74
пайдаланылатын көрнекі құралдар: карта, электронды оқулықтан
үзінді, иллюстрациялық материалдар.
оқып-үйренген материалды қайталау оқулықта берілген сұрақтар
мен тапсырмалар көлемінде жүргізіледі.
Жаңа материалды оқып-үйрену жоспары:
1. Ресей мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынас.
2. Әбілқайыр хан.
3. Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Жаңа материалды оқып-үйрену электронды оқулық бойынша (5 минут)
оқушылардың әрқайсысының өздігінше жұмысынан басталады.
Мұғалім Қазақстан мен Ресей арасындағы байланыстар және
Әбілқайырдың өмірі мен қызметі туралы әңгімелейді.
Қосымша материал:
«Әбілқайыр хан (1693 – 1748) – кіші жүз ханы, қабілетті қолбасшы.
Қазақ-жоңғар соғысында кіші жүз ханының ел басқарушылығы және
батылдығымен, айлакерлігімен, шабуылды ұйымдастырушылық қабілеті-
мен даңқы шықты. Елдің азаттығы мен бостандығын қорғау қажеттілігін
түсінген үш жүздің өкілдері Ордабасында Әбілқайырдың бас сардар,
қолбасшы болуына ұсыныс жасады. Жоңғарлардың жойқын басып кіруінен
қазақ жерлерін азат етудегі негізгі шешуші күш – қазақ халқының азаттық
күресі болды. 1726 жылдың көктемінде Бұланты өзенінің жағасында
біріккен қазақ жасағы Әбілқайыр ханның басшылығымен жоңғарларға
ойсырата соққы берді. Бұл жеңіс халықтың әскери, моральдық рухын көтеріп
тастады.
Сонымен қатар қазақ-жоңғар соғысы кезінде Әбілқайырдың Қазақстан
аумағының шекарасын едәуір кеңейтіп, жауға тойтарыс беруі қолбасшы
ретінде ханның мәртебесін арттырды. ХVІІІ ғасырдың 30-жылдарының
басында Әбілқайыр хан зор құрметке ие атақты және басшы хан болған. Басқа
хандар оның пікірімен және іс-қимылымен белгілі дәрежеде санасатын.
Осы кезде Әбілқайыр кіші жүз бен орта жүздің беделді әрі ықпалды
бірқатар батырларын өз жақтасы етіп, өз жағдайын күшейтіп (нығайтып)
алды. Қазақстандағы ең беделді хандардың біріне айналды.
Кіші жүз ханы Әбілқайырдың бүтін билікке толық жетуге ұмтылысын
бірқатар сұлтандар ұнатпады, қарсылық білдірді, соның ішінде Барақ батыр
бастаған қарсыластары: Әбілқайыр үш жүзді түгел билейтін ұлы хан болғысы
келеді, оған жол бермейміз деп қатты қарсылық көрсетті, қолдамады.
Әбілқайыр хан туралы Ресей патшасының елшісі А. И. Тевкелев: «Өзі бәрін
билегісі және балаларын өзіне мұрагер еткісі келеді» деп жазады.
Бұл кезде Абылай әлі хан емес, сұлтан ғана болатын, ол бейтарап саясат
ұстанды. 1726 жылы кіші жүз ханы Әбілқайыр бірқатар ел ақсақалдарының
75
қолдауымен кіші жүз қазақтарын Ресейдің қоластына алуын сұрап, патша-
ға елшілік аттандырды.
1731 жылы 19 ақпанда Ресей императрицасы Анна Иоанновна кіші жүз-
ді Ресей бодандығына қабылдау жайлы Жарлық грамотасына қол қойды.
Сөйтіп, Әбілқайыр ханның Ресей мемлекетінің императрицасы Анна
Иоанновнаға жіберген өтініші нәтижесінде кіші жүзді Ресей империясы
бодандығына қабылдау жүзеге асырылды. Тарихи еңбектерде Әбілқайырдың
осы әрекеті түрлі көзқараста бағаланады.
Пікірлер: Әбілқайыр өзінің жеке билігін күшейтуге ұмтылды, ол және
онымен жақтас болғандар Ресей сияқты күшті мемлекеттің қол астына кіру
арқылы өзінің қарсыластарынан басым болуды ойлады. Қазақ халқының
атынан жалғыз өзі келісімге келіп, оның мүддесін елемеді деп есептейді.
1748 жылы Әбілқайыр хан билік иелері арасындағы күрес барысында
кісі қолынан қаза тапты».
Оқушылар картамен жұмыс жүргізеді. Содан кейін оқушылар Әбілқайыр
туралы, кіші жүздің Ресейге қосылу себептері, барысы, нәтижесі туралы
оқулық мәтінімен танысып, құжаттарды оқып, өз ойларын, пікірлерін
айтады. Пікірлерін айтқанда «Олардың ойынша қалай болуы керек еді?» –
деген сауал қою арқылы оқушылардың жеке пікірлерін білуге ұмтылу
қажет. Мұндағы басты мақсат – бүгінгі күні тарихшылар арасында осы
мәселе бойынша түрлі пікірлер мен көзқарастар барлығы жайында оларға
жас ерекшеліктеріне сай мағлұмат беру.
Дайындығы жақсы сыныпта «пікірсайыс» өткізіп, екі шеңбермен жұмыс
ұйымдастыруға болады. Оқушылар екі шеңбер жасап (ішкі және сыртқы)
бір-біріне бетпе-бет тұрады.
Мұғалім: «Кіші жүздің Ресей империясының құрамына қосылуы, Ресей
билігін мойындауы – Қазақстан тарихындағы ең өзекті әрі күрделі оқиға.
Патша өкіметі қазақ жерінің Азияға «терезе мен дарбаза» екенін ескеріп,
өзінің отаршылдық саясатын жүргізді, өз ықпалын нығайтуды мақсат
етті. Тарихи еңбектерде Әбілқайырдың осы әрекеті екі түрлі көзқараста
бағаланады».
Балалар! Сендердің міндеттерің:
– Бірінші топтың оқушылары (ішкі шеңберде тұрғандар) – «Әбілқайыр
өзінің жеке билігін күшейтуге ұмтылды, ол және онымен жақтас болғандар
Ресей мемлекетінің қоластына кіру арқылы өздерінің қарсыластарынан басым
болуды ойлады» деген ұстанымды қорғайды. Осы пікірдің дұрыстығына
қарсы тұрған топтың көзін жеткізуге ұмтылады.
Екінші топ оқушылары (сыртқы шеңберде тұрғандар) – «Әбілқайыр
қазақ халқының атынан жалғыз өзі келісімге келіп, оның мүддесін елемеді»
деген пікірді дәлелдеуге тырысады.
76
Жұптардың күрделі проблеманы талқылау уақыты – 3–5 минут.
Мұғалімнің белгісі бойынша сыртқы шеңбердегі оқушылар бір мезгіл-
де бір не екі адым оңға қарай жылжып, жаңа әріптесінің (сыныптасының)
алдына келіп тұрады. Бұндай ауысулар бірнеше рет жасалады.
Егер мұндай жұмыс алғаш рет өткізілсе, мұғалім оқушыларды екі шең-
бермен жұмыс істеу тәртібімен мұқият таныстырып түсіндіреді. Оқушылар
диалог кезінде басқаларға кедергі жасамай, (сыбырлап) ақырын дауыспен
сөйлейді. Оқушылар бір-біріне пікірлерін әдеппен айтып, сабырмен тың-
дауы қажет. Басқа пікір дәлелденіп жатқанда сыныптасының пікірімен
санасып, оны әдеппен тыңдап, өз дәлелдерін жеткізе білуі тиіс. Өз пікірін
басқа шеңбердегі оқушыға дәлелдеп, көзін жеткізіп, қорғай алуы тиіс.
Проблема талқыланып болғаннан кейін мұғалім қорытынды жасайды.
Әбілқайырдың әрекетін «жақтаушылар» мен «қарсыластардың» барлық
дәлелдері тақтаға немесе үлкен қағазға жазылады.
Сабақты мұғалім қорытындылап, үйге тапсырма береді.
Үйге тапсырма: §32. «Қазақстан және Ресей» әңгімесімен танысу және
сұрақтар мен тапсырмаларға дайындалып келу.
§33. абылай хан
сабақтың мақсаты: Абылайды хан, қолбасшы, мемлекет қайраткері, өз
заманының адамы ретінде сипаттау. Өз халқының азаттығы мен тәуелсіздігі
үшін күрескен ержүрек батырлар, билер, хандар, жауынгерлердің ел-
жандылық қасиеттерін көрсете отырып, оқушылардың ұлттық мақтаныш
сезімін тәрбиелеуге көмектесу. Тарихи қайраткердің өмірі мен қызметіне
баға беру біліктерін дамытуда жұмысты жалғастыру.
пайдаланылатын көрнекі құралдар: карта, электронды оқулық,
бейнефильмнен үзінді.
өткен материалды қайталау. Оқып-үйренген материалды қайталау
оқулықта берілген сұрақтар мен тапсырмалар бойынша жүргізіледі.
Жаңа материалды оқып-үйрену жоспары:
1. Абылай хан – қолбасшы, мемлекет қайраткері, үш жүздің басын қосып,
елін-жерін сыртқы жаудан азат етуді мақсат еткен өз заманының адамы.
2. Абылай хан тұсындағы Қазақ хандығы.
Жаңа материалды оқып-үйрену оқушылардың бастауыш сыныпта және
сабақтан тыс алған білімдерін пайдалануға арналған сауалдар бойынша
жүргізіледі.
Абылай деген кім? Абылай туралы не білесіңдер?
Оқушылар жауаптары талданып, мұғалім Абылай туралы, оның
өмірі, жеке басының қасиеттері, не үшін тарихта қалғаны туралы әсерлі
әңгімелейді.
Достарыңызбен бөлісу: | 
