85
Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады, себебі сұрақ дұрыс қойылған
жағдайда оқытудың тиімді құралына айналады және де оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп,
оны жақсарта және кеңейте алады. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізу үшін
мұғалімдер сұрақтардың екі түрін: төмен деңгейлі және жоғары деңгейлі сұрақтарды кең
қолданады деген пікір бар. Кей кездері төмен деңгейлі сұрақтарды «жабық» немесе «дұрыс
емес» сұрақтар деп те атайды. Бұл – жаттап алуға бағытталған және де оған берілген жау-
ап «дұрыс» немесе «дұрыс емес» деп бағаланатын сұрақтар. Ал жоғары деңгейлі сұрақтар
қойылғанда, оқушылар ақпаратты белгілі бір жолдармен қолдануға, қайта құруға, кеңейтуге,
бағалауға және талдауға тиіс болады. Тиімді педагогика аясында бұл сұрақтардың екі түрі де
қолданылады, тек қойылатын сұрақтың түрі оның мақсатына қарай өзгеріп тұрады. Оның үстіне,
сұрақтарды оқушылардың білім алу қажеттіліктеріне сәйкес құру қажет. Түрлі мүмкіндіктерге
және түрлі оқушыларға қарай сұрақтарды саралауға болады. Оқушының білім алуын қолдау
үшін сұрақ қоюдың түрткі болу, сынақтан өткізу және басқаға бағыттау сияқты әртүрлі
тәсілдерін пайдалануға болады.
Түрткі болу: түрткі болуға арналған сұрақтар бірінші жауап алу үшін және оқушының жа-
уабын түзетуге көмектесу үшін қажет, айталық, сұрақты қарапайым етіп қою, өткен материалға
оралу, ойға салу, дұрысын қабылдау және толығырақ жауап беруге итермелеу.
Сынақтан өткізу: сынақтан өткізуге арналған сұрақтар оқушыларға анағұрлым толық жа-
уап беруге, өз ойларын анық білдіруге, өз идеяларын дамытуға көмектесетіндей етіп құрылуы
қажет, сондай-ақ «Сіз мысал келтіре аласыз ба?» деген сияқты сұрақтар тапсырманы орындау
барысында оқушыға бағдар беріп отырады.
Басқаға бағыттау: сұрақты басқа оқушыларға қайта бағыттау, мысалы, «Көмектесе ала-
тындар бар ма?»
Оқытуды диалогтік тәсілмен дамытудағы сұрақтардың маңызын қарастыратын болсақ,
сұрақ қою арқылы мұғалім:
• оқушыларды тақырыпқа сай және сындарлы сөйлеуге ынталандырады;
• оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін айқындайды;
• білімге құштарлықты дамытады және зерттеуге ынталандырады;
• оқушылардың білімді қалыптастыруына және баяндап жеткізе білуіне көмектеседі;
• оқушылардың шығармашылық тұрғыдан ойлауына ықпал етеді;
• оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамытады;
• оқушылардың бір-бірінен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне
және бағалауына ықпал етеді;
• әңгімелесу және ой елегінен өткізу арқылы оқушылардың ойлауы мен іс-әрекеттерін
тереңдетуге және шоғырландыруға ықпал етеді;
• оқуда кедергі келтіруі мүмкін қиындықтар мен түсініксіз мәселелерді анықтайды.
Оқушыларды тыңдау және оларға жауап беру
Мұғалімдер бастапқыда қоятын сұрақтар ғана емес, оқушылардың жауаптарымен
мұқият танысқаннан кейін туындайтын сұрақтардың да маңызы зор. Диалогтік әңгімеде де
мұғалім сұрақтары мен оларға берілген жауаптар, сонымен қатар, оқушылардың да сұрақтары
маңызды. Мұғалім оқушылардың жауабын олардың білімдерінің деңгейін тексеру үшін ғана
емес, сондай-ақ оларға өз ойларын анық білдіруге, дамытуға және кеңейтуге мүмкіндік беру
үшін де пайдаланады. Рэгг және Браун (2001) оқушылардың жауаптары мен түсініктемелеріне
қарай әрекет етудің бірнеше түрлерін ұсынады. Мұғалімдер:
• жауапты елемей, назарын басқа оқушыға, тақырыпқа немесе сұраққа аудара алады;
• жауапты мойындап, оны әңгімені жалғастыруға негіз ете алады;
• мағынаны күшейту үшін немесе оны басқалардың да естуі үшін жауапты сөзбе-сөз
қайталай алады;
86
• белгілі бір элементті атап көрсету үшін жауаптың бір бөлігін қайталай алады;
• нақты кезеңдегі немесе алдағы әңгіме желісіне қосу мақсатында жауапты басқа
сөздермен қайталап айта алады;
• жауапты мақтай алады (осы немесе одан кейінгі әңгімеде қолдана отырып, тікелей не-
месе жанама түрде);
• жауапты түзете алады;
• оқушыларды бұдан әрі де ақпарат немесе түсініктеме іздеуге ынталандыра алады;
• оқушыларға маңызды мәселелерге назар аударуға көмектесе алады.
Бар назарын оқушыларды алдын ала белгілі жауапты табуға жетелеуге аударған мұғалімдер,
әдетте, олардың ақпаратты игеру үдерісін бақылаудан шығарып алады. Оқушыларға жауап бе-
руге уақыт беру керек және де мүмкін болса, бұдан кейінгі сұрақтар мен жауаптарды олардың
сөздеріне орайластырып құрған дұрыс. Сұрақ қойылғаннан кейінгі кідіріспен қатар, көптеген
зерттеулерде мұғалім оқушының жауабын алғаннан кейін де кідіріс жасау қажет екені атап
көрсетілген. Харгривс және Гэлтон (2002) жалпы алғанда, мұғалім сұрақ қойғаннан кейін оны
қайталап немесе сол сұрақты өзге оқушыға басқаша қоймас бұрын шамамен екі секундтай
кідіретіндігін анықтаған.
Харгривс және Гэлтон мұғалімнің шұғыл және инстинктілік реакциясы жауапты бағалауға,
қайталауға немесе басқа сөздермен қайталап айтуға ұмтылысы болуы тиіс дейді. Күту уақытын
үштен жеті секундқа дейін созса, бұл төменде көрсетілгендер сияқты басқа да параметрлердің
өзгеретіндігіне әкеледі:
1. Оқушылардың жауаптарының ұзақтығы.
2. Ерікті жауаптардың саны.
3. Оқушылар сұрақтарының жиілігі.
4. Қабілеттері төменірек оқушылар жауаптарының саны.
5. «Оқушы-оқушы» әдісі бойынша өзара іс-қимыл.
6. Пікірталас туғызатын жауаптардың жиілігі.
Ойлануға берілетін уақытты көбейту (әсіресе күрделі жауаптар үшін) оқушыларға өз жа-
уаптарын түзетуге, нақтылауға және «өңдеуге» мүмкіндік береді. Сонымен қатар, мақсатты
ескере отырып, жауаптардың жылдамдығы туралы да ұмытпау керек – жабық сұрақтар тобы
орынды болуы мүмкін, бірақ кейбір жағдайларда оқушылардың сұрақтарға жан-жақты ойла-
нып, терең жауап бергендері маңызды болып табылады.
Қорыта келгенде, оқушылардың нені білетіндері мен нені білмейтіндерін анықтау үшін
мұғалімнің жақсы қарым-қатынас дағдылары және түсіністікпен қарауы қажет болады.
Оқушылар қысқа жауап беретін сұрақтармен салыстырғанда, диалогтік әңгіме мұғалімдер де,
оқушылар да оқыту мен оқуға қомақты және маңызды үлес қосатын өзара іс-қимылдың аса
тиімді түрі болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
Alexander, R. J. (2001). Culture and Pedagogy: international comparisons in primary education
[Мәдениет және Педагогика: бастауыш білім берудегі халықаралық салыстыру]. Oxford:
Blackwell Publishers.
Alexander, R. (2004). Towards dialogic teaching: rethinking classroom talk [Диалогтік оқыту жо-
лында: сыныптағы әңгімелерді қайта түсіну]. Cambridge: Dialogos UK.
Barnes, D. (1971). Language and Learning in the Classroom [Сыныптағы тіл және оқыту]. Journal
of Curriculum Studies, 3 (1), 27–38.
Barnes, D. (1976). From communication to curriculum [Сұхбаттасудан оқыту бағдарламасына
дейін]. Harmondsworth: Penguin.
Galton, M., & Hargreaves, L. (2002). Transfer from the Primary School: 20 Years On [Бастауыш
мектептен көшу: 20 жылдан кейін]. London: Routledge.
Mercer, N. (1995). The guided construction of knowledge: talk amongst teachers and learners
Достарыңызбен бөлісу: |
