А. Смит шығармаларында классикалық саяси экономияның дамуы

4.2 Д. Рикардоның методологиясы және оның еңбек құн теориясы

Давид Рикардо (1772-1823 жж) - өнеркәсіп төңкерісі дәуірінің экономисі, Англиядағы классикалық саяси экономияны жасауды аяқтаушы А. Смиттің экономикалық теориясын жалғастырып, оның кейбір кемістіктерін түзетуші.

Д. Рикардоның саяси экономиясының ерекшелігі оның зерттеу методологиясында.

Оның бірінші еңбегі ақша айналымы мен валютаға арналды. Оның басты еңбегі – «Саяси экономияның бастаулары және салық салу» (1817 ж), 32- тараудан тұрады, онда экономия теориясын зерттеудің негізгі методологиялық үлгілері берілген. Экономист – саясаткер ретінде оның Ұлыбританияға астық әкелуге тыйым салу заңына қарсы шығуы, бұл заңнан соң жер рентасы бағасының өсуіне және өнеркәсіп пайдасың төмендеуіне әкеліп соққан болатын.

Смит сияқты, Рикардо мемлекеттің экономикаға араласуына қарсы болды, сыртқы сауданың еркіндігі үшін күресті. Қоғам мен шаруашылықтың дамуына деген тарихи көзқарастың жоқ болуы Рикардо үшін, сол сияқты бүкіл классикалық саяси экономияға тән болды. Капитализмді ол бірден-бір мүмкін және табиғи құрылыс деп, ал оның экономикалық заңдары – жалпыға бірдей және мәңгілік деп санады. Оның ілімінің шектеулілігі осыдан тұрады. К.Маркс экономика ғылымының дамуы үшін Рикардоның тарихи маңызы, бәрінен бұрын, капитализмнің экономикалық қатынастарын еңбек құны теориясының позициясынан зерттеуге талпынуы мен өндірісте капиталистік тәсілдің ішкі заңдылықтар жүйесін ашуға ұмтылысынан тұратындығын көрсетіп берді. Құн тек алғашқы қауымдық қоғамда ғана еңбекпен анықталады деген Смиттің ережесін теріске шығара отырып, Рикардо жұмысшы еңбегі капиталистік қоғамның барлық таптар табыстарының (еңбекақының, пайданың, проценттің, жер рентасының), бірден-бір көзі деді. Рикардо мынандай қорытындыға келді, капиталистің пайдасы – жұмысшының төленбеген еңбегі, дегенмен ол құн заңының тұрғысына байланысты пайданың пайда болуын, қосымша құн заңын ашып көрсете алмады. Рикардо, сондай-ақ, еңбектің қосарлы сипатына түсінбегендіктен саяси экономияның басты қарама-қайшылығын шеше алмады.

Давид Рикардоның саяси экономиясының ерекшелігі оның экономия теориясын зерттеудегі үлгілік (моделдік) методологиясынан тұрады. (Сурет 2 қараңыз).

Рикардо, саяси экономия пәні деп, қоғамдағы таптарды құрайтын, адамдардың экономикалық қатынастары деді. Оның алға қойған басты міндеті – еңбекақы, пайда және жер рентасы формасындағы негізгі таптар арасындағы ұлттық табысты бөлу негізіне жататын заңдарды зерттеу болып саналды. Абстракциялы ғылыми әдісті қолдана отырып Рикардо, капиталистік шаруашылықты ең ортақ реттеуші принципі ретінде еңбек құны заңын жасады және ол саяси экономияның бастапқы ережелерінің бірі болып саналды. Рикардо экономикада объективті және стихиялы, бірақ танымдық заңдар әрекет етеді деп санады. Олардың танымдық әрекеттерімен қатар ол қоғамдағы өндіріс күштерінің өсуіне әсер етуші экономикалық саясатты жасау саяси экономияның міндеті деп санады (Сурет 3 қараңыз).

Еңбек құны теориясында Д. Рикардо мынандай анықтамалар берді;

• 
  тұтыну және айырбас құндарында айырбас құны жұмсалған еңбекпен, сондай-ақ жұмсалған капиталдың көлемі және уақытының ұзақтығымен анықталады;
  
• 
  қысқа мерзімдік кезеңдегі тауар бағасы сұраныс пен ұсыныс арқылы анықталады, ал ұзақ мерзімдік кезеңде – өндіріс шығындарымен анықталады;
  
• 
  жұмысшылардың еңбекақысының өсуі тауарға деген бағаның өзгеруіне емес, кәсіпкердің пайдасының өзгеруіне әкеледі;
  

Д. Рикардо еңбекақы туралы ілімінде, жалдамалы жұмыскердің табысы, оның еңбегі үшін төленген ақы деп анықтады:

• 
  жұмыс қолының ұсынысы неғұрлым көп болса, солғұрлым жұмысшының еңбек ақысы төмен яғни керісінше;
  
• 
  еңбекақының «темір заңы» бойынша, енбекақыны ең төменгі күн көру деңгейінде ұстау халық санының табиғат заңымен негізделген, яғни еңбекақыны көтерген жағдайда туу көрсеткішті өсіп, еңбек рыногында ұсыныс өседі.
  

Рикардо пайданы былайша белгіледі:

• 
  еңбек ақыдан құнның артық болуы;
  
• 
  жұмысшыға төленбеген еңбегінің бөлімі;
  
• 
  пайданың көбею тәсілі – еңбек өнімділігінің өсуі;
  
• 
  ауылшаруашылық өндірісіндегі еңбек өнімділігінің төмендеуі тамақ өнімдері бағасының өсуіне және еңбекақының ең төменгі мөлшеріне әкеледі, одан әрі, пайда нормасы төмендеп, «пайда нормасының төмендеу» заңы әрекетін бастайды.
  

Сурет 2 - Д. Рикардо идеясына сәйкес саяси экономияның басты міндеті

Сурет 3 - Рикардоның экономикалық көзқарастары

Нашар жерлердің иелері рента ала алмайды, бұл жерлердегі өндіріс бағасы шығындармен сәйкес келеді. Рента – өндіріс факторынын ақысы (бұл тегін өзіндік еңбексіз алынған табыс). Жердің меншік иесі болмаса, онда рентаны фермер алады.

Ақша теориясы белгілегендей:

• 
  тұрақты ақша айналымы экономиканың өсуінің басты жағдайы;
  
• 
  ақша жүйесінің ең жақсы базасы (негізі)- алтын;
  
• 
  алтынның қағаз ақшаға айырбасталуы мүмкін, бұл үшін қатаң курс бойынша олардың құндылығын қамтамасыз ету керек;
  

Рикардоның экономикалық ілімі өнеркәсіп төңкерісі дәуіріндегі капитализмнің даму проблемалары мен қарама-қайшылықтарын көрсетті. Ол капиталистік өндіріс тәсілінің прогрессивтігін, оның өндіргіс күштерінің дамуына аса зор мүмкіндіктерін көрсетті.

Бірақ Рикардоның ілімі кеңінен белгілі болып, экономика ғылымының дамуына үлкен әсерін тигізгенімен, оның ілімін тікелей жалғастырушылар болмады.

Рикардоның классикалық саяси экономиясының маңызын түсінуге мына негіздер көмектеседі:

1. 
   Логикалық абстракция әдісінің көмегімен Рикардоның саяси экономиясына экономикалық құбылыстар мен процестерді тереңдеп көру тән болды. Ол шынайы болмысты үлкен белсенділікпен және құлшыныспен талдады.
   
2. 
   Адамның еркіне тәуелсіз объективті экономикалық заңдардың өмір сүру түсінгі классиктер ойларының негізі болды. Бұл заңдар, экономикалық жүйелердің табиғи дамуын, олардың өзін - өзі реттеу әдістеріне тән екендігін көрсетті. Осыдан мемлекеттің экономикаға араласуын шектеу керектігі туындады.
   
3. 
   Барлық классикалық ілім еңбек құн теориясының және бүкіл пайданың болуынан құралған.
   
4. 
   Классикалық саяси экономия буржуазиялық қоғамның таптық құрылымына талдау жасады. Қосымша еңбек, жалданбалы еңбекті қанау капиталистер мен жер иеленушілердің пайдаларының көздері деген қорытынды жасады.
   
5. 
   Классикалық саяси экономия қоғамдық капиталдың ұдайы өндіріс механизмін, капиталдың жинақталуын зерттеп, экономикалық дағдарыстардың болмай қоймайтындығын көрсетті.
   

1. 
   А. Смит бойынша «Экономикалық адам» анықтамасының мазмұны.
   
2. 
   «Смит догмасының» мәні неде?
   
3. 
   Д. Рикардоның басты еңбегі және оның мәні.
   
4. 
   Д. Рикардоның экономикалық көзқарастары.
   
5. 
   Т. Мальтус қандай еңбегінде халық саны теориясын және оның мазмұнын берді?
   

4 тақырыпқа арналған тест тапсырмалары

1. «Саяси экономия» терминді ғылыми айналыма төменгі атап өткен меркантилисттердің қайсысы кіргізген?

a) Дж. Милль;

в) Т. Мальтус;

с) А. Монкретьен;

d) Т. Мен;

е) К. Маркс.

2.XVII ғ. аяғында – XVIII ғ. басында жалпы қабылданған баға бойынша классикалық саяси экономия кімнің еңбегінде пайда болып көрсетілді?

a) У. Петти и П. Буагильбер;

в) А. Сен-Симон;

с) Р. Оуэна и Ш. Фурье;

d) А. Пигу;

е) К. Маркс.

3. А. Смит бойынша адам үшін тұрақты және айнымас талап болып не табылады?

а) тәуелді болу;

в) өз жағдайын жақсарту, бай болу;

с) барлығымен қатарлы болу;

d) ақша жинау;

е) өндірісті дамыту.

4. А. Смит бойынша ұлттың байлығы ненің прцессінде құрылады?

а) тек қана ауыл шаруашылықта;

в) тек қана саудада;

с) өндірістіктердің барлық түрлерінде;

d) материальдік өндірісте;

е) рухани өндірісте.

5. Смит бойынша пайда – бұл ненің аралығындағы айырмашылық?

а) еңбекпен қосылған құны мен жалақының;

в) рентаның құны мен өндірілетін өнімнің құнның;

с) еңбекпен қосылған құны мен өндірілетін өнімнің құнның;

d) капиталистың пайдасы мен оның жалақысының;

Е) өндірістің құралдар құны менсалықтардың.

6. Смит бойынша жұмысшылардың жалақыдан құнның артықшылығы болып не табылады?

а) пайда;

в) қосымша құн;

с) рента;

d) нарықтық құн;

е) пайда.

5. К.МАРКСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ІЛІМДЕРІ. КЛАССИКАЛЫҚ САЯСИ ЭКОНОМИКАНЫҢ АЯҚТАЛУЫ

Мақсаты: К.Маркстің экономикалық көзқарастарының мәнін ашу. Капиталдың құрылымымен танысу.
Жоспары:

жүктеу 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: