Б. Д. Жумакаева к азак эдебиетш окыту эдктемеа Окулыц «Кыздар универси тет!»

сынагына тусуЬ>. «Сураткан хан акымак па, сураган сен акымак па?». 
«Тайке.тпрдщ т е р е л т » , «Байдалы бидщ кецш айтуы», «Казыбек би мен 
Букар жырау», «Сырым мен Малайсары», «Кет-Буганьщ ест1ртуЬ> сиякты 
аныз-эцпмелер, ш еш ендк сездер усынылып, оны окытуга 8 сагат бершген.
5-сынып багдарламасында ертеп, аныздардын молынан бершу! оку- 
танымдык, эдю тем елк максаттардан туындайды. Орта буын кешкен кешеп 
бастауыш сынып окушыларын эдебиеттщ керкем элемше тартуда ездерщщ 
жасына, угы м -тусш ктерш е етене жакын жанрдан бастап эдеби-шыгарма- 
шылыкка б1рте-б1рте уйретуге улкен жагдай жасалган. 
Ертеп т ш жецш, 
окигалары кою, пейзаж, портреттк сипаттаулары жок болгандыктан окушы- 
нын тусшуше улкен киындык тугызбайды.
Орта буын сыныптарда окылатын м эт1ндерд1 жанрына, такырыбына 
топтаетырып керсетуге болады. Жалпы орта буын сыныптарда окылатын 
шыгармалар, шыгармашылык тулгалар ем^р сурген дэ\трше тэуслсв танда- 
малы турде алынган. Орта б ш м стандарты бойынша 5-9 сыньгатар эдеби 
б ш м н щ непзш курагандыктан казак эдебиет! классиктершщ ен тандаулы 
шыгармалары, казак эдебиетшщ, соньщ ншнде ауыз эдебиетшен бастап 
каз1рг! эдебиетке деш н окушы угымына, танымына, тулгалык дамуына 
каж егп эпикалык мэтшдер тандап алынган.
5-сыныпта казак эдебиетшен берйгетш б ш м мазмунында окылган шы- 
гармадагы ой казыгы, сюжет!, композициясы. жанрлык сипаты, кейгпкерлерк 
ондагы халыктык эдет-гурып, салт-дэстурлер керш е!, табигат суретт шыгар- 
мадагы адам герш ш к мэселелер, сез колданыстар зерделенш, окушыны 
кызыктыратын окигалар жайлы п ш р алмасуга кен орын бершген. Сол 
аркылы окушылардын 
е з ш д к ой-толгамдарын айтуга, шыгармашылык 
жу'мыска тартуга, жазба т ш н дамытуга жол салынады.
Ауыз эдебиет! улплерш беруде ж у й ел к сакталган. Мэселен, 5-сыныпта 
ертегтерден басталып, жазба ертеплермен, аныз онпмелермен уласады. 6- 
сыныпта батырлар жыры бери ед к
Орта буын сыныптардагы эдеби материалдарды жанрына карай ж ктеп
айтар болсак, 5-8 сынып аралыгында камтылатын шыгармалар:
1 .Ертегшер;
2.Аныз энпмелер,
3.Жырлар: батырлар жыры, лиро-эпостык жырлар, тарихи жыр 
(Култепн);
4.Мысал елендер;
5 .0 н п м е жанры (кебш е классик жазушылардьщ роман, повссгершеп 
алынган узшд! энпмелер)
6.Повестен узшд1;
7.Поэма;
8.Баллада усынылган.
Мысал елендер энпм е жанрынан бурын бершген. Б ел гш бхр дэрежеде 
сю жетп шыгармалардьщ ерекш елкш таныту ушш мысал елсннщ бурын 
окылуы ТИ1МД1. Мысал - кебш е елен т у р т д е жазылатын сюжетп, шагын 
жанр. Мысал елещи оку барысында сюжет угымын калыптастыру мумкш дИ
185

мол. Мэселен, 5-сыныпта Ахмет Байтурсынулыныц « 0 п з бен бака» мысал 
елец! бершген. Ахмет Байгурсынулы « 0 п з бен бака» мысалын 36 жол елен 
турщде И.Крыловтан аударган. Казак эдебиетшде алгаш мысал жанрында 
жазган Абай « в г а бен баканы» 40 жол елен туршде аударган болатын. Ею 
аударманын да такырыптык, идеялык мазмуны жакын. 
Автор «Опз бен 
бака» мысал оленшде адам бойындагы кврсекызарлык, куншшд1кт1 сынга 
алады. Мысалда кунилл баканыц эрекет1 еюшш кешпкер (жолдасыньщ) 
тарапынан да сынга алынады. Оле шин жет1 шумагында кел басындагы епзд! 
кундеген баканын ю-эркетш окига желюшде е р б т п , сонгы ск! шумакта 
автор окырманына корытынды гибраттык ой туйед1.
Мысалда мшез-кулык, касиеттерд! эжуа ету, астарлы сынга алу, 
дидактикалык есиет айту калыпты жайт. Мысал жанрында колданылатын 
керкем тэсш дщ бастысы аллегория (пернелеу). Аллегория - нысанга алынган 
кубылысты, не 
адам 
касиепн тура суреттемей, ем 1рде езш е уксас баска 01р 
нэрсемен, кубылыспен купия телш. букпелеп, ойды туспалмен беру тэсш . 
Мысалдьщ курылысы эдетте ею белжтен куралады: бейнел1 эцпме, окига- 
сурет жэне дидактикалык есиет болып келедг Аталган шыгарманы окыту 
барысында эпикалык тектщ шагын келемд! турше жататын мысал жанрыньщ 
осындай ерекше.'мпл! таныту максат етшедг
5-8 сыныпта окылатын шыгармалардын келес1 б1р улкен тобы -
эцпмелер. Кыска келемд1 эцпмелер ете аз, кеб1 роман, повестей алынган 
узшдшер. Ягни эцпме жанрыныц табигатына уксас б!р шагын б о л т ,
Э цпм е - окиганы кара сезбен баяндайтын шагын керкемд1 шыгарма 
жанры екеш б елгш . О цпмепщ жанрлык ерекшелит окиганы баяндау тэ с ш , 
композициясы, сю ж етлк курылысы, керкемдж жуйесг аркылы айкындалады. 
Э цпм енщ колем! шагын, кешпкерлер сань! аз, сюжет уйыткысын курайтын 
окиганьщ басталуы, шарыктау шеп мен ш е и т п балады. Онда адам, онын 
ем!р! мен тагдыры, аса мацызды деген окига жинакы бершедг Оцпме жанры 
туралы толык тусш ж бершген соц, онын авторы туралы мэл1мет бершедг 
Э цпм е жанрын окытканда окушылардьщ кабылдау, сезшу кабшеттерш 
дамытумен 61'рге оларга эцгш еш гыльши непзде талдай бшу уйретш ед! 
Буныц ез1 жазушыньщ эстетикальщ жэне тарихи кезкарасымен, езшднс ерек- 
шел1ктершен тыгыз байланысты болып келедь
Багдарлама бойынша 5-8 сыныптарда окылатын шыгармалар алуан 
тыкырыпты: емтр кубылыстарын эр кырынан танытарльщтай, кен тынысты 
шыгармалар деуге толык непз бар.
Атап айтканда, Мухтар Оуезовтщ «Акын конактар» э ц п м е а бершген. 
«Акын конактар» - XX гасырдагы ец узд1к шыгармалардыц 61 р! саналатын 
«Абай жолы» роман эпопеясынан алынган узш дг Абай шыгармашылыгында 
ерекше орын алатын такырыптьщ б !р 1 - енер. Онер такырыбына М.Эуезов те 
ерекше ден кояды. Абай е \и р 1 мен енерш щ мэн-магынасын бар ынта-ыкы- 
ласымен, аскан суш спенш ш кпен терец зерттеген автор 
ез кешпкер1 
Абайдыц енер-бш м арналарып саралап керсетедь Абайга халык мурасынын 
тшзген эсерш нанымды жетюзедь Тумысынан зердел! баланыц рухани алтын 
булагы - халыктыц ауыз эдебиет!, бай эдеби мурасы екещцгш эцпме
186

барысында айкын ацгаруга болады. Э нпме сюжетшен жас Абайдьщ конак- 
тарына деген ьщыласы, туптеп келгенде, халыктыц сез енерше деген 
елшеус13 махаббаты екендш байкалады. Абайдьщ конактарына 
жасаган 
тартуы казак енерше жасалган сый-курмет екещ ип анык- Жас баланыц ю- 
эрекет, мшез-кулкынан ертенп кемел тулгасын таныган кырагы кез Барлас 
акын Абайга бата бередь Казак халкында бата - жаксылыктьщ жаршысы 
болып есептеледь Акын батасы Абай ем!ршщ ак тшеу серж теандей болып, 
жолын шугылалы еткенллпн энпме барысынан тусшу де киынга сокпайды.
М этш нщ максаты: Зере мен Улжан сиякты аналардьщ рухани байлы- 
гынан сусындаган жас Абайдьщ калыптасу жолын корсету. Акын конактар- 
дьщ жас Абайга эсерш, оньщ онер адамдарымен достастыгы астарынан 
танылатын халыктын соз енерше деген ьщылас, ниетш байкату, Болашак улы 
акын нэр алган арналарды багалауга уйрету.
7 сыныпта окылатын «Абай жолы» романынан алынган келес! бзр мэтш 
«Ыржан сал Абай ауылында» эцпмесч аркылы да енер такырыбын ергстете 
окыту максат етшген.
0 н ер такырыбын, оньщ ш ш д е казактьщ саят енерш таныту Сэбит 
Мукановтьщ «Лашын» («9м1р мектебЬ> романынан узщдО энпм есш окьпу 
аркылы максат етшедк «Лашын» энпмес! «9м1р мектсбЬ> романындагы 
автордьщ ем 1р сабагыньщ б !р 1. Э нлмеде казак хшткынын саятшылык енер! 
байыпты баяндалады, К усбегш к - казак халкыныц ертеден келе жаткан 
кэс101. Кезщде кункерю кез! болган бул онер халык ш ш д е атадан балага 
мирас болып сакталган. К усбегш ктщ кэсштен езге азаматтьщ ер болып 
калыптасуына да зор ыкпалы болган. Саятшылык онер б1р катар таным мен 
б ш м , б 1 лIктI калыптастырады: кус баптау енер1, табигат жагдайын, эр кустын 
мшез е р е к ш ел т н тану, эр кубылыс, кимылдьщ сырын тану, ер баланы шы- 
дамдылык пен тез^мдш кке, сэн-салтанатка баулу, сол аркылы е\нр тэж1- 
рибесш жинауга мумкшдж жасайды. Энпмеде автор халыктыц салт- 
дэстурщ, эдет-гурпын керкем 
баяндайды. Э нпм е жазушыньщ Балтабай 
ауылындагы мугал!мд1к кызметшен басталады. Э нпм еде А хм егпн кус салу 
шеберлпт, кустардьщ ерекшел^п кен суреттелген. Шыгарма т ш ж ен п
Согыстан ксйш п жылдардын ауыртпалыгын сипаттау, адамдардын б1р-б1рше 
деген мешр-шапагатын таныту 
автордьщ идаялык максатын айкындай 
туседь Э нпм енщ танымдык, тагылымдык мэш зор. 
Сэбит Мукановтыц 
«0м1р мектебЬ> романынан алынган «Саятшы Ораз» энпмес! саятшылык 
онер такырыбын кещте туседт
Аталган такырып бойынша таным, тусш ж 7 сыныптагы Абайдьщ 
«Кднсонарда бурютин шыгады анга» елещн окыту аркылы да толыгады. 
Б елгш б!р такырыпты эр жанрда камту аркылы сабактастырып отыру 
багдарламыньщ утымды тусы екенш атап еткен орынды.
5-сыныпта окылатын Сапаргали Бегалиннщ «Бала Ш окан» энпмес) де 
енердщ касиетш тануга ыкпал етедк Автор шыгарма желю1 аркылы енерге 
деген улкен курмет пен Шокан бойындагы адамгерш ш к касиеттерд! енеге 
етуд1 кездеген. Жазушыньщ «Бала Шокан» п овеа балалар эдебиетше коскан 
елеул! ецбеп болып есептеледг Семейде окып журген кезшен Шокан ем 1 р5
187

туралы 
е с т ш
©скен капамгер 
к е п т е г е н
тарихи 
деректерд! зерделейдь 
Жазушы 
е з
естелжтерщщ б 1ршде: «...Шокан ем1рше катты кумарттым. Мен 
Шокан емйршщ 
б]'р 
сопи тздед1м. Тапкан да сияктымын. Ол - Шоканнын 
кедсе кузетинсш щ баласы Мысыктыц 
балшыктан ойыншык мусш 
жасаганын керш, талабын танып, оны ез!мен б1рге окуга алып кету!. Эс1ресе, 
осы окига маган катты унап, хикаят жазуга жумылдырды. «Бала Шокапды» 
осылай жаздым» - дейд!. «Бала Шокан» повесшен алынган узшд1 кузекке 
Щьщгыс ауылыньщ келгенше аса куанган сары бала эрекепнеп басталады. 
Кешпкерлерк Шокдн, Мысык, Шоканнын анасы, экес), !н1с1 Жакып. 
Эркайсысынын мшез ерекшелжтер! эцпме барысында олардьщ 
1С -эрекет1 
аркылы ашылып отырады. Автор бала Шоканнын барлык эрекетшен жасы- 
нан акылды, мешрбан, байсалды болганын ангартады. Автор Мысыктын ю- 
эрекет1 мен портретшен шагын гана 
©з 
элемшде жетшш келе жаткан шебер 
баланын секемппл. уркек мшез-кулкын нанымды жетк1зед1. Шыгарма т ш
жещл, баяндау стил! басым.
0 н ер такырыбы 5-сыныптагы С.Жушсовтщ «Акыргы бэйге» эцпмеЫ- 
мен де толыга туседь 0 М1р1 мен енер! в з ш ц кез! т1р1С1нде ацызга айналган 
Акан сер! - 1843-1913 жылдары ©м1р сурген 
тулга. Акынныц ем1р1 мен 
шыгармашылыгы туралы алгаш сез козгаган Магжан Жумабаев: «Аканньщ 
©М1р1 - ертеп' е м 1р. Судай сулу, желдей екпшдк жалпак журтка жат, жумбак 
©М1р» 
деп жазады. Акан сершщ касфетп тагдыры жайлы 1лияс Жансупров 
«Кулагер» поэмасын жазды. Акан сершщ вм1р! туралы жазылган ен келемд1 
шыгарма Сэкен Жушсовтщ роман-дилогиясы. «Акыргы бэйге» «Акан сер!» 
роман-дилогиясынан алынган.
б ц п м е д е Акан сер! е м /р т щ б1р кезещ баяндалады, Акан енер1 мен 
емлрше жасалган улкен опасыздык Кулагер трагедиясы едк Оцпмеде 
Сагынайдьщ асынын салтанаты, Кушагерге берген Куренбай сыншыньщ 
багасы аркылы жуйрж аттын сулу сипаты, Кекше ещ рш щ сулу табигаты 
кершед1. Автор энпмеде казактьщ улттык енершщ багасы, атбегш к ©нердщ 
сыры туралы суйсгщйре сипаттайды. Шыгарма идеялык мазмунында енерге 
деген халыктын курмеп мен суш спенш ш п танылады. Сонымен катар оза 
шыккан жуйргкп аягынан шалатын, енер1мен ерекшеленген жанга нитарлык 
жасайтын киянатшыл топтьщ 
бейнеа айкын танылады. Автор Кулагер 
тагдыры аркылы ж уйрктерш тусаулаган кер заманныц шындыгын керсетедь
Сездщ коркемдж куатын пайдалануда Сэкен Жушсов казак эдебие- 
тш деп ©з1 не деш нп улп, дэстурд» утымды колдана отырып, ©з тарапынан сез 
магынасын к ен сй тт, турлещпрш, ерекше айшьщтап колданган. Шыгармада 
казак тш щ щ сездж коры еркш пайдаланылган.
Кат макан Эбдщадыровтын «К^ажымукан» э н п м е а де сол дэу1рде ем1р 
сурген казактьщ б елгш тулгасына арналган. Шыгарма казак халкынын 
тунгыш косшкой балуаны Кажымукан Мунайтпасовтьщ ем1ршен жазылган 
автордьщ осы аттас повесшен алынган. Кджымукан ~ казак топырагынан куат 
алып, езш щ ерен кумин кажырлы енбегт мен азаматтык намысына жаныган, 
жокшылык ем]рдщ казанында курыштай кайнап шыныккан орасан куш иес1. 
Ол курестщ б)рнеше туршен элем чемпионы атанган. Аты анызга айналган
188

балуан 
28 мемлекетте куреске тусш, 56 
медаль иеленген. 
Калмакан 
Эб/пкадыровтыц «Кажымукан» повесшде балуаннын бала куннен курескер 
кезше деш н п калы пт асу жолы танылады. Орыс саудагершщ шаруасына 
жалданган «Кар куреген баланьщ» тосын 
эрекетшен казак сахарасыньщ 
тылсымындай жойкын куштщ бала бойына даруы табигат берген куат пен 
касиет екещ цп байкалады. «Жаяу суйреген шана» бел!мшде 
аукатты 
ортаньщ эд1летс!з, ез1мшйхд1п де кылац бередк Онпмеш ц келес! бел1мшде де 
Кажымуканныц ецбеккорлыгы, тез1м д ш п , кажымас кайраты танылады. 
Э ц п м е жел!С1 тартымды эр! гибратты, кызгылыкты баяндалган. Эцпме 
жанрында кец камтылагын такырыптыц б1р] адамгерш ш к мэселесь
5-сыныпта классик жазушы Габит М уареповтщ
«Казак солдаты» 
романынан «Жаца достар» эцпмеЫ алынган. Роман 1945 жылы «Казак 
батыры» деген атаумен жарык керген. Кейш е ц ц е л т кайта жарияланады. 
Романда бас кешпкер К°йрош Сарталиевтщ туп гулрасы Совет Одагынын 
батыры Кайыргшги Смагуловка непзделш жазылган. Улы Отан согысына 
катыскан мындаган казак азаматтарыныц жиынтык образын сомдау уакыт 
талабынан туындаган мацызды шеипм саналатын. Каламгер ез кейщкершщ 
балалык шактан басгау алатын ем1р талкысын шыгармада керкем бейнелещи. 
Адамныц Отанга деген ыстык сез1М1 балгын шактагы достыкты кад1рлеу, ез 
сешмше мыгым, сертке берж болудан басталатынын автор кешпкерлердщ 1с- 
эрекет! аркылы ацгартады. Э цпм е басында жагалауда жолыккан уш кейшкер 
арасындагы окига б^рден дамып, тагдырлас балалардыц б1р-б1рше деген ниет 
кецщдер! ш еш ш п журе бередь Бас кешпкерд1 ез жагында сейлету аркылы 
окига мен кецш толкынысын жетюзетш автор кейткердщ психологиялык 
жайын терец ашады. Кейшксрдердщ жанды бейнес! аркылы шыгарманьщ 
идеялык астары танылады. Шыгармада адамгершшж, достьщ такырыбы еркщ 
ашылады.
7-сыныпта Г.М ус1реповт]ц мунан езге ек1 эцпмес! окытылады. Ол 
«Ананыц анасы» мен «Боранды тунде» эцпмелер!.
Автордыц «Ананыц анасы» э ц п м е а - ананыц типтж образын сомдаган 
керкем туынды. Казактыц ж аугерш ш к заманыныц шеж1ресшдс керкем ерш- 
ген ана махаббаты аркылы элеуметпк тецсвдж тк когам бейнесш, адамдар 
тагдырын, адамзат елпршдеп ана релш автор мейлшше кец арнада танытады.
Э цпм е б1рнсше адамныц баяндауында ербидг Э нпм едеп уакыт пен 
к е щ с тк те б1рнешеу. Э цпм енщ алгашкы баяндаушы кейшкер1 шэклрт-ба.та 
карт Эйтш естщ эцпмесш е кулак турсе, казына кеуде карт та кезщде «|ргеде 
отырып ойына токи беретш» куйма кулак бала болганын эцпме ауанында 
байкатады. Казакта керкем дуниенш мирасксрлж сипаты да ацгарылады. 
«Кызды сатып алсац да катын, тартып алсац да катын» дейтш когамныц бет- 
бейнесш автор мейлшше риясыз ашык керсетедь Басы бэйгеге тМ лш , бес 
колдан еткен байгу с эйелге мукалмас куш беретки де б^р-ак дуние. Ол -
перзент тагдырына деген ананыц байыз таппас журеп мен шеюлз махаббаты. 
Ана парасаты мен ер рухына кез-келген сурапыл куш карсы тура алмайтыны 
окига барысында аныкталады. Ана кай гасырда, кай жагдайда болсын ец б и к
тулга. Егер когамда эйелдщ рел! томен болса, ол анага бершген бага емес, ол
189

сол когамныц элеуметтж жагдайыньщ теменд!пн ангартатынын автор ашык 
керсетедт Ш ыгарма т ш керкем. Шыгармада керкем образдар тштпк сипатта 
керш едг
Жазушы «Боранды тунде» эцпмесш де ауыл уй, агайын арасында 
болатын екпе-назды окиганыц бастапкы туртшсл ретшде ала отырып, тосын 
жайлы. кызыкты сюжет жасайды. Окига бтршнп жакта баяндалады. Автор 
кешпкерлер элемш баяндаушы «бокмурынпыц» сэби к е ц ш мен дуниетаны- 
мы шецберше сыйгызып, бала танымына лайык, шынайы суреттейдь 6з1 
катарлы кыз кылыгынан уялып, улкендерден тосылган баланын 
«кел 
жагасында кездессе, когажаймен ышкындырып-ышкындырып алатын кыздьщ 
ез1 екен» деп ю ж 1ну! балага тэн мшез-кулыкты аша туседь Ш ыгармада бала 
мшез1, ю -эрекеп нанымды суреттеледг Автор сомдаган Кайсар бейнеанде 
сал-сершерге тулгалык уксаетык бар. К,аламгер шагын шыгарма же.шсшде 
барлык кейпжерлершщ образын бермей, кей кей ткерлерш щ болмысын: 
«...кол 1ске бара алмайтын адам». «...шалкып сейлейтш, е с т отыратын адам» 
деген сиякты б!рер сезбен-ак мшездейдь Курентобел ат пен кумай тазы 
Кекдауыл аркылы казак турмысындагы ащиылык кэсштщ багасын танытады. 
Онпмсде улттык салт-дэстурдщ кершютер! казак ауылдарыныц турмысына 
сай керсетшген. Э цпм е ж елкш сн зшс1з, жещл юмор байкалады. Окиганыц 
кутпеген арнага бурылуы, окырманын кызыктырып, жетелеп отырады.
Достык, алам герш ш к мэселелер Кабдеш Жумадшовтщ «Крзыкурец» 
эцпмесш де де керкем ерьчедь Энпмеде хальщтар достыгы такырыбы, туган 
жерге суш спенш ш к мэселесг кетершедь Автордьщ «Сэйгугнктер» повесшен 
алынган узшдще керш шее коные тепкен казак пен кыргыз елш щ достык. 
карым-катынасы баяндалады. Ек1 елдщ б 1р-б1рще ы кы лас-пейш айнымай, 
ынтымак, б 1 рл 1 к экеден балага жалгасты салтанат курганы ага буын Ералы 
мен Жуманньщ, кейшдеп Агыбай мен Терекулдыц карым-катынасынан 
айкын керш едт Энпм еде адамдар карым-катынасы уппп аса зэру жаксы- 
лыкты багалау, эке аманатына адал болу сиякты 1зг! касиеттерд! дэрштейд1, 
адам герш ш к тугырына кетередь Автор адамзат урпагы ушш кастерл1 угым 
Отан, ынтымак екенд1пн шыгарманьщ ен бойына езек ете отырып, сыналап 
ж е т т е д 1. Кершшес ек1 елдщ тур!, т ш , салт-дэстур1, улттык кундылыктары 
да б!р-б1р1не ете жакын. Автор шыгарма кейткер1 Ержанньщ пайымы аркы­
лы шыгарманьщ идеялык астарына жол сапады.
Ш ыгармада ек! уакыт кецкгпп кершедк алгашкысы, Агыбай отба- 
сыньщ кыргыз досыньщ ушне конак болып келу! болса, екшип уакыт 
кещетгпнде Терекулдьщ а н п м е а аркылы Крзыкурец басындагы жайт баян 
етшедь Жылкы - теки мал. «Айшылык жолды алты аттап, ... елаз-сусыз 
шелдерден, асу бермес белдерден етш, туган жерге» сулдер1 жеткен 
Козыкуреншн эрекет1, ел1м, Отаным деген эр азаматка енеге екендйч анык- 
Туган жерге мал екеш малдьщ да ш еказ махаббаты Саякбай эцпмесш деп 
Козыкурецнщ ю-орекет! аркылы эсерлг ершедь 
Казак халкыньщ жылкы 
малына деген суш сп ен ш ш п танылады. Козыкурецнщ ж ерш ш дкш , табигат 
перзешт жылкы малына деген суш спенш ш к кезкарасты талдау барысында
190

таныту кезделедх. Шыгарманыц Т1Л1 керкем, идеялык; мазмуны терен, сюжет- 
Т1к же;пс1 кызгылыкты.
5-сыныптагы Нэсхреддин Сералиевтщ «Ацсау» эцпмесш де когамдагы 
урпак тэрбиес1 сез етшедк Ата-мен немере арасындагы карым-катынастар. 
атасын ансап журген бала сагынышы - бупнп емхр езгерюхнде таныс дуние. 
Когамдагы элеуметпк-экономикалык дамудьщ кала емхрхне озгерю экелш, 
ауыл мен каланыц ара ;к!гтн алшактатканы жасырын емес. 6 м ф -п р л 1п ауыл- 
мен байланысты ага кауым ауылды жайлап, жас буынньщ калага тартылуы 
да зандылык сиякты. Бул еюге жарылу казак кауымыныц экеден-балага жал- 
гасты болып келген улп-енегесше, тэрбиесхне де сызат тусхрмей коймаганы 
мэл1м. Автор когамдагы осындай курмеух киын курдел1 мэселенх шагын гана 
эцпме сюжетх аркылы шебер ербггедк Калада туган баланыц ауылмен бай- 
ланысы сиреген сайын тагылым тамыры тартыльш, улттык тэрбиенщ солгын 
тартатынын карияньщ немерелерх жайлы ойлары аркылы байкатады. Ата мен 
немере арасындагы суш спенш ш к, улттьщ кундыльжтарды урпак бойына 
дарытатын ага буынныц тэрбие-тагылымдык, отбаеылык орны деген мэселе- 
лер шыгарманьщ идеялык езепне аркау болады. С уш спенш ш п мен махаб­
баты бср!к отбасында гана улттык кундылыктар салтанат куратынын автор 
Нрмектщ атасына деген сез1М1 аркылы, келхншектщ кария алдындагы хзет, 
курмет! аркылы шынайы жеткхзедк Эцпме т ш жещл. кешпкерлер элем! 
шынайы. Уш кешпкердщ арасында ербитхн шагын сюжет аркылы автор 
улкен когамдык-элеумегт1К ойларды туындатады. 
Шыгармада автордыц 
езш е тэн («балапан тал», «даланьщ ж ш к майындай таза ауа», «саяжол», 
«кулбхреу» сиякты) сез колданыстары мен диалект сездер («коналкы белме», 
«талмау», «зэцкиген») де кездеседь
Дэл осындай когамдык-элеуметпк мэселе Телен Эбдхковгщ «Конак­
тар» зцпм есш е де аркау болган. Еш зцммеш сабактастыра окыту жас буынга 
ага урпак тагылымы мен тэрбиесшщ багасын тануына с е г т п н тш пзед1.
Лирикалык шыгармаларда кец камтылган оку-бш м такырыбы эцпме 
жанры аркылы ба бершген, Бул такырыпка 2013 жылгы оку багдарламасына 
кайта оралган (аталган эцпме 75-90 жылдардагы эдебиет багдарламасында 
окытылган) Б.Майлиннщ «Туйебай» энпмесш атауга болады. Б.Майлиннщ 
агартушылык кезкарасы 
«Алгашкы сабак», «Ауыл мектебх», «Бакберген 
мектебЬ, «Туйебай» эцпме, пьесаларында еркш танылады. Жазушы кебше 
окудын мэн-магынасын карапайым сюжетпен адамдар тагдырыныц шынайы 
керхшсх аркылы шебер жетшедх. «Туйебай» э ц п м е а элеуметпк жагдайга 
тэуелсхз балалыктыц бал дэуренш еркш кешкен ауыл балаларыныц 
сол 
жылы молдага окуга баруынан басталады. Есюше окуыныц магынасыздыгын 
таныткысы келген автор молданыц портретш беруде жагымсыз кешл-куй 
калыптастырса, 
ю-эреке'п аркылы эдшетсхз когамныц бет-бейнесш ашык 
керсетед!. Оздер! жалшыльщта, жокшылык таукыметш тартып журсе де, ата- 
анасы Туйебайды молдага окуга бередь Кай заманда болмасын болсын окуга 
деген кезкарас жогары. Дегенмен, молда окуыныц балага берер1 аз, 
магынасыз. Молданыц катал тэртхб! мен талабыныц 
астарында элеуметпк 
тецс!зд1к мэселес! бой керсетедг Автор «Сен бакыттысыц гой» деген сезд1
191

Туйебайдыц «элденеге телл«рт, кызыгып караган» кезшен айткызады. Сол 
аркылы Туйебайлардьщ тагдырыньщ ауырлыгын теревдете туседт Кеш пкерь 
нщ б1р 1нщ1 жакта баяндауы туршде жазылган энпме окырманныц «аяушы- 
льщ сезгмш оятып, кезше жас уш редЬ.
Берд!бек Сокпакбаевтыц «Менщ атым Кожа», М .Эуезовтщ «Кексерек» 
энпмеск 0бд1жэм1л Нурпешсовтщ «Бальщшылар» такырыбымен «Кан мен 
тер» романынан узшдю!, Шерхан Муртазаньщ «Туткын бала» такырыбымен 
«К^1зыл жебе» романынан узнадсп, Сэбит Мукановтын, « Е с т бойында», 
(«0м1р мектебь» романынан) эн п м е а , Сайын Муратбековтщ «Жусан шс1», 
Кабдеш Ж умадшовтщ «Кдздар кайтып барады», Оралхан Бекейд'щ «Тортай 
мш ер ак боз ат» энпмелер! эцпме жанрын такырып, курылым ерекшел^п 
жагынан да еркш ашуга мол мумюндж бередй
Эпикалык тектщ орта келемд! туршен мектеп багдарламасында поэма- 
лар бершген. Повестер каламгер шыгармашылыгын монографиялы окитын 11 
е ы н ы п т а
усынылган.
Поэма 
ж анрьш да 
алдымен 5-сыныпта Т.Жансупровтщ «Куй» поэмасы- 
нан узшд! 
берш ш , 8-СыНыпта 
Швкоргм 
Кудайбердтулыньщ 
«Калкамаи- 
Мамыр» поэмасы, Магжан Жумабаевтын «Батыр Баян» поэмасы 
окытылады. 
«Батыр Баян» поэмасын 
окыту барысында эдебиет теориясынан поэма 
туралы туеш ж калыптастыру кезделедт 8-сыныпта Мукагали Макатаевтыц 
«Аккулар уйыктаганда» поэмасын окыту аркылы поэма жанры туралы 
гуешщ ерюн ашыла туседк Жалпы б ш м беретш казак мектептерше аралган 
2013 жылгы багдарламада Иса Байказовтын «Куралай сулу» поэмасы 
усынылган. Керкем сез зергер! Иса Байзаковтын аталган поэмасы оку 
багдарламасына алгаш е н п зш п отыр.
«Куралай сулу» поэмасы - ел ацызына курылып. романтикалык 
сарында жазылган керкем 

жүктеу 11,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: