6.
Зоофагтар
және
микроорганизмдерді
пайдалану
жолдарымен танысу.
Өсімдіктермен қоректенетін организмдерді
(бітелерді, қалкапшалы кандалаларды, бізтүмсык коцыздарды жоне
г.б.) фигофагтар деп, жануарлармен коректенетіндерді
зоофагтар
деп атайды. Соңғылардың ішіндегі бөжектермен коректенегіндері
(жырткыш барылдак коцыздарды, алтыпкөздер дернэсілін, әртүрлі
шаншарларды жопе т.б.) энтомофагтар деп, ал кепелермен
коректенетіндерді
(мысалы,
жырткыш трипстерді,
ситоторус
коңызын, фитосеийд түкымдасына жататын кенелерді жэне т.б.).
Зоофагтар.
Табиғи жагдайда бөжекгер жэне баскада буын-
акаяқтылармен Vertebrata тип тармағының көптеген омыртқалы
жапуарлары
қоректенеді:
космекенділер,
бауырымен
жоргалаушылар, кұстар және кейбір сүткоректілер.
Қосмекепділер немесе амфибиялар (Amphibia тұкымдасы).
Омыртқалы жануарлар классының ец азы. Денесінің гемнературасы
коршаган ортаның темнераіурасына байланысты. Ересек күйіпде
өкпемен тыныс алады, бірак сумей тыгыз байланысты, онда
өздерінің уылдырыктарьш салады. Дернэсілдері (ит балықтары)
желбезектермен тыныс алады, наил немесе соскребпен коректеиеді.
Ересектері-белсенді жыртқыштар.
Қүіірыксыз амфибиялар
(Апига, немесе Scaudata тобы).
Зиянды
бөжектер түрлерінің самый реттеу үшін осы бака жэне күрбакалар
2 2 4
гобының мацызы зор. Нағыз, пемесе кәдімгі бака (
Rcmidae
тұкымдасы). Кодімгі бақалар кец таралған: олардыц арасында тек
суда тіршілік ететіндері жоне одан алыс жерде де омір сүре алатыи
түрлері
бар.
Тұкымдастыкты
сипаттайтын
морфологиялык
ерекшелікгері жоғарғы жақтарындағы тістерінің болуы. Көрсетілген
тұкымдастықтың өкілдерін 2 топка бөледі: жасыл жоне қоңыр
бакалар. Жасыл бакалардыц арасынан тапымалы жоне кец
таралғаны көл (
Rana ridibundae
Pall.) жопе су бакалары
(R. esculenta
L.), ал коныр бакалардан - шөптесін
(R. temporaria
L.) жопе
бізтұмсыкты
(R.terrestris
Andr.). Қоныр бакалар космекенді түрлер
деп танылған, олар сумел тек көбею жоне ит балықтарының даму
кезеңдерінде ғана байланысады, көбеюден кейін әдеттегідей, олар
ормандарға, бакгарта, бакшаларга бүкіл жаз бойы коныстанады.
Ылғалды жерлерді жаксы көреді, түнде белсенді. Омырткасыз
жануарлар
-
бөжектер,
жалаңаш
үлулар,
жауынқұрттар,
өрмекшілермен
коректенеді.
Қоныр бакалардың асказанынан
зиянды бөжектердін: бізтұмсыктар, жапырак жегіштер, шегірткелер,
бітелер, кандалалар, шыртылдак коңыздар жоне көбелектер мен
таукөбелекгер жүлдызкүрпарын жиі кездестіруге болады.
Құрбақа.
Қүрбакалар жер шарынын барлык континенттерінде
таралған үлкен топты күрайды. Нағыз, пемесе жер күрбакалары
(Bufonidae
тұқымдасы). Бұл гұкымдаска кен таралған түрлер
жатады. Бакаларға картанда құрбакалардың жоғарғы жақтарында
тістері болмайды. Қүрбакалар бақаларға каратанда, күргак жерлерде
де тіршілік ете алады, алайда көбею мерзімінде коймалжың жіи
торізді уылдырықтарын суга салу үпіін, сута жакынырак болады. Ит
балык кезеці салыстырмалы түрде кыскарак, жас күрбакалар жер
үсті тіршілігіне жылдам өтеді, олар жүта алатып кез келген
жылжымалы организмдермен коректенеді.
Түкымдастьщ өкілдері - жасыл
(Bufo viridis
Laur.) жоне сүр
немесе кодімгі
(В. bufo
L.),
жылы жоне шамалы кецдіктерде
тіршілік ететін кұрбакалар. Қүрбакалар көбінесе түнде коректенеді.
Негізгі қорегі (85...90 %)-бөжектер, оның ішінде
70% зиянды.
