Қазақстанда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл А

Әдетте, бұл өткен ғасырдың 90 жылдары жаппай жекешелендіру және әлеуметтік экономикалық саладағы дағдарыс кезеңінде, сондай ақ балансында ведомстволық тұрғын үй болған және оларды ұстап тұрған көптеген кәсіпорындардың банкрот болуына байланысты әкімдіктер қабылдаған актілер.

Мысалы, Қарағандыда аталған жылдары Қазақстаннан тыс кеткен тұрғын үй иелері тастап кеткен үйлер мұқтаж азаматтарға берілген (негізінен, ауылды жерлерден қалаға көшкен отбасыларға), әкімдік пен баспанаға мұқтаж адам арасында жасалған уақытша болмаған азаматтың мүлкіне қамқоршылық шарты негізінде баспана берілген.

Қарағанды облысы әкімдігінен алынған мәліметтерге сәйкес жоғарыда аталған кезеңде осындай 6000 шарт жасалған, оларға сәйкес қамқоршылар беріліп отырған пәтер бойынша барлық коммуналдық қызметті, оны жөндеу жөнінде ақы төлеуге міндетті болған, ал әкімдік кейін оны сот тәртібімен иесіз деп танығаннан соң бұл пәтерді өзінің шешімімен қамқоршы пайдаланушыға беруге міндеттенген.

Қарағандыдан ерлі зайыпты П-дан 2008 жылы келіп түскен арыз осының айқын үлгісі.

Уәкіл өкілі орны бойынша шығып шағымданушылардың және әкімнің, прокурордың, сот төрағасының , қала әділет басқармасының және Ақмола облысы қаржы полициясы өкілдерінің қатысуымен тексерілген Степногорск қаласының 9 шағын ауданы 46 үй тұрғындарының ұжымдық арызы осындай шағымдардың мысалы ретінде келтіруге болады.

Осыған байланысты 2008 жылы банкроттардың мүлкін және істерін басқаруды жүзеге асыратын конкурстық басқарушыларды банкроттық туралы заңнаманы бұзған үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тарту жөнінде заңнамалық шараларды қабылдау маңызды, бірақ кешігіп қалған алдын ала шара болып тылады, себебі аталған шараларды қабылдағанға дейінгі ұқсас жағдайларды шешу кезінде іс жүзінде іске асырыла алмайды.

Мысалдар:

Жергілікті әкімдіктердің дауазымды адамдарының және құрылыс компаниялардың әрекеттеріне барлық аумақтардың үлескерлері шағымданған, бірақ хаттардың көпшілігі Алматы және Астана түрғындарынан түсті.

Сонымен бірге, үлескерлер мәселелерінің мониторингісі қабылданып жатқан шараларға қарамастан, сот тәртібімен бұзылып жатқан үлестік қатысу шарттар санының көбею үрдісі байқалады. Алайда, сот арқылы заңды құқықтарын қорғау үлескерлерге қымбат түседі, себебі сотқа мемлекеттік баж бірінші саты соттағы талаптар сомасынан 1% құрайды, ал қажет болған жағдайда, тағы апелляциялық сатыда талап сомасынан, адвокатты санамай ақ, 0,5 % құрайды.

Мұндай мән-жайларда жалдамалы үйлерде тұратын үлескерлердің көпшілігінің сотта қорғау құқықтарын іске асыруға мүмкіндіктері жоқ.

Келесі жаңа санатқа қатысты елді мекендерде тіршілік етуге және қолайлы өмір сүруге азаматтардың құқықтарын тиісінше қамтамасыз етпеген, экологиялық, әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздікті, тұрғызылған ғимараттар мен құрылыстарды қайта жөндеу ережелерін сақтамаған жергілікті әкімдіктердің іс-әрекеттеріне байланысты шағымдарды есептеуге болады.

Мәселен, қазіргі кезде оңтүстік астанада 130-дан астам пәтер иелерінің кооперативтері (ПИК) жұмыс істейді. Зейнеткерлерден қаржылық және өзге де, атап айтқанда коммуналдық қызметтерді төлеуде оларға сомаларын есептеу кезіндегі бұзушылықтарға келіп түскен әрбір бесінші шағымды Қауымдастық қалалық прокуратураға жібереді. Алайда, зейнеткерлердің пікірі бойынша, тиісті шара қолданбайды. Соның нәтижесінде ПИК қызметі аға ұрпақ адамдарының реніштерінің жиналуында елеулі себептердің бірі болып табылады.

Қауымдастық көтерген тағы бір проблема жалғыз ілікті қарт зейнеткерлердің пәтерлерімен байланысты. Соңғы жылдары алдау жолымен оларды иелену мақсатында криминалдық элементтер тарапынан қол сұғу объектілеріне айналғандығы белгілі.

Осыған байланысты, Қауымдастық Үкіметке осы пәтерлердің меншік иелері – жалғыз ілікті қарттарды мемлекеттік әлеуметтік үйлерге міндетті орналастырудың орнына осы пәтерлерді муниципиалдық меншікке берудің заңдық мақсатқа сәйкестігін зерделеуді ұсынды.

Осы тұрғыда, алайда тұрғын үй құқықтарының қарастырылып отырған шегінен шығып кететін келесі проблемаға назар аударған жөн болып отыр.

Демографиялық статистикаға сәйкес Қазақстанда халықтың қартаю беталысы байқалады. 65 жастан жоғары жастағы адамдардың халықтың жалпы санынан үлесі мемлекетті демографиялық қартайған халық қатарына жатқызу үшін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы белгілеген өлшемнен асып кетеді.

Осыған байланысты Уәкіл 16.12.1991 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қабылдаған егде адамдарға қатысты БҰҰ қағидаттарын басшылыққа ала отырып, сондай-ақ туындаған экономикалық дағдарыс кезеңінде олардың әлеуметтік және материалдық жағдайын тұрақтандыру мақсатында ҚР Үкіметіне Қартаю проблемалары жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспарын (Геронтологиялық жоспар) әзірлеуді қайтадан ұсынады.

Бұрын Уәкілдің осындай ұсынымдары Қарт адамдардың құқықтарын сақтау туралы арнайы баяндамада және алдыңғы жылға арналған есепте қамтылды.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметіне сәйкес бүгінгі таңда Қазақстан еңбек қатынастары саласында Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) 18 конвенциясын ратификациялаған.

Елде әлеуметтік-еңбек қатынастары саласында БҰҰ-ның жаһандық шартының қағидаттарын жылжыту туралы келісімі қолданылады, әлеуметтік серіктестік жүйесі, еңбек қатынастарын ұжымдық-шарттық реттеуді және бизнестегі әлеуметтік жауапкершілікті енгізу дамуда.

Елдегі кәсіпорындарға еңбек қауіпсіздігі мен қорғаудың халықаралық стандарттарды енгізілуде (ONSAS 18001:1999).

Қабылданған шаралардың нәтижесінде, 2008 жылы Қазақстанда өндірісте зиян шеккендердің саны былтырғы жылмен салыстырғанда 13 %-ға қысқарған. Жұмысқа тартылған халық саны 500 мың адамға көбейді, жұмыссыздық деңгейі 7,8 %-дан 6, 4 %-ға төмендеді.

«2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы» заңға сәйкес есептік кезеңде ең төменгі жалақы мөлшері 10515 теңгені құрады, ал шілдеден бастап осы сома 12025 теңгеге дейін өсті.

Елеулі заңнамалық, қаржылық және ұйымдастыру шараларын Үкімет еңбекті реттеу саласындағы ұлттық өлшемдерді халықаралық стандарттарға жақындастыру мақсатында қабылдады.

Азаматтардың еңбек құқықтарын қамтамасыз ету саласында маңызды оқиға жаңа Еңбек кодексіне сәйкес еңбек құқығы қатынастарын реттеуге ауыр жұмыстарға, еңбек жағдайы зиянды (ерекше зиянды), қауіпті (ерекше қауіпті) жұмыстарға тартылған қызметкерлер үшін ең төменгі міндетті ақы төлеу стандартының (ЕТМАС) енгізілуі болып табылды.

Ағымдағы жылы Уәкілдің атына еңбек құқықтарының бұзылуы туралы 42 арыз келіп түсті. Олардың ішінде әрбір төртінші арыз Уәкілдің құзыретіне қарау кірмейтін сот қаулыларына жазылған шағымдар болды. Әрбір алтыншы арызда ұжымдық және жеке еңбек шарттарын жасау кезінде жұмыс берушілердің жұмыскерлердің құқықтарына қысым келтіруі көрсетілген.

11 шағымда өтініш иелері оларды жұмыстан шығару негіздерімен келіспейтіндіктерін білдірді, ал 12 адам түрлі мән-жайларда уақытында немесе толық көлемде жалақы төлемейтіндіктеріне шағымданды. Ұжымдық нысанда жазылған әрбір үшінші шағым еңбек ақысын төлеуді кешіктіруге қатысты және құрылтайшылар мемлекеттік басқару органдары болатын мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің қызметкерлерінен келіп түсті.

Осындай оқиғалармен расталған фактілер жалақыны кешіктірудің себебі құрылтайшылардың басқарудағы және заңдық қателіктеріне байланысты проблемалар екендігін көрсетті.

Былтырғы жылы орта мектеп және колледж директорларының еңбек заңнамасын бұзғанына 4 шағым келіп түсті, оның 3-еуі негізді деп танылды.

Олардың құқықтарына тек жұмысқа қабылдау-шығару кезінде ғана емес, сонымен бірге, мысалы, жалақы мөлшерін белгілеуде, әсіресе жеке құрылымдарда, еңбек демалысын беру, штат санын қысқарту кезінде қысым жасалады.

Мәселен, Еңбек кодексі қолданысқа енгізілгеннен кейін еңбек туралы бұрынғы заңда белгіленген 18-дің орнына 24 күнтізбелік күнге демалыс беруден бас тартылған шағымдар жиілеп кетті.

Бұл ретте бұзушы - жұмыс берушілер арыз иелерімен еңбек шарттары аталған Кодекстің қолданысқа енгізілгеніне дейін жасалғандығына заңсыз сүйенуде.

Атап айтқанда, «GSM Телеком плюсKZ» ЖШС-да еңбек міндеттерін орындау кезінде ұлы қаза тапқан аз. С-ның мүддесімен жүгінген және осы бақытсыз оқиғаны тергеу кезінде қазақстандық тарапқа Тұрғылықты мемлекетiнен тыс жерлерде жүрген кезде қызметкерлердiң өндiрiстегi жазатайым оқиғаға ұшырауын тергеудiң тәртiбi туралы келiсiмнің нормаларын қолдануды ұсынған Украина Адам құқықтары жөніндегі уәкілге осы халықаралық шарттың бұл жағдайда қолданылмайтындығы түсіндірілді, өйткені қаза тапқанның Қазақстанда жұмыс істеу үшін іссапарға жіберілген адам деген мәртебесі жоқ.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің бекітуіне сәйкес зейнетақыны қайта есептеу нәтижесінде есептік жылы зейнетақы төлемдерін алушылардың құрылымы «өзгерді»: ең төменгі мөлшерде алушылардың үлесі 2,6%, орташа зейнетақыға дейін 52 % зейнеткер алды, 45,3 % зейнеткер ортадан жоғарыға және одан жоғарыға дейінгі деңгейде зейнетақы төлемдерін алды.

2008 жылдың басында нақты қалыптасқан тұтыну бағасының индексін ескере отырып, базалық әлеуметтік индикаторға – ең төменгі күнкөріске тиісті түзетулер енгізілді. Бұрын белгіленген күнкөріс деңгейінің шамасы – 10515 теңге 12025 теңгеге көбейді, осыған байланысты базалық зейнетақы төлемі 600 теңгеге өсті (14,4 %).

Сонымен бірге былтырғы жылы зейнеткерлерден Уәкілдің алған өтініштерінің, сондай-ақ ресми көздер мен бұқаралық ақпарат құралдарынан келіп түскен мәліметтердің мониторингі мемлекет үшін өте маңызды салада проблемалардың бар екендігін айғақтайды.

Есептік кезеңде Уәкіл мекемесіне зейнеткерлерден 46 өтініш келіп түсті. Оның 38-і зейнетақы тағайындау және қайта есептеу кезінде әлеуметтік әділдіктің сақталмауынан олардың лайықты өмір сүру құқықтарын бұзуға қатысты шағымдар. Мұндай беталыс зейнеткерлердің шағымынан жылдан жылға тұрақты қалып отыр.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен Уәкіл мекемесінің арасында қалыптасқан зейнетақы мөлшеріне немесе зейнетақы төлемдеріне жүргізілген қайта есептеуге шағымдар бойынша бірлесіп жұмыс істеу практикасына сәйкес сауалдар аталған министрлікке жіберілді.

Көптеген жағдайларда Министрлік жүргізілген қайта есептеу мөлшерін белгілеу кезінде жергілікті әлеуметтік қорғау органдарының дұрыстығы мен объективтілігін растады.

Уәкілдің атына «Поколение» Қауымдастығы зейнетақы саласында орын алған шешімдерге жәрдемдесуді өтініп, бірнеше мәрте жүгінді.

Көрсетілген қоғамдық ұйымның негізгі талабы 2003 жылғы 1 маусымнан бастап зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттырудың үкіметтік ережесін негізге алған қолданыстағы салалық әдістеменің күшін жою болды.

Осы әдістемеге сәйкес 2008 жылға зейнетақыны қайта есептеу кезінде экономикалық қызмет түрі бойынша орташа айлық жалақы алдыңғы 2007 жылдың орнына 2002 жыл ескерілген.

Мұндай жағдайда еңбек өтілінің базалық коэффициентін 0,75-ке дейін шектегеннен 1998 жылдың басында зейнетке шыққан зейнеткерлерге қысым жасалған.

Зейнеткерлердің пікірі бойынша олардың жағдайы тек осындай коэффициент шегін белгілегеннен ғана емес, сонымен бірге зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерiн есептеу жұмыста болған үзiлiстерге қарамастан, қатарынан кез келген 3 жыл жұмыс үшiн орташа айлық табыс негiзге алына отырып, 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жүзеге асырылатындығын белгілейтін «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңның 13-бабының 2-тармағына байланысты кемсітіліп отыр. Мұндай амал мемлекеттік кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы салдарынан жұмыссыздар көбейген 90-шы жылдардың екінші жартысында зейнеталды кезеңіндегілердің жағдайын қиындатып жіберді.

Сонымен бірге заңның жоғарыда аталған нормасын ТМД елдерінен келген және Қазақстанда зейнетақыларын ресімдеген зейнеткерлерге қолданған кезде «ТМД-ға қатысатын мемлекеттер азаматтарының құқықтарына кепілдіктер туралы» Келісімге қайшы екендігі анықталды.

Жоғарыда аталған Ережеге сәйкес зейнетке шығатын кезеңде табысы 15 АЕК болған зейнеткерлерде зейнетақы тек 9 пайызға индекстелді. Соның нәтижесінде қайта есептеуге дейін ең жоғары зейнетақы алған адамдар одан кейін ең төменгі немесе орташа мөлшердегі зейнетақыны ала бастады.

Есептік жылы зейнетақы мөлшерінің көбеюі бюджеттік және аграрлық салаларда жұмыс істеген зейнеткерлерге әсер еткен жоқ.

Зейнеткерлердің шағымдарына жасалған талдау қайта есептеудің салалық әдістемесі өздерінің еңбек қызметін соғыс жылдарында бастап, кеңестік қайта құру кезеңінде аяқтаған ардагерлердің экономикалық қызмет түрін айқындауда да түсініспеушіліктерге әкеп соқтырғанын көрсетті.

Соның нәтижесінде жоғарыда аталған адамдар жұмыс өтілі мен сипаты бірдей бола тұрып, зейнетақы сомасы бойынша әртүрлі ала бастады.

Аталған үшжақты кездесуде Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Үкіметтің тапсырмасы бойынша әзірленіп жатқан осы мәселеде сараланған амалды қамтамасыз етуге бағытталған зейнетақыны қайта есептеудің тұжырымдық жаңа тетігі туралы қатысушыларға мәлімет берді.

Зейнеткерлер шағымдарының белгілі бір бөлігі зейнетақы заңнамасында көзделген жекелеген санаттағы азаматтардың жеңілдіктерге құқықтарын бұзуға байланысты.

Осындай шағымдардың тобына мысал ретінде Жамбыл облысы Мерке ауданының Кеңес ауылында тұратын ерлі-зайыпты Б-дан түскен құқықтық ахуалды келтіруге болады.

Ерлі-зайыптылар алты баланы, соның ішінде неке және отбасы туралы қолданыстағы заңнамада белгіленген тәртіппен асырап алынған екеуін бағып өсірді.

Есептік кезеңде шетелге тұрақты тұруға кеткен, Қазақстан азаматтары болып табылатын, зейнетақымен қамсыздандыру проблемаларын көтерген адамдардың өтініштері көбейгендігі (28) байқалады.