Бағдарламасы бойынша басылып шығарылды «Торғай кітапханасы»

Бұрынғы өткендерге назарың сал.

Көңілге ілетұғын жері болса,

Бір ұқсас хикаятын баяндап қал.

Қой қуып, кетер түбі текке күшің.

Қолыңда жұрт түзеуге пәрменің жоқ,

Наданға өтер бірақ тіл – қылышың.

Тәмсіл қып, аз да болса көпке балап.

...Ертеде Ұрым деген зор шаһарды

Жау келіп, айналдыра алды қамап.

Шығармай сыртқа бірін, мансұқ етті.

Таусылып қару – жарақ, азықтары,

Шаһардың адамының халі бітті.

Сөйлесіп келмек болды ынтымаққа.

Ұрысып кетірерге дәрмені жоқ,

Риясыз қайлалары бағынбаққа.

Көрген соң бірін – бірі бәрі шулап.

Көптігі Ұрым қаздың дауысымен

Көк пен жер жаңғырығып кетті дулап.

Қаңқылы жерді жарып, көкті басып.

«Жәрдемші бұл шаһарға келді ме?» - деп,

Түсінбей сырттағы әскер кетті қашып.

Адамның пайдасына, қазаға дөп.

Бір адам бір бөлегін айдап жүрді,

Базарға алып барып сатамын деп.

Бір пысық қаз биікке өзін сайлап.

Ұйғарды иесіне қатты ренжіп,

Айтуға хакім көрсе арыз ойлап.

Құдайым шын тілесең, тез береді.

Қолында күмістеген таяғы бар,

Бір төре қарсы алдынан кез келеді.

Таулардан көңілі биік, ақылы аздар.

-Тақсыр – ау, бұл иемнің қорлығы өтті,

Басына не күн туды бізді қозғар?

Базарға қойдырыңыз апарарын.

Бұрыннан шынжыр балақ нәсіл едік,

Ұрымнан жау қашырған аталарым.

-Бар ма қайрат өз басыңда?

Болмаса ондай өнер жолдасыңда?

О баста атамыздан жау қашты деп,

Әлі де соны қайрат қыласың ба?
-Атамыз – жау қашырған артық нәсіл,

Ешбір қаз бола алмаған одан асыл.

«Атамыз жау қашырған» дей беріпті,

Басқа айтар дәлелі жоқ ешбір тәсіл.

Төренің қаздан қалды көңілі тоқтап,

«Бір іске сендер таңда жарарсыңдар», -

Деп орнын берді төре лайықтап.

Кім туыс, кім атадан болса нашар?

«Жақсыдан өзі болған тек сұрама,

Іледі қарға сұңқар» деген мысал.

Өтті деп Тілеулі атам асыл затта.

Атадан жаман туған сендей нәсіл,

«Атам, атам» деп жүріп түседі отқа.

Алтынды мысқа әкеліп булықтама.

Ерлікпен Тілеулі атам қолы жеткен,

Бұзаудай өгізге ерген солықтама.

Әркімнің өзіне өлшеу уақытымен.

Қалмақтан атам қоймай қатын алған,

Кезі жоқ бірақ нашар хақын жеген.

Аяғы осыменен болды тәмам,

Азырақ бес – алты ауыз нақыл өлең.

Жазуға бір хикя тағы ойлағын.

Әмір мен Мәликені дастан етіп,

Жазуға ғашықтарды көп толғағын.

Басына бақыт пенен аруақ қонған.

Әйелден еркекке опа болмайды деп,

Өтуге әйел алмай белді буған.

Көркіне көрген адам қайран қалған.

Еркектен әйелге опа болмайды деп,

Өтуді ерге шықпай армандаған.

Мәлике қыз түс көріп, түсінде асқан сұлу жігіт көреді. Қыз жігітке барса, жігіт қарамайды. Қыздың еркектен безу себебі осы болған. Бір күні Әмір ұйықтап жатып, түсінде айдай сұлу қыз көреді. Әмір қызға ғашық болып, аты – жөнін сұрап жатқанда бас уәзірі келеді. Әмір қызға ғашық болғанын айтады. Сонда бас уәзір: «Түр – түсін айтып отыр, мен қабырғаға суретін салып берейін. Бағдат шаһарында болса да іздеп табамын», - дейді.

Сонан соң қымбат дүниелер артып жүріп кетеді. Бағдатта қыз сарайының терезесінің алдына үлкен дүкен салдырады. Дүкеннің бір қабырғасына төрт киіктің суретін салып, екінші жағына атқа мінгізіп, киікке қаратып падишаның суретін салады. Дүкеннің заты арзан болады. Дүкенді жұрт мақтайды. Бір күні Мәлике дүкенге зат алуға келіп, суретке ұзақ қарап, жігітке ғашық болады. Қыз уәзірден: «Мына жігіт кім?» - деп сұрайды. «Бұл – Ұрым патшасы Әмір», - дейді. Қыз сатушыға: «Осы жігітті кездестір, қандай тілегің болса да орындаймын», - деп жалынады. Жігіт сурет жайын баяндайды.

Қыз жалынған соң, Әмірге хабар жіберіп, алдырады. Екі ғашық бірін – бірі сүйіп қосылады. Бір күні Мәлике: «Жер алыс, шаршап жетеміз - ау», - дейді. Сонда Әмір:

Мәлике ай мен күндей жарқыраған,

Жолыма жолы болмас қақпан құрған.

Аз күнде аман – есен жетіп барам,

Ұрымың алыс емес, мына тұрған, -

депті.
Ұрым шахының қызы Шахбану
Кел енді, Сейдахмет, жетті жасың,

Кемітпе ғапылдықпен ғазиз басың.

Қызы екен Ұрым шахының Шаһбану,

Зейініне кетті менің ықыласым.

Қарасам бір хикая, назар салдым.

Ол зейін әйел түгіл ерге бітпес,

Парасат, ақылына мен таңғалдым.

Мұсылман таза көңіл, емес кәпір.

Кәсібі әуелден – ақ ауқат еткен

Бір жерге қос айдауға келе жатыр.

Кәсібім жоқ берсе деп ойына алды.

Алуға бір адамның күші жетпес

Бір гауһар құны қымбат табылады.

Достына бір ашына алып барды.

«Бір нәсіп Тәңірім өзі берген екен,

Ойлашы, достым, бұған не қыларды.

Мен сізге берсем керек тізгінімді.

Риясыз дос досына зиян қылмас,

Алармын не десең де мен тіліңді».

Хақ берген халал кәсіп ойлап қара.

«Ұрлап сен қазынамнан алыпсың» деп,

Падиша ғажап емес қылса жала.

Бір жанның бұл шаһарда күші жетпес.

Ұрымның шаһарына апарып сат,

Құпия керуенге болып імдес».

Бір күні Шаһбану үш жігітке: «Қонақтарым, шеше алмай жүрген құпиям бар, соны шешіп беріңдер, мен айтайын», - депті. Үш жігіт: «Айтыңыз, шешіп берейік», - депті. Сонда қыз: «Қалқа деген шаһардың ханы Шымырдың сұлу қызын екінші бір ханның баласы айттырыпты. Зылиха қыз сол өз шаһарының жігітімен көңілдес болыпты. Жігіт: «Қосылайық», - дейді. Қыз: «Екеумізді де өлтіреді, жақында қалыңдық ойнауға күйеу келеді», - депті. Сонда жігіт қызға: «Күйеуің келген күні күйеуіңнен бұрын маған жолық», - дейді. Қыз келіседі. Көп кешікпей күйеу келеді. Жеңгелері қызды күйеуіне әкеледі. Қыз күйеуіне жалынып, рұқсат сұрайды: «Етегімді жел ашпаса, ер көргенім жоқ», - деп жалынады. Күйеуі рұқсат береді. Қараңғы жолда адам тонайтын ұры кездеседі. Қызды тонай бастайды, өзін зәбірлеуге айналады. Қыз жалынып, жігітпен уәдесін және күйеуінің рұқсат бергенін айтып зарлайды. Ұры рақым жасап қоя береді. Аман – есен ғашық жігітіне кездеседі. Жігіт: «Аһ, Зылиха, сен – хан қызы, мен – бай саудагер, сенің жомарттығыңды байқау үшін әдейі айттым», - деп, қызды сарайына әкеп салыпты. Міне, осы үшеуінің қайсысы жомарт, айтып беріңдерші!» - депті.

Момын артын бағып үндемейді. Екі жігіт үшеуін де жамандап, өлген адамға санайды. «Біз болсақ дүниені, сұлу қызды олжалап кетер едік» - деп өкінеді. Сонда момын: «Ей, ақымақтар, күйеу жомарт, дүние – малын сарп етті, екіншіден, бірінші кездескен қалыңдығына сеніп қоя берді», - депті. Сонда қыз: «Екі жігіт, гауһарды әкел, әйтпесе дарға тартамын», - дегенде, гауһарды әкеп берген. Шаһбану момынға тиіп, оны падиша қояды. Екі жігітке де адам әперіп, үшеуі де мұратқа жетеді.


Панисрайыл заманында
Сөз сөйле, Сейдахмет, аманыңда,

Жүйткіші он саусақ пен қаламым да.

Өтіпті бір әулие, ізгу қатын

Бұрынғы панисрайыл заманында.

Сол қатын мұратына жетер еді.

Құлшылық ететұғын бір мешіт бар,

Таһар ап сол бақшадан кетер едіі.

Жүрмеген оныменен басқа халық.

Бақшаға ешбір адам кіргізбеске,

Екі шал жүреді екен бақша бағып.

Екі шал келген сайын көріп жүрген.

«Келеді күнде мұнда не жұмысқа,

Ғашық па екеумізге өліп жүрген?»

Жолығып сөз сөйлейді лебіз ашып:

-Сен өзің екеумізді күнде іздейсің,

Жүрмісің екеумізге болып ғашық?

Бишара, бір Құдайдан күдер үзбе.

Халіңіз ақиретте қандай болар,

Не көрдің, бұлай деме көрер көзге.

Ғашық боп күнде іздеп келесің ғой.

Екеуміз куә болып пәле салсақ,

Сен байғұс падишадан өлесің ғой.

Сақтасын ызнадан Хақ тағалам.

Етемін Құдайыма мен құлшылық,

Естіртпе мұндай сөзді, екі надан.

Дауыстап бар адамды жиып алды.

«Бақшада мына қатын ызна етті», - деп,

Барды да падишаға мағлұмдады.

-Айтайын шариғатпен үлкен сауап.

Екеуің ант бер – дағы мойнына қой,

Қолыңа Құран ұстап, етіп тауап.

Нақақтан бір пәлеге қатын түсті.

Күні енді бишараның нешік болар,

Пәлеге душар болды мұндай күшті.

Жиналған халайықтың көзі көрді.

Қышқыртып үш күн ұдай бір шаһарда,

Мойнына арқан тағып алып жүрді.

Қарайды шаһар елі бұған аңлап.

Хақлығы бір Аллаға мағлұм еді,

Көзінен ағып жүрді жасы парлап.

Өлтірер төртінші күн таспен атып.

Жүгіріп Тақ Сүлеймен ойнап жүрсе,

Әйел тұр белуардан жерге батып.

Бір – бір тас қолына алып қасында екен.

Сұрайды келе сала Тақ Сүлеймен,

Сол күні дәл он екі жасында екен.

Сөйлейді: «Бақшада еткен ызна», - деп.

«Екі шал бақша баққан ант берген соң,

Падиша әмір қылды өлтірсін деп».

Бір жерге Тақ Сүлеймен отырады.

«Тез келсін, сұрайтұғын сөзім бар», - деп,

Шақыртып екі шалды алдырады.

Бір – біріне көзі қысып, ымдамасқа.

-Бақшада қай уақытта жатты қатын?

Қария, дұрыс сөйле, етіп қысқа!

Бақшаның күнбатыс жақ жолықты кез.

Екеуі тамыр екен, ойнап – күлді

Ағаштың алма деген түбінде кез.

Енді екінші қарт келді сөйлер сөзге.

-Бақшада қай уақта жатты қатын?

Қария, дұрыс сөйле, өлім жақын.

Бақшаның күншығыс жақ жолықты кез.

Екеуі тамыр екен, ойнап – күлді

Ағаштың баулы деген түбінде кез.

Келмеген бұл шаһарда жан қалмады.

-Обалы әйел өлсе, падиша, сізге,

Куәнің сөзі болды сандалғандай.

Тақсырдан тақ Сүлеймен көрді пайда.

Сол жерде екі шалды дарға тартты,

Әуелі қатынға деп құрған қайла.

Әуелі өз басына қылмас пайда.

Сол қатын мұратына кетті жетіп,

Таппассың залымдықтан басқа пайда.

Қалмаған көңілінде ешбір арман.

Куәдан жалғыз – жалғыз жауап алмақ

Мирас боп кейінгіге сонан қалған.

Бәрі де көрген дәуір қалды артта.

Көз кеміп, көңіл өліп, Сейдахмет,

Не күйің қалды енді басың қартта?

Көбейді түзуінен халық бұзығы.

Бұл күнде бір теңгелік бағаң бар ма,

Сен едің тәуір заттың бір тұздығы.

Алар ма ақылыңды бала, қатын?

Айтқанды қатын – бала қылып тұрса,

Сол деп біл дүниенің рахатын.

Болыпты үш баласы өңкей жігер.

Асыпты он шаһардан мал мен басы,

Қисапсыз қалай берген пәруардігер?

Істі оңға бастыруға жарамады.

Ыдығын еш кәсіптің білмейді екен,

Келсе де мал шашуға шамалары.

Бар малды ғисап қылып екі бөлді.

Жартысын алтын – күміс пұлға аударып,

Жер қазып топыраққа және көмді.

Болжаған болатұғын күнді ілгері.

Баяғы көміп қойған алтын – күміс

Бұлардың ешбіріне білдірмеді.

Үшеуіне үш түрлі ақыл салды:

-Үшеуің ақылымды алар болсаң,

Дүнияда жиған малым саған қалды.

Перзентім, жігерімсің, көрер көзім.

Шаһар сайын бір жақсы үй салып қой,

Басыңа пана болар барсаң өзің.

Бір күні келмей қалмас сана болар.

Сыр айтпа қатыныңа қойныңдағы,

Бір күні өз басыңа пәле болар».

Қабылдап насихатқа тілімді алсаң,

Көрерсің жар қызығын, жаным балам,

Ажарлы жұма сайын бір қыз алсаң».

Тұтынсаң үшеуіңе де жетеді мал.

Қарағым кенжетайым, қоңыр қозым,

Күнде же тамағыңа май менен бал.

Жұмсамасаң жоқтықпен көшер әлің.

Үшеуің жұмсай алмай жарлы болсаң,

Айтайын бір насихат сізге мәлім.

Тіленіп, барма ешкімге қолың жайып.

Үшеуің тарықпай – ақ күн көрерсің,

Осы үйдің керегесін ішсең шайып».

Үш ұлдың кеудесіне ақыл екті.

«Тірлікте айтқан тілін алмайтын ек,

Алайық бұл ақылын енді», - депті.

Болар деп істі болсам басқа пана.

Бәрін де тамашадан әйбатылатып,

Қалмады үй салмаған ешбір қала.

Әр жұртқа білінді ғой менің атым.

Атамның айтқан сөзін сынайыншы,

Сырымды қалай шашады енді қатын?»

Тастады ішек – қарнын, ішін жарып.

Қалғанын қапқа салып буып, байлап,

Түн ішінде үйіне келеді алып.

Әкелдім кісі өлтіріп мында, - дейді. –

Таластым ашуменен бір саудаға,

Өлсең де мұны әшкере қылма, - дейді.

Астына тамам жүктің қалдырады.

«Құдай – ай, ешкім мұны білмесін», - деп,

Үстіне тамам жүгін жидырады.

Ойлап жүр қатын мұны көңіліне шын.

Бір күні бай тепкілеп сабай берді,

Себеп қып жоқ нәрседен тауып бір мін.

Байы жүр арашаға болмай сабап.

-Түнеугіде бір кісіні өлтіріп ең,

Қылдың ба дәндеген соң маған талап?

Сөз кетер тілден шыққан талай жерге.

Бір адамын жоғалтып, таппай жүрген,

Келеді бір – екі адам хакімдерге.

Қорықпай айтшы кәне, батыл, - дейді.

-Ораулы ақ киізге, осы күні,

Қарасаң жүк астында жатыр, - дейді.

Халайық бірі қалмай көрді көзі.

Ашумен айтқан сөзі жалған шығып,

Қатынның қара болды қызыл жүзі.

Осымен талақ болды қатын байға.

Қатын мен мал – мүлкінен жұрдай болып,

Жылайды бала пақыр бір Құдайға.

Біз келіп ортаншы ұлға жолығалық.

Бұл – дағы бар дәулетті тауысыпты

Сұлудан жұма сайын бір қыз алып.

Тоюмен ертелі – кеш май мен балға,

Қолдағы бар дәулетті тауысыпты,

Ақыры зар болыпты жалғыз пұлға.

Тұтынып мұқтаж болып жиғандарын.

Киер киім, ішерге тамақ таппай,

Адасып, біле алмады не қыларын.

Құр текке отыра алмай тілін тістеп,

Айтқаны атасының ойға келді:

«Үйіңнің керегесін шайып іш», - деп.

Қарын ашып, тамақ ішпей шыдамайды.

Кірпішті әрі – бері суға шайып,

Ішеді үшеуі де құр лайды.

Біле алмай не қыларын болды пақыр.

«Қаңғырып бұл шаһардан кетейік», - деп,

Үшеуі шұбырысып жөнелді ақыр.

Тұруға бұл шаһарда арланады.

Шаһардан бұлар шығып келе жатса,

Сахарадан бір жалғыз үй кез болады.

Не дерін бұлар білмей болады дал.

-Ғаріп боп, неғып жүрген жандарсың? – деп,

Бұлардан шал сұрады хал – ахуал.

Атасы айтқан өсиет – қалдырмастан.

Шал айтты: «Атаң дұрыс адам екен,

Байқамай сендер екен шын адасқан.

Түсініп, мәнісіне қанбаған соң,

Мәнісін өсиеттің мен айтайын,

Түсініп, екіншіде аңдағайсың.

Қадірлі қара басың,сыйың болар.

Болмаса көзтанысың әрбір жерде,

Басыңа қиын болар іс түскенде.

Уақытында құтты болған басқан ізі.

Қарныңды әбден ашырып, ас сағынып,

Су ішсең балдай болар деген сөзі».

Сіздерге душар болдық бұл жерде біз.

Атаңның көміп қойған қазынасы бар,

Иншалла, Хақ бұйыртса жолығармыз».

Кірген жоқ әлі нәрсе миларына.

Әйтеуір бұлар шалды алып келді,

Кірмейді не қылары ойларына.

Аянба бар қайратың, қимылда тез.

Осы жерде көміп қойған қазына бар,

Иншалла, Хақ бұйыртса жолығармыз.

Лезге қайыспайды, бәрі мықты.

Теп – тегіс үйді бұзып болып еді,

Астынан кісі бойы сандық шықты.

Сандық шығып, бұларға болды тыныс.

Сандықтың қуанғаннан аузын ашса,

Шамасыз іші толған алтын – күміс.

Көңіліңнен шықсын енді қапаларың.

Үшеуің қазынаны үш бөліп ал,

Сендердің ойдан кетсін қаталарың».

Алдына қора – қора малдар салды.

Жұмсамай ысырапқа тұтынған соң,

Кейінгі әулетіне мирас қалды.

Кей бала жасы жетсе де бала болар.

Көп айтпа бала сөзін, Сейдахмет,

Өзіңе қартайғанда пәле болар.

Торғай ақындық мектебінің тағы бір ұстазы – Есенжол Жанұзақұлы. Есенжол ақын 1845 жылы Торғай уезі, Аққұм болысында дүниеге келген. Ел аузында “Ахметке домбыра үйреткен Есенжол ақын”, - деген сөз бар. Назарбек Бектемісұлы “Ахмет ұшқан алтын ұя” еңбегінде Есенжол ақындықпен қатар күйшілік, сазгерлік өнерді де меңгерген үлкен өнер иесі екендігін айтады. Оның “Он екі үйрек” әні Затаевичтің “Қазақтың 1000 әні” жинағында жарияланған. Есенжолдың бүгінгі күнге жеткен бірнеше өлеңдері мен дастан-шежіресі бар. Есенжол өлеңдері мазмұндылығымен, көркемдігімен және төрт буынды мығым ұйқасымен ерекшеленеді. Есенжол шығармалары қолымызға толық түспегенімен, оның өз заманындағы белді ақын болғандығын Есенжол ақынның туысы Қирақайдың Молдағалиы деген кісінің қызылордалық Мақсұт Қалиұлынан жазып алған Тұрмағамбет Ізтілеуовтың мына өлеңінен аңғарамыз:

...Есенжол ақын екен таптырмайтын,

Кері ұйқас, кесір сөзді жақтырмайтын.

Сұмырай, залым да емес жасырынып,

Жүректен жүлде бермес бақты ұрлайтын.

Кедейлік құрсауына күйремеген.

Күншілдің ісін істеп күңкілменен,

Озғанның өңменінен түйремеген.

Сөйлесе түйдек-түйдек тастайды екен.

Кеудесі күмбірлеген алтын сандық,

Болса да көп мақтанға баспайды екен.

Халқынан құрмет көріп төрлеп келген.

Дәл мұндай сом ұйқас пен сазды әуенді,

Әзірге көргенім жоқ жер-көктен мен [3, 24 б.].

Торғай ақындық мектебін қалыптастыруда Есенжол Жанұзақұлының еңбегі ересен. Халық ақыны Нұрхан Ахметбековтің анасы Әбіш жас кезінде Қостанай төңірегіндегі айтулы ақындардың бірі Басықараның Қанапиясымен айтысында:
... Сүймеймін текіректі, жортақыны,

Торғайдың көтерген соң төрт ақыны... [3, 16 б.]

...Өнердің қалқып алар қаймағы боп,

Қуанды-ау, елің, жұртың, аймағың боп.

Ортада аман жүрші, айналайын,

Торғайдың үкілеген тайлағы боп, –
деп батасын бере келе Қанапияны:
... Жерім жоқ өнеріңе өкпелеген,

Ақын ең көк нөсердей төкпелеген.

Жер түтігіп Қанапия айғайымен,

Ұшатын қанат байлап көкке де өлең.

Өлеңің танытпады тартымдылық.

Жастарға жол берейік Қанапия,

Үлкеннің шын үлкендік қалпын біліп [3, 17 б.], –

Есенжол ақын өлеңді киелі өнер деп танып, қадірмен өткен. Ол өлеңді Абай айтқандай “бөтен сөзбен былғамауға” тырысады. Оның төрт аяғын басқан жорға өлеңдерінен артық-ауыс сөзді кездестірмейсіз:

Оралар ақ қағазға толғанғаным.

Шығатын кер ауыздан кесір сөзді,

Өлеңді өлтірер деп қолданбадым, –

дейді ақын тіл туралы өлеңінде. Бұл өлеңінде ақын өлеңге өте биік талап қойып, оның тілінің көркем болуы бөтен сөзбен шұбарланбауы қажеттігін айтады. Осы арқылы ол өз заманының үлкен проблемасы – тіл проблемасын қозғайды. ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында азды-көпті кітап шығарған діни-ағартушылық бағыттағы, кейбір ғалымдарымыз “кітаби ақындар” деп атап жүрген ақындар шығармаларында араб-парсы, шағатай тілдеріндегі сөздер орынды-орынсыз көп қолданылғаны белгілі.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында бұл саладағы ақындардың идеялық бағытына сәйкес тілдерінде де араб-парсы сөздерін көп қолдану жиі ұшырады. Араб-парсы сөздерін өлеңдерінде неғұрлым көбірек қолданса, ол – ақынның “мәдениеттілігін”, басқалардан “артықшылығын” көресетеді деп білді [19, 186 б.].

Бұл жайлы С. Торайғыров 1913 жылы жазған “Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан” деп аталатын мақаласында: “Қазақ тілінде деп бастырылған кітаптардың көбінде қазақтың иісі де жоқ... тілдері бытбырақ. Оларда шала тілдер көп араласқан. Кейде шолжықтап, жығылып-сүрініп жүрген жайы бар” [16, 195 б.], – деп қатты сынға алған.

Осы мәселеге өз тұрғыластарының арасынан бірінші болып тіл қатқан Есенжол ақын десек қателеспейміз. Бұл өлеңінде ақын мына жайттарды қадап айтады:

біріншіден, тіл – ұлттық сипаттың басты белгісі;

екіншіден, өз тілін білмеу – өліммен тең;

үшіншіден, шұбар тіл өлеңнің мәнісін кетіріп, “өлеңді өлтіреді”;

төртіншіден, өлеңді өзге тілмен келсін-келмесін, оңды-солды шұбарлау білімділіктің белгісі емес.

Аузыма бал татыған ана тілім,

Сондықтан қазақ болып жаратылдым.

Құдай бір, құран шынды қазақша айттым,

Арабтың оқысам да санатын мың.

Қызығы, желісі мен сағағы да.

Өз тілін білмеу өлім тірі адамға,

Жүрген соң екі аяқты санағында.

Бұл өлеңнен сонымен бірге ақынның өлеңді жазып шығарғандығын, “арабтың мың санатын оқығандығын”, яғни ескіше діни сауатты болғандығын да аңғарамыз. Ақын өлеңдерін оқып отырғанда оның сауаттылығы бірден көзге ұрады. Ақын тағы бір өлеңінде өлең туралы былай деп тұжырым жасайды:
...Кеудемен кейбір ақын көк тіреген,

Шарлайды жерді қойып көкті кілең.

Өлеңге табан тірер көкте орын жоқ,

Шамасы жердегі өлең отты білем.

Ақынның мұндағы айтпағы – асып-тасқан, әлем-жәлем, сылдыр, жылтырақ, ойсыз, нәрсіз өлеңнен көрі ойлы, нәрлі, асып-таспайтын қарапайым өлеңнің отты келетіндігі.

Өлең әдебиеттің көне жанры ғана емес, көлденең көк атты кимелей алмайтын көш бастаушы “көсем жанры” [17, 109 б.]. Сондықтан да Есенжол ақын екі ауыз сөздің басын қосып, “кеудесімен көк тіреген, жерді қойып көкті шарлаған” ақынсымақтарға қарсы.

Ақындық міндет. Бұл ұғымның аясы кең. Оған ақынның азаматтық асыл мұраты, асқақ мақсаты, қоғам мен адам, уақыт пен мораль, адамдық пен надандық, парасат пен кесапат туралы ордалы ойлары жатады. Азаматтық пен адамгершіліктің биігінде тұрған адам ғана алдына ұлы міндет-халқына қаламмен қызмет ету міндетін асқаралы мақсат етіп қояды. Үлкен жүрегі бар адамнан ғана үлкен өнер туатындығын тарих тағылымы көрсетіп келеді. Бұл Пушкиннің “Даналық пен зұлымдық ешқашан сыйыспайтын екі дүние” деген ұлы сөзін дәлелдей түседі [17, 108 б.].

Есенжол ақын өнерді халықтікі деп түсінеді. Ақындық өнерді халыққа қаламмен қызмет ету деп ұғады. Бойындағы өнерді, асыл қазынаны халқына беруді ақындық міндеті деп санайды:

Тере алмай келем елден терерімді.

Залымдық ғалымдыққа ақыл айтса,

Дал болам білмей кімге сенерімді.

Есенжол ақын үнемі өзін халыққа қарыздармын деп санап, халықты ұстаз тұтады. “Тере алмай келем елден терерімді”, – деп отырғаны – халықтың үлгі, ғибрат, тәлім-тәрбие, оның бай рухани мұрасы, мәдениеті, парасаты. Ақын өзінің бойындағы өнерін халқына толық бере алмадым деп өкініп, оған кедейліктің қолбайлау болғандығын айтады:
...Дүние жеткізбейді қос аттыға,

Кедейлік екі қолды босатты ма?!

Тоқпағы тіршіліктің күнде ұрғылап,

Ауру ғып аяқ-қолды тұсатты да.

Өлімнен қайтып жүрмін барып талай.

Әйтеуір, тірі жанға жазығым жоқ,

Бағамды берер екен халық қалай?! [3, 28 б.].

Ұстанған имандылық салты мығым.

Қаршадай Ахметке басын иіп,

“Торғайда туа салған алтын інім”, –

Деп оны қадірлеуі танығаны,

Шарықтап шығуы да анық әлі.

Шын ақын Сейдахмет әттең кедей,

Қайтейін – дейді өзі, қамығады.

Есенжол өз ұстазы Уақ Жұмабай ақынды, замандасы Сейдахмет ақынды қатты қадірлеген. Біз сөз қылып отырған өлеңде Жұмабай ақын туралы ойын былайша түйіндейді:
... Айына бір соқпасам Жұмабайға,

Қалам ғой бір құдайға ұнамай да.

Өлеңнің от қызуы тік көтеріп,

Келеді ол көп ауруға құламай да.

Есенжол кедейлік, жоқшылық тақсіретін көп тартқан адам. Сол себепті де оның өлеңдерінің бір парасы осы тақырыпқа арналған.

...Сездірмей келдім пендеге,

Қанатымның талғанын.

Жүрегімнің жанғанын,

Түндей өмір түрмесі,

Талантымды жалмадың.

Шығармасқа үнімді,

Жұтқыздың жоқтық қармағын

Көсіліп шаба алмадым.

Жұртпен бірге жазылып,

Ойын-тойға бармадым.

Иыққа салдың именбей,

Дүниенің салмағын.

Тістеумен келді Есенжол,

Қанатып күнде бармағын.

Секемді сезім жеткізді,

Қоршауға мені алғанын,

Өкініш болды өзекте,

Түнекте түндей қалғаным, –
деп қайғырған ақын 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті қуана қарсы алады.

...Арманым, менің, арманым,

Теңдікке қолды жалғадың.

Енді бүгін естідім,

Бақыттың таңы атқанын,

Қараңғы өмір қарасы,

Келмеске мүлде батқанын.

Азаттық үшін азамат,

Жағалай жортып, шапқанын.

Тілегіңді тілеймін,

Арайлы, нұрлы, ақ таңым.

Шынжырын үзіп лақтырдым,

Аурудың қанды қақпанын.

Тілегім мен жүрегім,

Сарбаз деген саптамын.

Күтіп едім осындай,

Ұлы дүбір боларын.

Түйдек жырды төгейін,

Жауға шапқан қосындай,

Тілегі бір бауырмен,

Басым бүгін қосылды-ай

Бас батыр мені қолтыққа ал,

Езілген Еділ-Қапал ем,

Теңдікке жүрген қосылмай, –

Өзі өмір сүрген дәуірдегі саяси-әлеуметтік мәселелер, қараңғылық, пайдакүнемдік, жағымпаздық, парақорлық сияқты жат мінез құлықтар ақын қаламынан тысқары қалмаған. Оның дидактикалық сарында жазған насихат термесінде осы жайлар сөз болады:

Көрмедім пайда тапқанын.

Оңғанын естіп білмедім,

Тиынға арын сатқанның.

Құлқынның құлы болғанның,

Кім көрді жұрттан артқанын.

Жараса ма жамандық,

Қасқыр боп ұрлап тартқаның?

Харам болған шәймене,

Тойып ұрлық кереңе,

Он екі ағза денеңе.

Дақ салдың да арыңа,

Арамды жиып сақтадың,

Оқсыз мылтық секілді

Шайтанды дұрыс атпадың.

Айла, қулық, арамдық,

Болса егер баққаның –

Көруің күнә тірліктің

Арайланған ақ таңын.

Ерте тұрған біледі,

Сәулелеп таңның атқанын.

Ертешіл пайда іледі

Дұрыс па ұйықтап жатқаның, –
деп қараңғылық тұманын серпіп, “таңың атты, ұйыңнан тұр”, – деп елін оятқысы келеді. Бұл дәстүр кейіннен Есенжол ұстаздық еткен Торғай ақындық мектебінен түлеп ұшқан Ахмет Байтұрсынұлының “Масасы” мен Міржақып Дулатұлының “Оян, Қазағында” жалғасын тауып, түрленіп кеңейе түсті.

...Ұрпағым ақын болсаң – Қыран бол! – деп,

Құдайдан тілек тілеп бата берем...
...Мұрам бар ұрпағыма жалғасатын,

Арман көп соларменен алға асатын, –