тун Тенд1М сулу суына  Тацыркап  тау, тас

Итмурыны мелд1реп,
Кабагын туйш коцыр куз.
Карагай. кайыц калтырап.
Талда анырап энпй кус,
Таста суыр тантырап,
Жазыла есшеп жапан кыр,
Маужырар сулап, балбырап,
Даладан, таудан к е и т нур,
Салбьфап, сам жамырап...
Тауды туман бекселеп,
0 зе н тел! жамырайды...
Бул елевде шебердщ назарына ш нген керкем детальдар « горгын тун», 
«тау-тас», «жулдыз», «суцп тал», «тайпак ай», «шарбы булт», «калакай». 
«кайыц», «итмурын», «эннп кус», «суыр», «жапан кыр» т.б. «Жалгыз жазгы 
бгр кеште жагалаган жагасын» акынныц назарына ш н ген керкем бейне 
акынныц сез1м1мен жанды дуниеге айналады. Акын кецш-кушмен «жулдызы 
жымияды», «калакайы кылмиса», аспандагы ай алтын кушагымен сулу 
«кайынды кушады», кайыц мен сэуле сушседк Пейзажды жасауда суретпп 
мен керкем сез шебершщ нысанындагы заттык элементгер ортак болганы- 
мен, эр шебер оны езшше турлещцредк езшше бояумен эрлейд]. Керкемсез 
шебершщ бояуы керкем бейне, керкем деталь. Керкем пейжаздыц фонында 
автордыц 
1
ш к
1 
элем1, сез!м1, о й -ту ап мен езш дж кундылыктары бедерлене 
туседь
0 з
шыгармаларында пейзажды нысан етпейтш акын-жазушы сирек. 
Б фак сол керкем бейнеш беруде эр каламгердщ езш дж ерекшелхп байка­
лады. Мэселен, 5-сыныпта акынныц «Шшде» елещнде.1 
Он салды танды мактап сансыз торгай,
Бас шп, бэйек болып, жерге конбай.
Ш ащ алы п тац желше тербетшдь 
Кекмайса кез! ш и ш турган сондай.
Асыл шеп, жасык шыктыц 
тс\
ацкып,
Баткандай мелдепнен нурга калкып,
Кул1мдеп кектщ жуз1 к е ц ш шат:
ЖауЬардай кун шыгар деп б1зге балкып..
Мактанып кара тунде нурын шашкан 
Айдыц да елеусгреп туЫ кашкан.
Шыгарын сулу куннщ сезгеннеи соц.
Б1р1 жок, тэмам жулдыз бетш баскан...
1 Эдебиет. Жалпы бш м беретш мектептердщ 5 сыныбына арналган окулык. А.,
Атамура2013, -143 б.
! 77

Жайылып терге карай тацныц агы,
Керш д1 ауыл - ауыл мацайдагы.
Кдрайып, ерген сиыр туйеменен 
Ауылдыц малга толды эрб1р жасы.
Ыцыранып кой котанда тавды керш,
Кун шыкса, жайылыска кетпек ерш.
Тебеттер уй алдына жада жатты,
Тун бойы кой кузеткен, уйкы белш...
Осы елен, шумактарыньщ эркайсысында б!р жанды кимыл-эрекет бар. 
Енд! гана «кел, шьщ» деп слбфлеп атып келе жаткан тац бейнесш беруде 
автор «торгайларга эн салдырып, бэйек кылса», «кез1 ш н ш турган кек 
майсаны тербеп оятып», «шыгар кун ушш кектщ жузш кул1мдетш, кец ш н е 
шатгык орнатса», «жердщ буы мен кектщ суыныц кекке карай умтылуы», 
«камыстар суда куйге билеп. кустар домбырамен эн салып» турса алгашкы 
шумактарда, ендг «шыгарын сулу куннщ сезгеннен сон,» «мактаншак айдыц» 
туе! кашып, «тэмам жулдыз бетш баскандыгы» бершсе, келес1 шумактарда 
тац атканнан кеш нп ауыл кершю! б е р т е д г «ерген сиыр», «жайылыска еруге 
дайын турган котандагы кой» т.б.
Сонымен катар пейзаждык бейнелерд! беруде 
кез-келген еленде 
болсын не прозалык шыгармаларда болсын згникалъщ дэстурден ауыткымай, 
белгш бхр турмыс кушн суреттеуде ыкпал етедь Осы сез1м1здщ дэлел]' 
жогарыдагы «Шшде» елецш щ соцгы шумактарында «таякты, жалан аяк 
шалдардьщ турып, уйгс суйкенген койларды уруы», «б1р молданыц ш эупм 
устап тыска шыгып, арба айналуы», «ауылдагы кисайган кос сектлд! кара 
жэне дара уйге» «Эптиек» пен «Курандарын» кушактаган балалардьщ 
жиналуы тутас бхр ауыл турмысыньщ тацертецгш к козгалысын, эрекетш кез 
алдымызга елестетш отыр. Пейзажды кураушы заттык детальдарды керу бар 
да, оньщ е з ш д к белпсш тану бар. Мэселен, «жасьщ шык» деген б!р гана 
заттык угымньщ езш ен терец магынаны тануга болады, Н елктен баска 
эпитетп емес, акын «жасьщ» созш колданган? Бул сезд! тагы кандай тсркесте 
колдануга болады? Жаздыц тунш деп, эсчресе тац алдындагы шьщтыц 
салкын болмай, жасьщ болуыныц ез! шшде айы тунш щ каншальщты жылы 
екснш байката туседт
Ал С.Сейфуллин елендершде табигат кебшесе кетерщю коцш-куй 
эсер1мен суреттеледк
Мен келем тау ш ш д е тунделетш,
Аймакты кущрентш елендетш.
Астымда акбоз атым сылан кагып,
Жалтактап кулактарын елендетш.
Акынныц кетерщ ю коцш-куйш елецнщ ш ш е ез1 косыла бойлай 
отырып, «тун 1ш ш деп тау» 
аркылы, сонымен катар «астындагы ак боз 
атыньщ сылац кагып, кулактарын елендетуш аркылы жетюзедт
178

