109,55].

Сөйлеушінің қимыл, іс-әрекетке көзқарасын,қимылдың, іс-әрекеттің шындыққа я болмаса болмысқа қатысын модальділік мағынаны білдіретін және парадигмалалық тұлғалар жүйесін құрайтын етістің грамматиикалық категориясын рай категориясы деп атаймыз.

Рай категориясы етістіктің маңызды бір категорияларының бірі бола тұра, барлық модальділік мағыналарды қамти алмайды. Сонымен қатар сөйлем модальділігі бар. Ол рай категориясымен тығыз байланыста болғанына қарамастан, етістіктің рай категориясының шеңберіне сия бермейді. Мысалы, адам-су, білгіш-сіну, жетім-сіреу, білген-су, жүріңкіре,келгіштеу сияқты сөздер қимылды білдіретін етістіктер ғана емес, сонымен бірге -сы, -сі, -сын, -сін,-сыра, -сіре,-ыңқыра, -іңкіре, -ғышта, -гіште т.б. Осы сияқты қосымшалар қимылға бәлдену, тараштану, бәлсіну, қимылдың қайталануы және оның мардымсыздық, жағымсыздық сипаты, қимылдың күшейтпелі, үдей түсу мәні т.б. сықылды модальділік реңктер білдіреді. Алайда модальділіктің рай арқылы және модаль сөздері арқылы берілуі арасында өз айырмашылықтары мен ерекшеліктері бар. Етістік пен модаль сөздер тіркесе отырып модаль мағынаны білдіре алады дедік, алайда олар рай категориясының шеңберіне ене алмайды. Біріншіден модальділік реңк тудыратын қосымша сөздерде категориялық сипат жоқ, барлық етістікке жүйелі түрде жалғана алмайды [108,56].

Екіншіден, олардың көбшілігіне -сы, сі, сын, сындық, ғышта, гіште т.б.) сөзжасамдық қасиеті бар,үшіншіден негізгі етістік пен модаль сөздің көмекші мәнде тіркесуі етістік табиғатында таза грамматикалық категория емес, лексика-грамматикалық құбылыс ретінде қарастырылуы тиіс. Осы тұрғыдан модальділікті екіге бөліп, рай арқылы беріліетін модальділікті обьективті модальділік деп, ал арнаулы жеке сөздер арқылы берілетін модальділік субьективті модальділікке жатады [119,89].

Етістік білдіретін модальдық мағына реальды, неғайбіл қимылды білдіруіне қарай обьективтіб субьективті модальдылық болып екіге бөлінеді. Обективті модальдық реальды қимылды білдіреді. Етістік категорияларының ішінен реальді, неғайбіл қимылды етістікің рай категориясы білдіреді. Осыдан келіп, модальдық мағына мен рай категориясының байланысы анықталады.

Етістіктің рай категориясы тұлғаларының әрқайсысы әр түрлі модальдық мағына да береді. Өйткені сөйлемде айтылатын ой бірде обьективті шындықпен бірдей болса, бірде бірдей болмай шығуы да мүмкін. Соған орай модальдық мағына айтылатын пікірдің ақиқатқа қатынасын не реальді болып, неғайбіл болып көрінеді. Осындай ерекшеліктеріне қарай яғни неғайбіл райлар болып сараланады, реалды–ашық рай, нереальды яғни неғайбіл райлар: бұйрық рай, шартты рай, қалау рай [117,89].

Ашық рай. Тіл білімінде ашық рай туралы пікірлер де бірізді емес болып келеді. Кейбір тілші ғалымдар тіпті ашық райды рай категориясына жатқызбайды. Д.Н.Овсянико-Куликовский, Ш.Балли, Ф.Брюно, И.В.Хлебникова, Т.П.Ломтев, В.Н. Бондаренко сынды ғалымдар ашық райды рай қатарына жатқызбайтындығын, оның рай білдіретін мағынаны білдірмейтіндігінен деп түсіндіреді.

Ашық райда басқаша атауды ұсынады. Мысалы: А.Н.Баскаков түркі тілдеріндегі ашық рай үндіеуропа, оның ішінде орыс тіліндегі ашық рай категориясы сияқты грамматикалық және семантикалық жағынан жіктелмеген, сондықтан бұл райды «етістіктің модальдік тұлғасы» деп атағанды ұсынды. [103,12].

Т.И.Дешериева ашық рай термині растау және терістеу райлары болып қарастырылды дейді [115,25].

Осы жердегі растау дегенімізге айт-тым жіне терістеу дегенімізге айт-па-дым дегенді мысалға келтіруге болады.

А.М.Пешковский ашық райды нөлдік рай деп атаған [48,58].

Н.Г.Агазаде ашық рай категориясын нөлдік категория екендігімен келісіп, оны етістіктің райлар жүйесіне кіргізу идеясын жақтырмады, сонымен қатар, оны тіпті етістіктің сөз өзгертуші формасы ретінде атауға болмайды деген пікір ұстанған [120,9].

Көптеген тілшілер ашық райға модальділік мағынаны білдіруін әрқалай түсіндіреді.

Н.Г.Агазаде ашық рай формалары ақиқат іс-әректті немесе оқиғаны емес, сөйлеушінің сөйленім мен обьективті шындық арасындағы қатынасты мақұлдау немесе терістеу үшінақиқат ретінде қабылданатын іс-әрекетті немесе оқиғаны білдіреді деген [120,10].

Ә.Н.Нұрмаханова ашық рай ақиқат іс-әректті білдіреді, тіпті кейбір түркі тілдерінде ашық рай терминінің өзі хабар, хабарлау дегенді білдіреді екен.

В.В.Виноградов ашық райды нөлдік, негативті грамматикалық категория деп атаған және оның өткен, осы және келер шақтағы іс-әрекеттәі растау немесе терістеуді білдіреді деген. Осындағы іс-әрекет туралы хабар ақиқат шындықтың тікелей көріні болып табылады [121].

Көптеген тілдерде сияқты қазақ тілінде де ашық рай формалары айқындылық модальділігін білдіреді. Айқындылық модальділігі ашық рай тұлғаларынан басқа тілдік құралдармен беріледі. Мысалы, рас, хақ, дәл, анық, ақиқат, кәміл, сөзсіз, айғақғ мәлім лексемалары арқылы.

Ашық рай айқындылық модальділігінен басқа да модальді мағыналарды білдіре алады.

Ашық рай-қимыл, іс-әрекет үш шақтың (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) бірін білдіретін рай түрі болып саналады.Ашық райдың маңызды семантикалық ерекшелігінің бірі—қимыл, іс-әректтің обьективті шындыққа қатысты болу-болмауының сөйлеп тұрған сәттен (шақпен) байланысты өтіп кеткенін, өтіп жатқанаын немесе өтетінін білдіру, осылайша ашық рай бір жағынан етістік категориясының бір түрі, ал екінші жағынан, бір өзі шақ категориясын құрайтын сияқты. Осы райдың басқа райлардан ерекшелігі оның ашық рай жасайтын қосымшалары жоқ. Бұны шақ категориясы ретінде қарастыруымыздың себебі ашық райдың сипаты шақ категориясы мен оның шеңберінде қарастырылуымен тығыз байланысты.

Бұйрық рай. Бұйрық рай айтушының басқа біреуді іс-әрекет істеуге түрткі болу, қозғау салу, ұсыныс жасау, кеңес беру, бұйыру, тыйым салу сияқты толып жатқан мағыналық реңктерді білдіреді [119,228].

Н.Т.Сауранбаевтың пікірінше бұйрық рай айтушы, тыңдаушы және бөгде де қатысты деп саналады. Әдетте бұйрық райдың I жағы қалау райға жатады. Алайда бұл мағыналық жағынан жүйелі болса да, грамматкалық жақтан қате деп саналады. Өйткені қалау райдың I жағының ерекше формалары бар және қалау райдың I жағы I жақ жіктік есімдігін қажет етеді. Бұйрық райдың II, III жағы болғанда, I жағы болмауы логикалық жағынан да мүмкін емес. Бұйрық райдың I жағы істің, әрекеттің, қимылдың сөйлеушінің өзііне арналғандығын көрсетеді [122].

Қазіргі қазақ тіл білімінде бұйрық райдың үш жағының бар екендігі дәлелденді. Өйткені бұйрық рай тек қана үнемі бір жақта емес, үш жақта да бұйрықты мағынада қолданыла бермейді. Сондықтан оларды әртүрлі грамматикалық категорияларға жатқызу дұрыс емес.

Бұйрық рай айтушының тыңдаушыға немесе тыңдаушы арқылы бөгде адамға бұйыруы немесе сұрауын білдіретін және белгілі қосымшалар арқылы берілетін рай түрі. Бұйрық райдың ең негізгі мағынасы-бұйыру мағынасы болып табылады [122,65].

Бұйрықтық мағына негізінен 2-жаққа қатысты айтылады. Мысалы, Солдаттарға тамақ ішсін деп айт [124,67].

Бар, қараңдар, құлағың сал!

Жина, ұмтыл, қаш, тығыл! [124,71].

Бұйрық мағынаға жарлық, команда, бұйрық, тілек, тапсырма және т.б. модальді реңктер жатады.

1 жақ жекеше түрде -айын, -ейін, -йын, -иін, көпше түрде -айық, -ейік, -йық, -иік жалғаулары жалғанса, 2 жақ арнайы түрде жалғаулары жалғанбайды. Мысалы, Бүгін олармен бірге барайық [124,69].

Шартты рай.

Шартты рай қимыл, іс-әректтің болу-болмау, орындалу мүмкіндігін, шартын білдіріп, етістік түбіріне, лексика-грамматикалық тұлғаларына -са, -се жалғануы арқылы жасалады. Шартты райлы етістік көп жағдайларда жедел өткен шақ тұлғасы ретінде қолданылып, көбіне шартты бағыныңқылы сөйлемдердің баяндауыштары ретінде қолданылады [108,96].

Қазақ тілінде шартты рай роліндеггі етістік әрқашан шарттылық мәнді білдіре бермейді. Кейде ол шартты рай тұлғалы етістік мезгіл бағыныңқы сөйлемнің немесе да, де шылыауларымен тіркесе отырып, қарсылықты бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін де атқара алады.

Жұмыстан қалт етіп қолы босаса, есік алдына шықса, ауыл үйді қыдырса, болмаса абысын-ажындарымен әңгімелессе, қолынан ұршығы түспейді [124,94].

Сонымен қатар шартты райлы етістік тілек, арман, мақсат сияқты модальділік мәнді білдіріп, тиянақты мәнде сөйлемнің баяндауыш қызметін де атқара алады. Мысалы, Олар мен жайлы естіп бір қуанып қалса ғой [124,102].

Сонымен қатар шартты райда тұрған етістік жіктеліп келеді де, ғой, еді, екен,етті, ма, ме сұраулық шылаулар сияқты көмекші сөздермен тіркесе отырып, сөйлемді аяқтап, сөйеушінің тілек-арманын, өтініш-өкінішін, болжам, ниетін т.б. Білдіреді: барсам екен, сөйлесең етті, барсаңыз ғой, жолықса еді.

Қазіргі қазақ тілінде шартты райға міндетті түрде -са, -се жұрнағын жалғау дәстүрлі деп санайды.

Ы.Маманов шарттылық райының формаларына: а) -ар, -ер, -р еді; б) -ған,

-ген, -ген, -кен бол+ар, -ер, -р еді, -атын, -етін, -йтын, -йтін еді аналитикалық форманттарын жатқызады, -са, -се екен аналитикалық форманттарын қалау-шарттылық райы деп көрсетіп, шартты райға -са, -се жұрнағын жатқызған [123].

Молда деген аты болмаса, Тезекпай кісі атын да жаза алмайды [124,92].

Ағасы болмаса, бұ қызда не жазық бар еді? [124,91].

Қыстауға қонса, бата оқу болса, мал өлсе, құрбандық берсе, бас пен жамбас молданың алдына тартылатын [124,93].

Мені жауып отыра алмайды [124,138].

Түзге шықса, екеуі төңірекке көз салар еді.

Бұл хатты анау-мынау әйел оқыса, қуанғаннан секіріп түсер еді [124,197].

Жан дегенде жалғыз әкем мені жек көрсе, енді мен кімге сиямын? Деп қайғырды [124,183].

Қазақ тілінде синтаксистік конструкцияларды ажыратқанда, шартты райы бар сөйлемдер көбінесе қиындық туғызады. Өйткені осындай конструкцияларда шартты рай әртүрлі синтаксистік қызметке ие болады. Кейбір сөйлемдерде ол қалау-тілек мәніндегі баяндауыш рөінде қолданылса, кейде жеке сөйлемдерді байланыстыратын амал ретінде қолданылады. Кейде ол жеке тұрып, сөйлем мүшесі бола алмай, басқа бір сөздің жетегінде қолданылады. Осындайда ол жалғаулық қызметін атқарады. Шартты рай тұлғалы топ құраса, кейде қыстырма сөйлемдерді құрауға да қатысады [109,611].

Осы тарауда морфологиялық рай категориясының функционалды сипаты, яғни оның білдіретін мағыналары қарастырылды. Модальділікті білдіретін тіл құралдары сан алуан және олардың барлығын бірге жинақтап беру модальділік категориясын функционалды-семантикалық өріс ретінде қарастырумен байланысты [125].

Алайда етістікке қатысты субьективті модальдылық мағына тек раймен ғана байланысты емес. Модальдылық мағынаның құрамы өте кең, сондықтан ол рай мағынасына сыймайды. Райдан тыс модальдық мағыналарды білдіретін тілде модальдық мағыналы арнайы көрсеткіштер де бар, олар өзінше бір топ құрайды.

Ағылшын тілінен қазақ тіліне аудағанда модальдылық түп нұсқадағы жолдармен, басқа да жолдамен беріледі немесе мүлдем өзінің формальды көрінісін таппайды. Алайда соңғы жағдайда ол мүлдем көрініс таппайды деп санау дұрыс емес. Бұл айтушының шындыққа қатынасы арнайы модальдық көрсеткіш арқылы емес, ал айтылғанның мазмұнымен беріледі. Басқаша сөзбен айтқанда осы сөйлемде модальдылық эксплицидті емес (ашық айтылған), ал имплицидті (жасырын).

Алайда етістікке қатысты субьективті модальдылық мағына тек раймен ғана байланысты емес. Модальдылық мағынаның құрамы өте кең, сондықтан ол рай мағынасына сыймайды. Райдан тыс модальдық мағыналарды білдіретін тілде модальдық мағыналы арнайы көрсеткіштер де бар, олар өзінше бір топ құрайды [125,56].

Модальдылық мағына ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де, грамматикалық және лексикалық жолдармен беріледі.

Етістіктің рай категориясы тұлғаларының әрқайсысы әр түрлі модальдық мағына да береді. Өйткені сөйлемде айтылатын ой бірде обьективті шындықпен бірдей болса, бірде бірдей болмай шығуы да мүмкін. Соған орай модальдық мағына айтылатын пікірдің ақиқатқа қатынасын не реальді болып, неғайбіл болып көрінеді. Осындай ерекшеліктеріне қарай яғни неғайбіл райлар болып сараланады, реалды–ашық рай нереальды яғни неғайбіл райлар: бұйрық рай, шартты рай, қалау рай [85,281].

Етістіктің рай категориясы деп қимылдың шындыққа қатысын білдіретін категория деп аталады. Қазақ тілінде төрт түрлі райы бар: ашық рай, бұйрық рай, щарты рай және қалау рай. Осы аталған райлардың қимылдың шындық өмірді білдіру дәрежесі бірдей емес [108,85].

Шартты рай деп қимылдың шындық өмірге қатысын білдірмей, қимыл туралы субьектінің пікірін ғана білдіретін райды атаймыз. Ол қимылдың жасалу-жасалмауына шарт қоятынын білдіреді.

Қазақ тілінде шартты рай деп екінші қимылдың жасалу-жасалмауына шарт болатын қимылды білдіретін етістік аталады.

Шартты райдағы етістік те шындық өмірде болған, шындық өмірге қатысты реальды қимылды білдірмей, сөйлеушінің ойына қатысты қимылды білдіретін болғандықтан, неғайбіл райларға жатады да, шартты модальдылықты білдіреді [109,580].

Ағылшын тілінде шарты рай сөйлеушінің ойында көрініс табатын бейреальды, гипотетикалық іс-қимылды немесе қалыпты білдіреді. Гипотетикалық іс-әрекет қалау, міндеттілік, шарт, ниет-пиғыл, болжал немесе шындыққа қарама-қарсылық ретінде берілуі мүмкін. Осыған орай ғалымдар ағылшын тіліндегі шартты райды өз ішінде бірнеше түрге бөледі [85,285].

Ағылшын тілінде шартты рай ашық райдың Past Indefinite және Past Perfect шақ формалары арқылы беріле алады. Сонымен қатар шартты рай to формантының жалғауынсыз тұйық етістігі (инфинитив) және should, would, may, might етістіктерімен және Сould+инфинитив арқылы шартты рай мағынасында жасалады. Ағылшын тілінде шартты рай Subjunctive I және Subjunctive II деп екіге бөлінеді. Subjunctive I басыңқы сабақтас құрмалас сөйлемде қолданылса, ал Subjunctive II бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемде қолданылады [94,148].

Ағылшын тілінде гипотетикалық іс-әрекетті білдіретін бір рай: (Subjunctive mood) шартты рай ғана болса, қазақ тілінде екі рай бар. Олар: шартты рай және қалау рай. Егер шартты рай қимылдың жасалу-жасалмауына шарт болатын қимылды білдіретін болса, қалау рай сөйлеушінің қимылды жүзеге асырғысы келетін ниетін,ықыласын ойын білдіретін етістіктің түрі деп аталады.

Шартты рай етістікке -ca, -ce жұрнақтары жалғануы арқылы жасалады және қазақ тіліндегі шартты бағыныңқылы құрмалас сөйлем ағылшын тіліндегі Subjunctive II формасына сәйкес келеді. Мысалы: Егер мен сені көрсем, мен саған бұл туралы айтатын едім. If I had seen you, I should have told you about it. If you rang them up tomorrow, they would come.- Егер сіз оған ертең қоңырау шалсаңыз, олар келер еді.

Қазақ тілінде кейде сөйлеуші -шы,-ші жалғауларын қосу арқылы өкініш мағынасын білдіргісі келеді. Мысалы: If I had told you about it, you wouldn’t have done it. Ертерек айтсамшы, бұлай болмас еді. Сонымен қатар -шы,-ші жұрнақтары қазақ тілінде қалау, ниет, ықылас және ашу мағыналарын білдіреді. Мысалы: I wish you told me the truth. Білгеніңді айтсаңшы, бәрін қазбалап қайтеді [94,149].

Қазақ тіліндегі қалау рай ағылшын тіліндегі шартты райының етістіктің I wish/wished конструкциясына сәйкес келеді, сонымен ол ниет, ықылас және өкініш сезімдерін білдіредді. Мысалы: I wish I was a little girl!-Мен кішкентай болсам ғой! I wish it wasn’t snowing!-Қар жаумаса ғой!

Сонымен қатар қазақ тілінде өкініш лексикалық жолмен өкінішті сөзі арқылы беріледі. Мысалы: I wish the hotel had been better.-Қонақ үйдің жаман болғаны ғана өкінішті.

Қазақ тілінде шартты рай Шартты Сабақтас Құрмалас сөйлемдерде қолданылады. Ағылшын тілінде шартты рай қолданылатын үш түрлі шартты сөйлем бар. Олар: реальды, аздаған орындалу мүмкіндігі бар реальды және нереальды сөйлемдер бар. Сонымен қатар аралас шартты сөйлемдер қолданылады.

Үш түрлі шартты сөйлемдердің іс-әрекеттің орындалу мумкіндігі сөйлемде қолданылған шақ формаларына тікелей қатысты анықталады.

Қазақ тіліндегі шартты сөйлемдер өзара бөлінбейді және арнаулы атаулары жоқ және іс-әрекеттің орындалу мумкіндігі сөйлемде қолданылған шақ формаларымен байланысты. Мысалы: (I түрі реальды сөйлем) If it doesn’t rain we’ll go to the park.-Егер жаңбыр жаумаса, біз саяжайға барамыз. If I have time, I’ll call you.-Егер менің уақытым болса, мен саған қоңырау шаламын [94,153].

Ағылшын тіліндегідей іс-әрекеттің орындалуы (шындық) ашық райдың көмегімен беріліп тұр.

Сайып келгенде, біз шартты райдың субективті модальдылық мағынаны білдіруде ағылшын және қазақ тілдерінде бірдей маңызды қызмет атқарады деп айта аламыз.

Шартты рай категориясы екі тілде де бірдей қиын құбылыс болып саналады. Екі тілдегі субьективті модальдылықты білдіретін шартты райды салыстыратын болсақ, ағылшын тіліндегі Subjunctive Mood мағынасы жағынан қазақ тіліндегі шартты райға сәйкес келеді, сонымен қатар қазақ тіліндегі қалау райдың қызметін ағылшын тіліндегі шартты райдың I wish/wished конструкциясы білдіреді. Екі тілде де бірдей шартты рай дау туғызатын, қиын рай болып саналады. Шындық өмірге қатысты қымылдың орындалу мүмкіндігі шақ формаларымен де тікелей байланысты.

Қимылдың аздаған орындалу мүмкіндігі (Past Indefinite шағына сәйкес келетін Жедел өткен шақ ) арқылы берілсе, қимылдың орындалмайтындығы (Past Perfect шағына сәкес келетін Бұрыңғы өткен шақ) арқылы беріледі. Сонымен қатар, айта кететін жайт ағылшын тілінде қазақ тіліндегідей қалау рай сияқты ниет, ықыласты білдіретін арнайы рай жоқ, ағылшын тілінде ондай модальділік шартты райдың құрамындағы әр түрлі конструкциялар арқылы беріледі. Жалпы алғанда екі тілде де бірдей обьективті мағынаны білдіруде шартты рай мағыналары сәйкес келеді.

Алдында айтып кеткендей негізгі екі модальділік түрінен басқа, яғни субьективті және обьективті модальділіктердіен басқа әр түрлі маңызды модальді мағыналар мен модальді реңктер бар. Негізгі модальді мағыналар модаль сөздер жәненегізінен аналитикалық форманттар арқылы берілсе, ал модальді реңктер осыған қоса одағайлар және т.б. сөз таптары арқылы білдірілуі мүмкін.