Сонымен, жасыл кұрбаканын ішінен коныздарды, бүзаубастарды,
көбелекгер жоне баска да бөжектерді табуға болады. Америкада
гіршілік ететін-ага күрбакасы
(В. marinus
L.) оте кызыкты. Оны
фитофаггарды жою үшін кант күрағы өсірілетін көптеген елдерге
жерсіндіреді. Ол зауза, мүйізтүмсық
қоңыздары, көбелектер
225
жұлдызкұрггары, ұлу жопе баска да ұсак бөжектерді жояды, алайда,
корек ретінде пайдалы бөжектерді де пайдалана алады. Құрбака
жопе бакалардыц баска да түрлері акшам кезіиде жоне түнде
белсенді болғандыктан, олар баска омырткалы жануарларга
карағаида артықшылыкка ие, олар күстарга колжетімді емес,
зиянды
түи зиянкестерін, сонымен катар, жағымсыз иісті жопе
домді немесе корганыс түсті бөжектерді жоя алады. Алайда,
космекенділердіц
көбісі
жыртылған
жерлерді
мекеидемейді;
олардыц зиянкестерді жою маңызы табиги жагдайда гана көрінеді
(пішендіктер, мал жайылымы, бактар, орман алкабы, ормандар).
Бауырмеи жоргалаушылар немесе
рептилиялар (Reptilia).
Біздің
елімізде бауырымен жоргалаушылардың арасынап қабыршақтылар
тобының
(Squamata)
өкілдері гапа бөжектермен коректенеді.
Нагыз кесірткелер (
Lacertidae
түкымдасы). Бүл бөжеккоректі
жануарлар өте кызықты. Олар белсемділігі жоне ашкарактылығы
жағынан күстарга үксас.
Кесіргкелердіц келесі түрлері кеи таралған: кодімгі, немесе
жылдам
(Lacerta agi/is
L.), тірі туатын
(L. vivipara
Jacq.), сары бауыр
кесіртке
(Ophisaurus apodus
Pall.). Жылдам кесіргке күргак жоне
күн соулесі жеткілікге жерлерді ұнатады, бактарда, дөңгей
беткейлеріиде, жол жағаларында, г.б. кездеседі. Тірі туатын
кесіртке ылгалды тіршілік орталарын артык көреді, жиі шөп
шабындықтарында, трофты жерлерде, тоғайларда кездеседі. Негізгі
корегі-коныздар, шегірткелер, бұзаубастар, көбелектер, өрмекшілер,
шыбындар, көбінесе жағымсыз нісі жоне домі бар жопе корганыс
түсті бөжектерді жояды. Сары бауыр кесіртке бактарда жоне
Қырым тауларынын етігіндегі жүзімдікгерде тіршілік етеді,
үлулармен, тура канаттылармен, кара денелілермен және үсак
кеміргіштермеи коректенеді.
Қүстар
(Aves).
Олар омырткалы жануарлардың арасындагы
бөжектер мен кеміргіштерді жоюы жөнінен бірінші орын алады, ол
олардын зиянкестердіц көптеген көбею орындарыпа жылдам үшып
бару мүмкіидігемен, түрдің әртүрлілігімен жоне күстардын жогары
тұтасгылыгымен байланысты. Класс топтарға бөлінген, олардыц
ішінде торгайлар, кыран тәрізділер, үкілер, тоқылдақтар, көкектер,
шагала жоне т.б. кұстардын тәжірибелік мацызы жоғары. Күндізгі
жырткыштардың ішінен , шалгындык жоне шабандық ителгі
(түкымдасы каршыга -
Accipitridae
), күйкентай (тұкымдасы сүңкар
226
тәрізділер -
Falconidae),
олардыц пегізгі корегі тышкан горізді
кеміргіштер. Ірі бөжекгер мен тышқаи торізді кемірі ішгерді жоятын
түнгі
жыртқыштар,
үкі
тәрізділер
тобына
(Strigiformes)
топтастырылған. Ерекшеліі імеи батпақты жэне калкан күлак үкілер.
Қалкан күлақ үкі бір тэулікте 12 тышқан пемесе сүр тышкаидарды
жеп қоятындығы есептелген (Хлебович, 1991).
Торғайлар
(пюбы
Passeriformes).
Олар,
бөжекгер
бунаяқгылардыц арасында орып алатындай, күстардыц арасында
сопдай орын аиады: бүл саны жағынан ец көп кұстар топы, оиыц
кұрамына 50 тұқымдас кіреді. Оларға бөжеккоректі кұстар:
каратамак,
сары
шымшық,
шыбыишы
торгай,
карлығаш,
мысыкторғай жоне баска буыиаяқтылар меи бөжектермен жыл
бойы коректенетін күстар. Мысалы, үлкен сары шымшық кабыршак
қанаттылардың жүлдызкүрттары мен көбелектерімен, қоцыздармен,
шыбындармен жоне баска да бөжектермен, өзі каиша салмакта
болса, сопша мөлшерде коректенеді. Қыста сары шымшык дoJiaиa
көбелегінің үяларын шүкыи, жемістермеп қоректенді.
Біздіц елде күстардыц да көптеген түрлері белгілі. Олардың
Достарыңызбен бөлісу: |