Лирик, кен кулашты акынныц 
6-сыныптарга арналган окульщта 
бершген «Далада» елешнде пейзаж бейнелерш алты жасар асаудын мшезш 
беруде салыстыра пайдаланган.
Акырды асау- 
Жавдырды дача.
Тулады, оргыды асау- 
Дуб1рлеп, кущрещи дала,
К,иырсыз дала...
Оргыды асау айнала- 
Дуб1рлед1 айдала.
Асаудьщ жуштюген мшезш эр1 карай жалгастыра отырып, елещин ен 
бойына автор ез'1 енед1:
Жацгыртып кен даланы 
Салдым кушт1 дауыспен эн,
Эшме косылды: кен дала,
Аккулы-казды шал кар кел,
Кдмысты-куракты кек озен...
©лещин курылысында асау - кен дала, акын - кен дала, ягни н е п зп
ойга окырманды кен даланьщ ерке мшезш беру аркылы экелш отыр. «Жац- 
гырган дала», «кущренген дала», «киырсыз дала», «дуб1рлеген дала» барлы- 
гы да б1р даланьщ эркилы бейнесг
Сэкен Сейфуллин ез шыгармаларында е р л к т 1, сулульщты, адалдьщхы 
аскактата жырлайды. Сондай-ак акынньщ «Аксак кшк» атты елещнде 
«Арканьщ Бетпак деген даласы бар» деп бастап сол даланьщ «ел жок, кун 
жок;» бейнесш, «езеназ, келаз» шел дала келбетш керсетед!1.
Бетпакта кысы-жазы ел болмайды,
Ел жайлау, езен яки кел болмайды.
Бутасы ку баялыш, кара жусан,
Кегала бетегел1 бел болмайды.
Енд! енс!з жаткан айдаланы суреттеп, сол далага бойлай ш ш
курылысына токталып, сол даланы мекендеунп жан-жануарларга, атап айтсак 
шелд1н тагылары кулан, кшк жайлы ерб1тедк 
Бетпакта елс1з-келс1з есш-енген,
Жалгыз-ак кулан, кшк шелге кенген.
К елеа шумактарда шел даладагы шептермен таныстырса,
Бетпактьщ кекпек, жусан, шеб1 суйык,
Сол ш епт1 корек кылган байгус кшк,
Эр1 карай кшктщ «кап-кара ек1 кез1 мелд^реген, эдемг ек1 танау 
желбгреген» деп керкти ппн суреттейд! де, елецнщ соцына карай кеудесше 
мергеннщ огы тиген аксак кшктщ бейнеа, ягни н е п зп ой осымен 
корытылады да, жапанда жалгыз келе жаткан аксак кшктщ мушюл хал! мына 
шумак аркылы да аяныштылыгын дэлелдей туседк
1 Эдебиет, Жалпы бш м беретш мектептердщ 5 сыныбына арналган окулык. А.,
Атам^ра2013. -158 б.
179

Киырсыз, Бетпакдала... кураган шел...
Жалгыз-ак сыргавдайды конылтак жел.
Мещреу... 11 р 1 жан жок... жып-жылмагай...
Ел кайда? Ел алыста - шулаган ел!
Магжанныц 
да стиль ер екш ел тн е сай 
табигат такырыбындагы 
елецдершде озш д1к торыгу, кушну т.б. басымдыгы назар аудартады. Атап 
ай'гсак. «Жаралы жан» елецшде акын даланы олжкс балайды:
Сар дала бейне ел ж сулап жаткан,
Кебшдей ак селеулер бетш жапкан.
Тау да жок, орман да жок, взенде жок;,
Сэуле емес, кан шашып тур куш баткан.
Зерттеуцн С. Кирабаев: «Казак даласыньщ табигатын Магжан таза, 
пэк кушнде коргю1 келед1. 
Адам мен табигатты ол тутастыкта таниды. 
Габигатта адам сиякты кейде кощлди кейде мунды. Соган лайык акын да 
оны эр куйде суреттейд1. Гмрде ол дала бетш жапкан жасыл шептер мен 
аскар тау, балдан тэтп сулар керсе, кейде сол даланы кебш оранган ел!кке 
тецейд1. ...Олар да ойда, 

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: