Полиция органдары қызметкерлерінің шағымданушылардан ақша талап етуі мен негізсіз заттарды тексеруіне қатысты 6

Бұл шағымдар негізінен қазақстандық көлік полициясы мен миграциялық полиция қызметкерлері тарапынан заңсыз әрекеттерге тап болған шетелдіктерден келген.

Уәкіл сұратуларына сәйкес ішкі істер органдары қызметкерлерінің және олардың лауазымды адамдарының әрекеттеріне шағымдарды қарау нәтижелері бойынша есепті кезеңде жүйенің 36 қызметкері тәртіптік жауапкершілікке тартылды, 4 қылмыстық іс қозғалды, олардың біреуі сотқа жіберілді, екі адам қызметінен босатылды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына және ҚР Қылмыстық процессуалдық кодексінің 123-бабына сәйкес әр адам өздерінің құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға құқылы.

Қылмыстық кодексте Жалпыға бірдей Декларация жариялаған адамның табиғи, ажырамас құқықтарының басымдығына негізделген әлеуметтік қорғауға жататын құндылықтардың иерархиясы бекітілген.

Азаматтардың сотта қорғалу және әділ сот талқылауына құқығы қазіргі кезде қоғамда ең сұранысқа ие құқықтардың бірі болып табылады.

Мемлекет сот жүйесін жетілдіру, сот ісін ұйымдастырудың халықаралық қағидалары мен стандарттарын қамтамасыз ету, соттарды мамандандыру, сот практикасына бүгінгі ақпараттық технологияларды енгізу, судьяларды іріктеп алу жүйесін өзгерту жөніндегі ауқымды жұмысты жалғастырады.

Елімізде сот жүйесін алдағы уақытта оңтайландыру оны одан әрі жетілдіруге бағытталған маңызды шаралардың бірі болып табылады.

2008 жылы Жоғарғы Соттың және облыстық соттардың алғашқы және қадағалау функциялары аудандық соттардың рөлін нығайтумен заң жүзінде бір уақытта жойылды.

Жоғарғы Сот қазір Конституцияға сәйкес жергілікті соттардың қызметін қадағалайтын болады және нормативтік қаулыларды қабылдап сот практикасы бойынша түсіндірмелер беретін болады.

Есепті кезеңде Уәкіл мекемесіне сотта қорғау мәселелері бойынша
218 хат келіп түсті, бұл келіп түскен хаттардың жалпы санынан 24 пайызды құрайды, және 2007 жылмен салыстырғанда 118 кем.

Азаматтар өздерінің хаттарында көп жағдайларда қабылданған сот актілерімен келіспеушілік білдіреді.

Уәкіл қызметін реттейтін нормативтік құқықтық базаға сәйкес соттардың әрекеттері мен шешімдеріне шағымдарды қарау оның құзырына жатпайды. Осыған байланысты қабылданған сот қаулыларының заңдылығын қозғайтын шағымдарды Уәкіл мекемесі мәні бойынша қараған жоқ, ол туралы шағымданушыға жазбаша хабарланған.

Осыған сүйене келе, есептің бұл бөлімінде тек Уәкілге келген хаттарға сот ісін жүргізу нысандары бойынша, шағымданған субъектілер бойынша, сондай ақ жасалған актілеріне осы шағымдар түскен сот инстанциялары бойынша жалпы шолу жасауға әрекеттендік. Бөлімде сонымен бірге, қаулылары азаматтардың шағымдарының нысаны болған соттардың «географиясы» көрсетілген.

Осы шолуда көрсетілгендей, 218  хаттың 114 қылмыстық сот іс жүргізуіне, 93 азаматтық және 11 әкімшілік сот іс жүргізу түріне келеді.

Қылмыстық істер бойынша 114 хаттардың 67 сотталғандардан және сот үкімдері бойынша бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жатқан адамдардан, олардың ішінде 8 әйел адамдар.

29 хатты ата аналар, ерлі зайыптылар және басқа жақын туыстар сотталғандардың мүддесіне жазылған, 7 хат жәбірленушілерден түскен, 4 хат құқықтық қорғау ұйымдарынан, 6 сотталғандардың адвокаттарынан келген.

Арызданушылар қылмыстық істер бойынша 88 хаттарында бірінші сатыдағы соттардың үкімдерімен келіспейтінін білдірген, 6 және 9 хатта тиісінше, облыстық соттардың апелляциялық және қадағалау коллегияларының қаулыларымен келіспеушілігін білдірген.

Ең көп хаттар Шығыс Қазақстан (16), Қарағанды (12), Батыс Қазақстан (10), Қостанай және Алматы облыстарынан (9 дан), Астана мен Павлодар облысынан (6дан) келіп түскен.

Азаматтық істер бойынша Уәкілге 93 хат түсті, олар негізінен тұрғын үй, жер даулары, сондай ақ мұрагерлік жөнінде қабылданған сот шешімдерінен туындаған. Шағымданушылар 36 жағдайда облыстық соттардың апелляциялық және қадағалау коллегияларының қаулыларымен келіспеушілігін білдірген.

Осы сот іс жүргізу нысаны бойынша хаттар санымен алдыңғы қатарда Алматы қаласының соты (13), Алматы облысының соты (11) және Шығыс Қазақстан облысының соты (9) келеді.

Әкімшілік істер бойынша 11 хаттың 7 Ақмола облысы соттарының қаулыларына келіп түсті және шетелдіктерді олардың Қазақстанға келу ережесін бұзғаны үшін әкімшілік жауапқа тартуға байланысты болды.

25 хатта қадағалау және өзге де шағымдарды қарау үшін Бас прокуратураға, Жоғарғы Сотқа немесе халықаралық соттарға беру, сот процесіне қатысу үшін Уәкіл өкілін жіберу, немесе өздерінің бұдан былай құқықтық әрекеттері үшін заңгерлі кеңес беру туралы өтініштер мазмүндалған.

Аталған барлық хаттар бойынша қолданыстағы заңнамаға сәйкес түсіндірмелер жіберілді.

23 хаттар бойынша Бас прокуратураға сұратулар жіберілді. Олардың әрбір екіншісі бойынша аталған органнан наразылық білдіру үшін негіз жоқ екені және соттардың шағымданушылар даулап отырған қаулылары объективті және толық шығарылғаны туралы жауаптар келді.

Азаматтардан Уәкіл мекемесіне есепті кезеңде соттардың шешімдеріне және судьялардың әрекеттеріне, осы мәселелер Уәкілдің құзырына жатпайтыны туралы алдыңғы жауаптарына қарамастан 30 хат екі және одан да көп рет келді.

Осы шолуға түсіндірме бере отырып, азаматтардың хаттарының бір бөлігі субъективті сипатта, басқалары материалдық және процессуалдық құқықтағы кемшіліктерге байланысты. Сонымен қатар, заңнамалық кемшіліктердің болуын Республиканың Конституциялық кеңесі де есепті жылдың тамыз айында өзінің Парламентте елімізде адам құықтарында конституциялық заңдылық ахуалы туралы жариялаған Жолдауында белгілі бір деңгейде таныған.

Атап айтқанда, Конституциялық Кеңестің пікірінше, кейбір құқық бұзушылықтар бойынша қолданыстағы заңнамада көзделген заңды жауапкершілік шаралары олардың құрамдарына барабар емес немесе сәйкес келмейді.

Заңды күшіне енген сот актілерін нақты атқару есебінен азаматтардың құқықтарын атқару іс жүргізу сатысында іске асыруға қол жеткізіледі. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының жанындағы Сот әкімшілік комитетінен алынған мәліметтерге сәйкес Уәкіл мен Жоғарғы Сот арасында жасалған Меморандум мен заңнамада көзделген ақпараттық алмасу шеңберінде 2008 жылдың 9 айында сот орындаушылардың өндірісімен 389028 бұл барлық орындауға жататындарының 61% құрайды. Түскендердің нақты 76 % орындалды.

Комитеттің ақпараты бойынша Парламентте жеке орындаушылар институтын енгізу туралы заң жобасы жатыр, сондай ақ атқару өндірісін есепке алу және бақылаудың автоматтандырылған жүйесі енгізіліп жатыр, олар белгілі бір деңгейде тиімді жұмыс істеуге ықпал етеді.

Үкімет мемлекеттен қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына келтірілген залал жөнінде белгіленген тәртіппен жауапты танылған жойылған заңды тұлғаның мүлкі болмаған немесе жеткіліксіз болған жағдайда тиісті уақытта төлемдерді капиталдау сомаларын өндіріп алу жөніндегі атқару өндірісін жүзеге асыру ережесін бекітті.

Сонымен қатар, құқықтық қорғау тұрғысынан көптеген жағдайларда атап айтқанда азаматтардың денсаулығына келтірілген зиянды немесе ақшалай немесе мүліктік борышты өндіріп алу жөніндегі істер санаттары орындалмайды. Атап айтқанда, Комитеттің пікірінше қылмыспен жәбірленушілердің денсаулығына келтірілген зиянды өндіріп алу сотталушылардың жазалау мерзімін өтеу орындарында табыс табу мүмкіндігі жоқтығынан мүмкін болмайды.

2008 жылы мемлекеттік мекемелер азаматтарға сот шешімдерімен тағайындалған борыштар сомасын өтеген жоқ.

Атап айтқада, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің «Заңды тұлға қызметін тоқтатқан жағдайда соттың үкіметке жүктеген өмірге және денсаулыққа келтірілген зиянның орнын толтыру» 016 бюджеттік бағдарламаның әкімшісі ретінде есепті жылдың аяғына 423 млн. теңге қарызы болған.

Қорғаныс министрлігі әскери қызметшілерге пәтер бөлу туралы 50 сот актісі орындалмаған.

Жергілікті әкімдіктердің есепті кезеңде сот актілерін орындау жөнінде борышы 3.2 млрд. тенгені құрды, негізінен ол азаматтардың жер телімдерін мемлекеттің қажеттігіне алып қою туралы сот шешімдерін орындау үшін.

Аталған сомадан жер мәселелері бойынша Алматы қаласы әкімдігінің есебінде 2.3 млрд тенге. Орындалмаған сот құжаттарының айтарлықтай бөлігін балаларға алимент өндіріп алу туралы атқару парақтары құрады.

Уәкіл мекемесін алаңдатып отырған қарыздарын және зиянның орнын толтыру ретінде алатын ақшадай қаражат күн көрістің материалдық көзі болып табылатын азаматтардың жағдайы, ол осы мәселені шешуге құзырлы органдардың назарын аударып отыр.

Бас прокуратура мен Жоғарғы Сот алдында басқа да құқықтық қорғау ұйымдар, атап айтқанда Адам құқығы жіне заңдылықты сақтау жөніндегі қазақстандық халықаралық бюро осы жағдайға байланысты алаңдатушылық білдіреді. Осыған байланысты, жоғарыда аталған мемлекеттік органдар Премьер-Министрге сот актілерін орындау тәртібінің құқықтық негізін жетілдіру қажеттігі туралы бірлескен ұсыныс енгізді. Алайда, Үкімет пен Комитет қабылдап отырған шаралардың тиімділігі жеткіліксіз болып отыр.

Уәкіл атына 2008 жылы сот орындаушылық мәселелері бойынша 38 хат келді, олардың 7 алимент алмау мәселесіне байланысты.

Сот орындаушылардың әрекеттеріне түскен 5 шағымды қарау нәтижесі бойынша атқару өндірісі қайта басталған. Олардың үшеуі бойынша сот орындаушылары тәртіптік жауапкершілікке тартылды.

Талдау көрсеткендей, Уәкіл атына сот шешімдеріне жазған кейбір адамдардың шағымдары бірнеше рет келіп түседі. 5 рет келген арыздар да бар. Олардың біреуі, біздің ойымызша, егжей тегжейлі сипаттауға лайық, себебі оның «хрестоматиялық» сипаты бар және сот орындаушылығы саласында маңызды өзгерістер жүргізу қажеттігін куәландырады.

Әркімнің дінге сенім бостандығына құқығы Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген, оның діни және көп конфессионалды теңдікті қамтамасыз ету тәжірибесін халықаралық қоғам оң үлгі ретінде бағалап отыр.

Қазақстанда бүгінгі күнде «Дін түту бостандығы мен діни бірлестіктер туралы» 1992 жылы қабылданған және біздің ойымызша, адам құқығы саласындағы халықаралық стандарттарға сай келетін заң қолданыста бар.

Өткен жылы Қазақстанның ЕЫҚҰ төрағалық етуге дайындық аясында Парламенттің бір топ депутаттары аталған заңға түзетулерге бастамашы болған, олар бойынша республикада 2008 жыл бойы көпшілік және транспаренттік пікірталастар болды. Мысалы, Шымкентте, Астанада, Алматыда, Қостанайда МЕҰ, ЕЫҚҰ өкілдерінің діни қайраткерлерінің және дін тұтушылардың қатысуымен аталған мәселелерді талқылау жөнінде «дөңгелек столдар» өтті.

Уәкілге есепті кезеңде көптеген арыздар түсті, онда заң жобасының жекелеген ережелерімен келіспеушіліктер болды. Атап айтқанда, осындай арыздарды «Новая жизнь» Шіркеуі, «Христиане адвентисты седьмого дня » Шіркеуі, «Голгофа ЕХБ» Шіркеуі жіберген. Жалпы санынан 17 арыз жеке жазылған, 4 хат ұжымдық болып ресімделген, оларға 118 қол қойылған

Хаттар, негізінен Алматы , Астана және Қостанай облысынан келген және тек заңнамаға енгізілетін түзетулерге қатысты болған.

Атап айтқанда хат иелері миссионердің діни ұйымы қызметінің ережесін дербес бұзған үшін ұжымдық жауапкершілікті, олардың пікірінше шамалы бұзушылықтар үшін әкімшілік жауапкершілікті енгізуге, келушілердің садақаларын есептеу үшін кассалық аппараттарды енгізуге, сондай ақ кәмелетке толмағандар діни ұйымдардың жиналыстарына ата аналарының рұқсатымен ғана қатыса алуымен келіспеген.

Уәкіл осы хаттардың мазмұндарын Парламент депутаттарына жеткізген.

Қазіргі уақытта дін туралы заңнамаға түзетулердің елеміздің Конституциясына сәйкестігі Мемлекет басшысының хаты бойынша ҚР Конституциялық кеңесінің қарауында.

Уәкіл мекемесінің басшысы Үкімет жанындағы Діни істер жөніндегі кеңестің мүшесі болып табылады. Осыған байланысты Уәкілдің Кеңесте қаралған азаматтардың дін тұту құқығын сақтау мәселесі бойынша ұстанымы осы консультативтік органның назарына жеткізілген. Атап айтқанда, «Общество сознания кришны» мен Алматы облысының Қарасай батыр ауданы әкімдігінің арасында туындаған мәселелерді талқылаған Кеңестің кезекті отырысында аталған келіспеушілік Қоғам мүшелерінің құқықтарын реттеу не бұзу сипатында емес екені туралы пікірлер айтылды. Дау тек қана жер заңнамасының нормаларының бұзылуымен байланысты азаматтық құқықтық болып табылады. Уәкіл осыған байланысты діни қатынастар саласындағы заңнаманың бұзылуын аңғарған жоқ. Уәкіл мекемесіне есепті кезеңде «Церковь Саентологии Медеу» діни бірлестігі өкілінің Бостандық ауданы прокуратурасының және Алматы қаласы қаржы полициясының әрекеттеріне келіп түскен шағымын оның сұратуы бойынша Бас прокуратура қарады. Шағымда келтірілген дәлелдемелер расталған жоқ.

«Свидетели Иеговы» Діни Орталық ОВ – 156\6 мекемесінің бастығының Орталық өкілдіктерінің сотталғандармен кездесуіне тыйым салуына шағымданады. Қабылданған шаралар нәтижесінде аталған мекеменің және ҚАЖҚ басшылығы Орталық өкілдеріне колонияға баруға 2009 жылдың басынан рұқсат берді.

Уәкіл атына, сонымен қатар Қазақстандағы Бахаи Ұлттық Діни Жиналыстың иран түрмелерінде ұсталып отырған бахаистерді қорғау үшін мәлімдеме жасау өтініші бар хаты түсті. Аталған діни бірлестіктің атына бұл мәселе Уәкілдің құзырына жатпайтын болғандықтан шешілуі мүмкін емес деген жауап жіберілді.

5. 
   Азаматтардың мемлекеттік органдарға хат жазу құқығы
   

Осындай жағдайларды жасау және халықтың өмір сұру жағдайын қамтамасыз ету және аталған стандарттарға жақындату іс жүзінде жергілікті атұару органдарына жүктелген.

Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге барынша бағытталуын көздейтін мемлекетттік басқару саласын жаңарту да осы мақсаттарға жетуге бағытталған.

«Әкімшілік процедуралар туралы» Заңның 1- тармағына сәйкес мемлекеттік билік органдарының тиісті қызмет етуіне ықпал ететін әкімшілік процедураларға азаматтардың өздерінің құқықтарын іске асыру жөніндегі хаттарын қарау процедуралары, сондай ақ азаматтардың құқықтарын және заңды мүдделерін әкімшілік қорғау жатады.

Сонымен бірге осы салада күрделі мәселелер көп екенін мойындау қажет, оның куәсі біздің «құқықтық қорғау поштамыз».

Мысалы, есепті кезеңде жергілікті атқарушы органдарда әкімшілік ету мәселелерімен Уәкіл мекемесіне азаматтар мен ұйымдардан 92 хат түсті. Олардың әрбір үшіншісі тұрғын үй мәселесіне, ал әрбір тоғызыншысы тұрғылықты жерлерді жылумен, электр қуатымен және сумен жабдықтау мәселелеріне қатысты шағымды қамтыған.

Жергілікті мемлекеттік органдардың әрекеттеріне хаттардың маңызды бөлігін медициналық, білім беру, мемлекеттік тіркеу қызметтерінін ұйымдастырылуына, коммуналдық саланы үйлестіру мен басқаруға , сондай ақ әкімшілік аумақта мемлекеттік тұрғын үй құрылысын ұйымдастыруға қатысты шағымдар құрайды.

Аталған хаттардың мониторингісі олардың барлығы шағымданушылардың пікірінше өздерін «конституциялық құқықтары бар азаматтар» емес күндегі жақсылықтарды сұраушылар ретінде қарайтын жергілікті мемлекеттік құрылымдардың әрекетсіздігіне байланысты әбден төзімі біткендіктен құқықтық қорғау сатысына жіберіледі деген болжауды растайды.

Жоғарыда аталғанға сүйенсек, мәселенің осылайша қойылуы лауазымды адамдардың «Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңмен көзделген өкілеттіктерін тиісті орындамауына байланысты.

Аудандық және ауылдық округтарда әкімшілік ету негізінен әкімдіктердің ксіпкерлік қызметті дамыту, жолаушыларды аудан ішінде қоғамдық тасымалдау, мемелкеттің қажеттігіне жер телімдерін сатып алу, апатты және ескі тұрғын үйлерді бұзу, тұрғын үй көмегін көрсету, заңнамаға сәйкес азаматтардың жекелеген санаттарын баспанамен қамтамасыз ету үшін жағдай жасау жөніндегі қызметімен байланысты.

Келесі ұжымдық хат осының көрінісі.

Белгіленген тәртіпті бұза тұра аталған комиссия жұмысына қатысқан, ұжымдық арыздың себептерін зерттеген және анықтаған облыс әкімдігінің Энергетика және коммуналдық шаруашылық басқармасы бастығының қолымен аталған ұсынысқа жауап келген. Қолданған шара туралы ақпарат әлі түскен жоқ.

Басқа да ұқсас мысал мынаны көрсетті.

Уәкілдің осы бағыттағы қызметі бойынша оң нәтижелерді де атап өткен жөн.

Жергілікті мемлекеттік атқару саласындағы заңдылықтың жағдайы туралы айтсақ, бас прокуратурадан және Әділет министрлігінен алынған келесі статистикалық мәліметтерді түсідірме бермей ақ келтіруге болады.

2008 жылғы 11 айда жергілікті өкілді және атқару органдары республиканың прокуратура органдарының ауылдық (кенттік) округтер әкімдері шығарған 1660 акті, аудан әкімдерінің 1072 актісі, 24 облыстық деңгейдегі актілер бойынша енгізген наразылықтарын қанағаттандырған. Сонымен қатар облыстық және аудандық (қалалық) мәслихаттардың тиісінше 7 және 105 шешімдеріне прокурорлық наразылықтарды қанағаттандырды.

Хаттар мен прокурорлық шара қолдану актілері бойынша ауылдық округтер әкімдерінің 4442, аудандық (қалалық) әкімдердің 3319 актілері, сондай ақ облыстар, астана, алматы қалалары әкімдері шығарған 200 жуық актілер күшін жойған (өзгертілген).

2008 жылы орталық мемлекеттік органдар қабылдаған 143 актіні, және жергілікті өкілді және атқару органдары шығарған 584 актілерді мемлекеттік тіркеуден бас тартылған.

«Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңға сәйкес азаматтар мен адамның құқықтары мен бостандықтарына, сондай ақ кәсіпкерлікті реттейтін мәселелерге қатысты барлық актілер Әділет органдарында міндетті түрде тіркеуге жататыны белгілі.

Есепті кезеңде Уәкіл, нақты азаматтардың бұзылған құқықтарын қорғау мүддесінде Шығыс Қазақстан, Атырау, Ақмола, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстары мен Астана қаласының әкімдеріне шағымданушылардың заңды құқықтарын бұзуға негіз болған себептер мен жағдайларын жою туралы ұсыныстар жіберген.
2007 жылғы есептегі Адам құқықтары жөніндегі уәкіл облыстар, Астана, Алматы қалаларының әкімдеріне жіберген ұсыныстарын іске асыру туралы
2007 жылғы есепте облыстар, Астана, Алматы қалаларының әкімдеріне әлеуметтік үлгідегі мекемелерде адам құқықтарын сақтау мониторингінде МЕҰ кеңестерімен ынтымақтастықты кеңейту ұсынылған.

Әкімдер аппараттарынан түскен ақпараттардың талдамасы, олар есепті кезеңде әлеуметтік салада азаматтық сектормен азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуге және сақтауға ықпалдастықты жақсарту жөнінде белгілі бір бірлескен жұмыс атқарғандарын көрсетті.

Мысалы, облыс әкімдері жанындағы МЕҰ кеңестерінің отырыстарында «Облыстың әлеуметтік қызметкерлері көрсететін қызметтің сапасы туралы» (Ақмола облысы әкімінің жанындағы кеңес), «Әлеуметтік серіктестік және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін қалыптастыру мәселелері» (Қостанай облысы әкімінің жанындағы кеңес), «Қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты орындауы туралы» (Атырау және Батыс Қазақстан облыстары әкімдерінің жанындағы кеңестер), «Жалғыз аналардың Текелі қалалық кеңесінің есебі» және т.б.

Аймақтарда МЕҰ мемлекеттік қолдаудың жергілікті бағдарламалары іске асырылады.

Мәслихаттар жыл сайын МЕҰ әлеуметтік жобаларын іске асыру үшін мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде облыстық бюджеттен айтарлықтай қаражат бөледі. Мысалы, Батыс қазақстан облысы 2008 жылы әлеуметтік маңызды жобаларға 745 мың теңге бөлді.

Ақтөбе облысының әкімі облыстық сал ауруына шалдыққандарды қорғау қоғамының облыс орталығында жүруге жарамайтын адамдарға арналған үй салу туралы идеясын қолдаған.

Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарының әкімдіктері мүгедектерге, әйелдерге, мигранттарға, жұмыссыздарға арнайы құқық негіздерін оқыту жөнінде өздерінің МЕҰ кеңестерінің қолдауымен өткізілген семинарлар, тренингтер, «дөңгелек столдар» туралы Уәкілге ақпарат жіберді.

Сонымен бірге Уәкілдің әлеуметтік мекемелерде мониторингтік жұмысты жандандыру және кеңейту қажеттігі туралы ұсыныстарын орындау үшін қабылданған нақты шаралар туралы мәліметтер Ақмола, Ақтөбе, Павлодар және Маңғыстау облыстары әкімдіктерінің ақпараттарында ғана болды. Онда, атап айтқанда құқықтық қорғау қоғамдық ұйымдары өкілдерінің қатысуымен бас бостандығынан айыру және шектеу орындарына мониторнингтік баруларды ұйымдастырылғаны туралы хабарланған (колониялар, арнайы балалар мекемелері, қарттар үйлері және т.б.)

Жекелеген әкімдіктердің ақпараттарына сүйенсек, олар адам құқықтарын сақтау саласындағы мониторингтік жұмысты 2009 жылдан бастауды ойластырып отыр. Мысалы, Атырау облысының әкімдігі аймақта осы салада құқықтық қоғау қызметімен айналысатын қоғамдық бірлестіктің болмауын, Қарағанды облысының әкімдігі мониторингтік іс шаралар МЕҰ қолдаудың аймақтық жоспарында 2009 жылы ғана көзделгенін сылтау қылған.

2.6. Меншік құқығы
Негізгі халықаралық құжаттарда ең бастысы, Адам құқықтары жөніндегі жалпыға бірдей декларацияда әр адамның мүлікке, соның ішінде жерге иелік ету құқығы жария етіледі.

БҰҰдың Әлеуметтік прогресс және даму туралы декларациясының

Қазақстан Конституциясы жерге меншік құқығын, мүлік құқығының түрі ретінде таниды және қорғайды.

Сонымен бірге мемлекеттің азаматтардың жерге құқығын қамтамасыз ету жөніндегі заңнамалық және өзге шараларды қолдануында жер қатынастарын реттеу саласында даулы мәселелер де туындайды.

Есепті кезеңде уәкіл мекемесіне жер мәселелері бойынша 40 хат түсті.

Олардың әрбір үшіншісі бойынша заңнама, атап айтқанда жер телімдерін алып қою немесе автокөлік жолдарын салу үшін жер кеңейту тәртібі туралы, суды қорғау аумақтары объектілеріне қатысты жер құқығының мазмұны және т.б. туралы түсіндірілді. Өнеркәсіптік кооперативтердің, шаруашылық серіктестіктердің, және басқа да шаруа бірлестіктерінің басшылары олардың жер пайларын алып қоюы фактілері бойынша шағымданушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша түсіндірмелер жіберілді.

Уәкіл Жер ресурстарын басқару агенттігімен, жергілікті атқару органдарымен және прокуратура және қаржы полициясы органдарымен 26 хат бойынша бірлескен шаралар қолданды.

Жер мәселелері бойынша келіп түскен хаттарды шартты түрде мынадай санаттарға бөлуге болады.

Өткізілген жер ресурстарын жария етуге қатысты шағымдар.

Есепті кезеңде, өткенмен салыстырғанда, мүлікті жария ету үшін белгіленген мерзімнің өтуіне байланысты жария ету комиссиялары қабылдаған шешімдерімен келіспеу туралы шағымдардың түсуі азайды. Сонымен бірге комиссиялардың актілеріне сәйкес орын алған даулар бойынша шығарылған сот шешімдеріне, сондай-ақ Жылжымайтын мүлік орталықтарының жарияланған мүлікті тіркеуден бас тартуына арыздар жиі түсетін болды.

Осындай 7 шағым Уәкіл құзырына жатпайтындықтан мәні бойынша қаралған жоқ.

Жекелеген хаттар әкімдіктердің меншік құқығында емес, уақытша ақылы пайдалану құқығында жария етілген кейбір жер телімдерін ресімдеу тәртібін бұзғанына шағымдарды қамтиды.

Осындай мемлекеттік басқару органдарының заңды шешімдеріне шағымданулар, біздің ойымызша, негізінен азаматтарға жария ету кезінде жер заңнамасын білікті түсіндірудің жеткілікті болмауынан туындаған.

Мысалы, «Мүлікті жария етуге байланысты рақымшылық туралы» Заңның 1-бабына сәйкес «мүлiктi жария ету - табысты жасыру мақсатында заңды экономикалық айналымнан шығарылған және (немесе) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ресiмделмеген не тиеcілі емес тұлғаға ресiмделген мүлiкке құқықтарды мемлекеттiң тану рәсiмi.».

Азаматтық кодекстің 188-бабының 2 бөлігіне сәйкес ондай құқықтар: жария етілген жер телімін иелену құқығы, пайдалану құқығы және билік ету құқығы.

Үкіметтің «Мүлікті жария етуге байланысты рақымшылық туралы» Заңға сәйкес жария етілген жер телімдеріне құқықтарды ресімдеу тәртібінің

Аз. Д-ның оның жерге меншік құқығының бұзылуы туралы арызын осындай шағымдардың мысалы ретінде келтіруге болады.

Бұл ретте осындай арыздардың сипаты шағын өзгерді. Егер бұрын азаматтар алып қойылған телімнің бағасына қанағат болмаса, қазір олар «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңның 29-бабының 1-тармағының 1) тармақшасына, 119-1-бабына сәйкес олар өтемақы алмайтынына, сондай ақ алып қоюға тағайындалған жер телімдеріндегі мүліктің сақталуының қамтамасыз етілмеуіне шағымданады.

Сонымен қатар, азаматтардың қазір елордада «Квартирное бюро», ал Алматыда – «Алматыжер» болып акцияланған бұрынғы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындардың әрекеттеріне шағымдар тоқтамай отырғанын атап өткен жөн.

«Әкімшілік – құрылысшы – жер иесі» механизмінде, біздің ойымызша басқа қатысушы болмауы тиіс. Жер телімінің иесі үшінші тұлғалардың қатысуынсыз құрылысшымен тікелей жер телмінің құны, және оны төлеу тәртібі мен шарттары туралы келісе алар еді.

Азаматтар үшін жерді мемлекеттің қажеттігіне алып қою кезінде иесіне өтемақы төлегенге дейін онда тұрған объектілердің сақталуын қамтамасыз ету тағы бір мәселе болып отыр. Бүгінгі күнге дейін осы мәселе заңнама нормаларынан және құқық қорғау органдарының назарынан тыс қалып отыр.

Осындай 24 шағым түсті.

Жер кодексінің 43-бабына сәйкес жер теліміне меншік құқығын беру туралы өтініштер түскеннен кейін екі ай ішінде қаралады. Әкімнің жер теліміне меншік құқығын беру туралы шешімі тиісті уәкілетті орган бекіткен жер құрылысы жобасы түскен сәттен бір айға дейінгі мерзімде қаралуы мүмкін.

Сонымен бірге, өтініш берушілерге қандай мерзімде меншік құқығы туралы актілер берілуі мүмкін екені заңнамада бекітілмеген. Осыған байланысты мерзімдерді жергілікті әкімдіктер, Қазақстан Ресупубликасы Үкіметінің «Мемлекеттік қызмет көрсетудің үлгілі стандартын бекіту туралы» 2007 жылғы 30 маусымдағы № 558 қаулысына сәйкес мемлекеттік қызметтер стандартын қабылдау арқылы дербес белгілейді.

Жер теліміне жеке меншік құқығына, жерді тұрақты пайдалану құқығына, жерді уақытша ақылы (ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді) пайдалану, және ақысыз пайдалану құқықтарына актілерді ресімдеу тәртібі мен шарттарын бекіту туралы стандарттар (мысалы, «Мемлекеттік қызметтердің стандарттарын бекіту туралы» Жамбыл облысы әкімдігінің 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 125, 2008 жылғы 8 сәуірдегі № 527 , Орал қаласы әкімдігінің 2008 жылғы 10 сәуірдегі № 993 және т.б қаулылары) барлық облыстарда бекітілген. Бірақ, келіп түскен шағымдар жер теліміне меншік құқығын растайтын құжаттарды ресімдеу мерзімдерін белгілеу мәселесі қайта қарауды талап етеді. Немесе жергілікті мемлекеттік органдардың құқықтық қолдану практикасын түзету талап етіледі.

Конституцияның 25-бабының 2-тармағына сәйкес «Қазақстанда азаматтарды баспанамен қамтамасыз ету жөнінде жағдайлар жасалады».

Жергілікті мемлекеттік басқару туралы және тұрғын үй қатынастары туралы қолданыстағы заңнама азаматтардың тұрғын үй құқықтарын реттеу мәселелерін, атап айтқанда мемлекеттік тұрғын үй қорынан баспана алу құқығы бар адамдарды есепке алуды, осындай баспананы беруді, апатты және ескі үйлерді бұзуды ұйымдастыруды, тұрғын үй көмегін көрсетуді, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы заңнаманы сақтауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруды, құрылыс жобаларының іске асырылуын қадағалауды, салынып жатқан объектілердің, олардың сапасымен құрылыс барысының мониторингін жүзеге асыруды жергілікті атқару органдарына жүктеді.

Талдау көрсеткендей, Уәкілге келіп түскен азаматтардың тұрғын үй құқықтарының бұзылуы туралы хаттары жергілікті әкімдіктердің әрекеттерінен (әрекетсіздігінен) туындаған.

Есепті кезеңде Уәкіл мекемсіне жоғарыда аталған мәселелер бойынша азаматтар мен ұйымдардан 110 хат түсті, олар өсу үрдісінде және халықтың әлеуметтік наразылығының негізгі себептерінің бірі ретінде қаралуы мүмкін.

Осындай шағымдарға себеп болатын негіздерді, жағдайлар мен факторларды жан жақты талдау, оларды шартты түрде келесі топтарға бөлуге мүмкіндік береді.